istotnej wartości w jego twórczości, która jest zależną od życia wewnętrznego, od przebiegu procesów psychicznych, uwarunkowanych pewnymi indywidualnymi przymiotami. One to stanowią najistotniejsze siły, które piętnują pewnym charakterem jego dzieło, wyznaczają drogi jego rozwoju i stanowią granice jego możności twórczej — i o nich to mówi dzieło takiego człowieka, jak Matejko.
.png)
W życiu Polski jest on zjawiskiem nagłem, niespodzianem, bez poprzedników, bez zwiastunów. Wysunął się on na powierzchnię tego życia, jak z głębi oceanu wysuwa się wulkan, wysadzony przez nieznane bezpośrednio przyczyny.
Koniecznością ludzkiego umysłu jest poznawanie przyczyn, warunkujących powstawanie wszelkich najprostszych i najzawilszych zjawisk, i wobec świata sztuki myśl ludzka stoi ciągle, jak wobec najbardziej pociągającej, czarującej i drażniącej zagadki. Nie znalazłszy wyjaśnienia jej w estetyce metafizycznej, myśl z radością rzuciła się na teoryę sztuki, wyjaśniającą przyczyny jej powstawania i charakter jej dzieł wpływem, jaki na artystę wywiera współczesny mu stan społeczeństwa, wpływem środowiska na jednostkę. Teorya ta, tak nęcąca swoją wspólnością z ogólnemi podstawami przyrodniczego poznawania zjawisk życia, przeoczała fakt, że, jakkolwiek silnem i nieuchronnem jest ciśnienie środowiska na jednostkę, odczuwa je ona jednak tylko w pewien sposób, odpowiedni do swojej własnej, szczególnej psychicznej organizacyi. Z drugiej strony, samo odnalezienie tego, co z życia społecznego wpływa i jak wpływa na sam fakt powstania ruchu artystycznego i na cechy twórczości rożnych artystów, jest bardzo trudne i nie daje się zredukować ani do tych czynników, które wskazywali najwięksi przedstawiciele teoryi środowiska, ani też do tego sposobu,
