Strona:Romantyzm a mesjanizm.djvu/41

też pozytywizmu (t. zn. przystosowania się do warunków, zgodzenia się z obecnym stanem rzeczy) — w Polsce z powodów natury politycznej było bardziej oczywiste, niż gdzieindziej; drugi wzgląd, decydujący o powstaniu mesjanizmu, to wybitna dążność społeczna całej pracy umysłowej, podejmowanej w Polsce, co Mickiewicz formułuje w zdaniu: „Cała literatura polska wyrosła z jednego słowa — ojczyzna“, a udowadnia prof. Chrzanowski w swej mowie inauguracyjnej w U. J. z dn. 30 maja 1910 r. Trzeci wreszcie wzgląd i przyczyna, że Polska pierwsza wybrnęła z dualizmu i pozytywizmu, to fakt posiadania przez Polskę w krytycznej chwili szeregu wybitnych jednostek miary pierwszorzędnej, którym równych trudnoby współcześnie znaleźć w Europie.
 Te trzy okoliczności złożyły się na zadzierzgnięcie w Polsce węzła nowożytnej kultury, którą na gruncie naszym nazywamy mesjanizmem.
 Ten fakt, że w mesjanizmie wciąż jeszcze pobrzmiewają reminiscencje i narowy romantyczne, usprawiedliwia poniekąd krytyków, co uznawali mesjanizm tylko za pewną odmianę romantyzmu i, powołując się na ogólną likwidację romantyzmu w Europie Zachodniej, chętnie się żegnali z mesjanizmem, uważając stanowisko jego za „przekroczone“. Głębsza jednak analiza mesjanizmu, a zwłaszcza ukazanie się na widnokręgu życia polskiego pism Cyprjana Norwida, zmusza nas do gruntownej zmiany w sądach. Widzimy bowiem oto, że Norwid, najzupełniej obcy romantyzmowi, twórca całkiem nowoczesny, jest jednak zasadniczo blizki mesjanizmowi, jest sam mesjanistą. Więc — mesjanizm jest przełamaniem stanowiska romantycznego, jest w kulturze europejskiej formacją nową, wyprzedzającą zdobycze myśli zachodniej. To staje się z dniem każdym coraz to bardziej widoczne, zwłaszcza gdy w ostatniem pokoleniu Szczepanowski i Wyspiański, krocząc zupełnie różnemi drogami, doszli do tych samych wyników, które osiągnęli mesjaniści dawniejsi.
 Dojrzała więc dziś potrzeba zdania sobie sprawy z istoty i podstaw mesjanizmu i skonfrontowania ich z romantyzmem, by się przekonać, czy i o ile mesjanizm jest zdolny do życia, co w nim się zwycięsko ostało ogniowej próbie czasu, co zeń żyć może i powinno.
 Pierwszą niezawodnie cechą istotną mesjanizmu, przeciwstawiającą go gruntownie romantyzmowi, jest owa realizacja, stwierdzenie, że ludzie i narody o tyle tylko mają prawo do życia, o ile zaświadczą o swej wartości czynem; uznanie