Streszczając całość naszych roztrząsań, dochodzimy do takich wniosków.
1. Tłem, na którem się rozwija literatura narodów chrzęścijańskich, jest stosunek człowieka do rzeczywistości poza nim: Boga, społeczeństwa, przyrody.
2. V literaturze tej widzimy obecność trzech pierwiastków, ogólnie scharakteryzowanych przez nas jako epika, liryka i dramat, analogicznych do materjalizmu, idealizmu i spirytualizmu w filozofji. Epika odpowiada stanowi zgody z przyrodą, liryka uosabia oderwanie się od niej, wreszcie dramat świadczy o opanowaniu jej i ponownem, świadomem zbliżeniu się do niej.
3. Z pewnemi zastrzeżeniami uznaliśmy za charakter poezji romańskiej ewolucję od epiki do dramatu, za istotę poezji germańskiej — wszechstronny rozwój romantyzmu, z którego się
wyzwala twórczość angielska; wreszcie za istotę literatury słowiańskiej uznaliśmy przezwyciężenie romantyzmu, negatywne w twórczości rosyjskiej i pozytywne w polskim mesjanizmie, który jest w swej istocie konsekwentnym rozwojem literatury czynu — dramatu, znajduje zaś swój odpowiednik: w religji — w katolicyzmie, w życiu społecznem — w patryjotyzmie, wreszcie w filozofji — w spirytualizmie.
Wilno, 1914.
