elekcyi, a zamiast państwa zorganizowanego, zostawia Zygmunt August, umierając, społeczeństwo rozdarte, którego pierwszym czynem jest konfederacya dyssydentów, organizacya mniejszości, wywołująca powszechne głosowanie (electionem viritim a nie przez sejm) postawione przez katolicką większość“[1].
Jak w Niemczech tak i w Polsce, oprócz kazań, rozmów i dysput na zebraniach najprzód w prywatnych domach, potem od 1550 r. w kościołach, przemienionych na zbory, krzewiły się nowinki religijne także książkami i pismami a przedewszystkiem szkołami. Chodziło o to, ażeby młode pokolenie napoić jadem nienawiści do papizmu i doktrynami wiar nowych. Szkoła była tu tylko środkiem agitacyjnym, prawda że najskuteczniejszym, w celach wyłącznie religijnych.
- ↑ Szujski. Sejmy za Zygmunta Augusta. (Opowiadanie i Roztrząsania II str. 47)
Bobrzyński: Dzieje Polski w zarysie II. str. 83—86 poczytuje za błąd czy winę temu królowi, że nie złamał potęgi możnowładców, ale owszem przez pierwsze dziesięć lat swych rządów na nich się opierał a zraził do szlachty. Ze dopiero w drugiej dobie rządów 1562—72 razem ze szlachtą przeprowadził połowicznie i błędnie egzekucyą praw, tolerancyą religijną i unią lubelską, przez którą Litwa stała się „gniazdem możnowładczej anarchii i buty“. Że dla braku moralnego hartu z reformacyi, która mu monarszą władzę w ręce wpychała, ani nie umiał skorzystać, ani jej „stłumić przymusem“, ale „siedział na dwóch stołkach, na obie strony jednakowo się przechylał, obie łudził, obom przyrzekał i zwlekał, a tym sposobem obie złamał i ubezwładnił“.
Zakrzewski zbyt może surowo sądzi Zygmunta Augusta, twierdząc w cennej swej pracy „Po ucieczce Henryka“ (str. 23), że nikt przedtem nie skompromitował tak monarchii, nikt jej nie zadał tak dotkliwych klęsk moralnych, jak ostatni z Jagiellonów, swym sposobem rządzenia.“
Z współczesnych wierną charakterystykę Zygmunta Augusta przesłał Piusowi V nuncyusz Ruggieri, bawiący 1565—68 na dworze tego króla. (Relacye nuncyuszów II. 181).
