sprawą, której służy, umiejętność wykonywania trudu całym sobą, rzucanie na szalę całej duszy, głębokie wrośnięcie w ziemię i jej sprawy, jednak nie zasklepianie się w sobie, nie tracenie z oczu horyzontów dalszych i najdalszych, żywotne traktowanie religji w związku z indywidualnymi i społecznymi obowiązkami człowieka, i — odwrotnie — przepajanie tych obowiązków wysoką myślą religijną — wszystko to wielką falą płynęło i płynie od Mickiewicza w życie polskie i zabarwia je swoiście. Bez niego bylibyśmy całkowicie inni, kto wie, czy wogóle bylibyśmy? „My wszyscy z niego“, powiedział o Mickiewiczu mądre, widzące słowo Krasiński, a Słowacki, antagonista Mickiewicza przez tyle czasu, ku końcowi hołd mu oddaje wielokrotnie, przedewszystkiem w tej przepięknej charakterystyce:
„Co on! on światom całej młodości królował,
Wszystko budził... był złotej jutrzenki zwiastunem,
Wszystko pocałowaniem budził — lub piorunem.
Nad głową miljony gwiazd nowych zawiesił.
On był młody... i żywy był — i wszystko wskrzesił,
Taka w nim była młoda nieśmiertelna siła!
Mickiewicz należy do tych nielicznych ludzi, co „pierwiej czynią to, co potem jest w dziejach“ (Norwid). Jeżeli rozwój jednostki układa się w pewien prawidłowy stosunek do rozwoju społeczeństwa, którego członkiem jest owa jednostka, co zostało sformułowane w nauce jako prawo biogenetyczne, to i odwrotnie dostrzegamy pewnego rodzaju podobieństwo rozwoju społeczeństwa do rozwoju jednostek, w niem przodujących.
Takim pierwowzorem twórczym dla życia polskiego jest bezwątpienia Mickiewicz, którego proces rozwojowy możemy uważać za klasyczny i typowy dla Polaka. Życie polskie porozbiorowe, zwłaszcza od decydującego w dziejach naszych r. 1831-go, jest jak gdyby rozwinięciem problemu życia Mickiewicza.
Owocem tego roku był rozkład narodu, jako całości; powstało właściwie tyle form bytowania, ile było jednostek. Każdy z nas na własną rękę musiał i musi podejmować problem dziejowy: ratowania w sobie człowieka i Polaka, równolegle. Wobec tego wielkiej wagi nabiera życie każdej poszczególnej jednostki; niezmiernej zwłaszcza doniosłości jest poznawanie dróg rozwojowych jednostek przodujących i typowych. Najdonioślejszem w tym zakresie jest niewątpliwie życie Mickiewicza.
