lozofją polską, niezawodnie rzucą snop światła na konstrukcję mesjaniczną kultury polskiej.
Nie wchodząc w rozbiór szczegółowy filozofji, zarysowanej w dziełach tych myślicieli, a także w twórczości poetyckiej Słowackiego, Norwida i in., chciałbym podnieść tylko jeden rys nadzwyczaj znamienny i bodaj płodny w doniosłe skutki. Oto od czasu, gdy zaczęto w Europie zapoznawać się z myślą indyjską, poczęła świtać wielbicielom Indjanizmu synteza światów chrześcijańskiego z indyjskim, podobnież jak dzisiejsza kultura chrześcijańska jest syntezą religji Objawionej, hebraizmu, hellenizmu i romanizmu. Idea ta, istniejąca u Schopenhauera i w teozofji współczesnej, niezawodnie da się odszukać i w filozofji polskiej, która tem się jednak stanowczo różni od innych prób, że gdy tamte za podstawę brały filozofję indyjską, lub też europejską idealistyczną, myśl polska staje na gruncie katolicyzmu i tylko dopuszcza, jak się Słowacki wyraża, „przez Chrystusa za ręce prowadzone“ dwie idee: pierwsza — to uduchowienie świata, wszystkiego, co w nim żywe. Ideę tę pierwszy w filozofji europejskiej rozwinął i ugruntował Leibniz. Jest ona naturalną konsekwencją etyki i metafizyki chrześcijańkiej i usuwa hańbiącą życie nasze współczesne fatalną sukcesję hebrajskiej pogardy dla zwierząt. Że odgradzanie się murem od świata niższego, niż człowiek, sprowadza w życiu skutki wielce ujemne — o tem nas przekonywa powierzchowna nawet obserwacja.
Drugą ideą, przyjętą z indjanizmu jest w filozofji polskiej idea metampsychozy czyli raczej reinkarnacji, gdyż stanowczo mesjaniści (Słowacki, Norwid) zaprzeczają możliwości ewolucji wstecznej. Rozwój idei reinkarnacji w Europie przedstawia Pawlikowski w swem dziele o Słowackim (str. 239—277); w Polsce ideom tym hołdują: Mickiewicz, Słowacki, Towiański, Krasiński, Cieszkowski, Norwid, Ujejski, Asnyk, a w pokoleniu ostatniem Wyspiański, Lutosławski, Przybyszewski i inni.
Gdyby rzeczywiście idee te miały się przyjąć na drzewie kultury europejskiej, w takim razie rola dziejowa romantyzmu byłaby jasna: byłoby nią mianowicie wprowadzenie do Europy pierwiastków żywotnych z kultury hinduskiej, najwybitniejszym zaś pośrednikiem w tej mierze byłby mesjanizm polski, pierwszy z kierunków myśli europejskiej, przezwyciężających twórczo romantyzm, to znaczy biorących zeń to, co w nim było żywotne.
∗ ∗
∗ |
