Do połowy prawie XVI. wieku, dwie tu panujące religie, rzymsko-katolicka i prawosławie, znosiły się z sobą dosyć zgodnie. O Tatarów i Żydów, jako „niewiernych“, nie troszczono się wiele; ci mieli w swej dzielnicy synagogę, tamci meczety[1]. Atoli, wskutek częścią sąsiedztwa, częścią i handlowych stosunków z luterską Rygą, Królewcem, Gdańskiem, a nawet Lipskiem i Frankfurtem, nowinki religijne przedzierały się do mieszczan litewskich i ruskich wcześnie bardzo, bo już koło 1525 r. Szlachta zaś majętniejsza tą samą drogą, podróżami, zapoznawała się z wygodną reformacyą, żeniła się z luterkami, sprowadzała pedagogów luterskich dla swych synów i po swych dworach szerzyła po cichu nową wiarę. Ustawiczna też styczność Litwy z Koroną ułatwiła propagandę nowinek. Pierwszym jednak, który publicznie luteranizm w Wilnie apostołować począł, był ksiądz Abraham Kulwa, Litwin, uczeń Marcina Lutra w Niemczech i doktor jego teologii. Ten 1539 r. otworzył pierwszą szkołę luterską, do której wnet się zgłosiło 60 uczniów i przy pomocy zamożnego Morsztyna zorganizował pierwszą gminę w tem mieście. Edykta Zygmunta I. z 1541 i 1542 r. rozciągnięte na prośbę wileńskiego biskupa Pawła księcia Holszańskiego i na Litwę, zmusiły Kulwę do ustąpienia z miasta, a lud poturbował Lutrów za to, że w piątek mięso jedzą. Zamieszkał za to w Wilnie 1544 młody królewicz Zygmunt August, bez głębszych zasad religijnych, przez Bonę wychowany miękko, a nowości i wrażeń chciwy. Więc też do świeżo założonej w wileńskim swym zamku biblioteki sprowadził coprędzej księgi Lutra, Melanchtona, Buczera, Kalwina i innych; rozczytywał się w nich pilnie i dawał do czytania dworzanom i litewskim panom, a nadworni jego kaznodzieje
- ↑ Ludność tatarska na Litwie liczyła przeszło 100.000 głów, miała 20 meczetów w okolicy Wilna nad Waką, w Trokach i okolicy, Nowogródku i Ostrogu. Zygmunt Aug. 1568. zatwierdził dawne i nadał im nowe przywileje. (Balicki, Wilno, III. 156).
że wywołało okrzyk grozy i oburzenia ze strony różnowierców, że nieprzestraszone krzykiem szło dalej naprzód, rozwijało się tak co do zakresu nauk, jak co do liczby uczniów. (Porównaj: Kraszewski, Wilno. IV 5, 6 — Łukaszewicz, Hist. szkół, I 120 — Adamowicz, Kościół augsburski w Wilnie).
