do napisania historyi Inflant Commentarius de rebus Livonicis 1583 r. i drugiego komentarza o Moskwie: Commentarius secundus de rebus Moscoviticis 1584 roku[1]. Cieszyły króla te literackie prace, bo chociaż zaznaczenie powagi Stolicy św. i propagandę katolicyzmu głównie miały na celu, to jednak opowiadały jego czyny bohaterskie i przekazywały potomności; wdzięczny więc był za nie autorowi i pomagał mu w nich chętnie.
Zawsze zaprzątnięty myślą religijnej unii Moskwy z Rzymem Possevino, rozpatrzywszy się bliżej w stosunkach Polski, zrozumiał od razu, że droga do unii Moskwy prowadzi przez unię Rusi polsko-litewskiej. Prawda, że pojmował on ją jednostronnie, dawał Rusinom katolicyzm, a nie pomyślał o nadaniu im praw i przywilejów z nim złączonych, o poprawie politycznej i socyalnej ich doli. Błąd ten popełnili w kilkanaście lat potem episkopat, senat świecki i sejmy polskie. Jeszcze w wrześniu 1581 pisał w swym komentarzu przeznaczonym dla Grzegorza XIII i kardynała di Como, a redagowanym w nadgranicznej wsi Bór: „ponieważ Moskwa w rzeczach religijnych zależeć zwykła od Rusi, królom polskim podległej, bo do niedawna metropolita kijowski zatwierdzał władyków moskiewskich, przeto byłoby nie małej wagi dla nawrócenia Moskwy, gdyby biskupi czyli władycy Rusi polskiej do Kościoła katolickiego się przyłączyli.“ Tę myśl poddał on bodaj czy nie pierwszy Stolicy św. Teraz gdy bawił dłuższy czas w Polsce, myśl ta zdała mu się bliską urzeczywistnienia.
Dnia 8 lipca 1883, gdy Possevino obok innych spraw załatwia z królem sprawę otwarcia domu św. Barbary w Krakowie, zjawia się u niego kżę Konstanty Ostrogski, pan prawie udzielny na 35 miastach i zamkach i na 671 wsiach, bolejący szczerze nad upadkiem Cerkwi ruskiej, szukający jej ratunku napróżno u patryarchy Carogrodu i dla tego skłaniający się do unii z Rzymem. Przysłał go do Possevina nuncyusz Bolognetti, aby z nim zamiary swe względem unii należycie rostrzą-
- ↑ Ogłoszony drukiem w Litterae annuae wraz z komentarzem o Moskwie przez O. Campano 1584. Nowe wydanie sporządził O. Pierling 1887 r. Treść ich ta sama, co obydwóch komentarzy Possevina w dziele Moscovia 1586 r., niektóre tylko szczegóły nowe, inne znów pominięte.
