Strona:Szkice i studja historyczne T. 1.djvu/030

niż dotychczas w nauce o państwie i społeczeństwie jest wyłożonem, to z tego w dalszej swej pracy historycznej i owszem korzystaj; czego zaś sam lepiej nie wiesz, to z nauk owych przyjmuj z wdzięcznością, badaj i sprawdzaj, ale zaprzestań raz wierzyć w swoją fantazję i widzimisię. Do czego w naukach społecznych i politycznych nie znajdziesz klucza, do czego sam nietylko nie postawisz prawa, ale nawet hipotezy umiejętnej, to zanotuj tylko, zapisz fakta, a wyjaśnienie ich pozostaw następcom.
 Jedną z największych wad historyków jest niewątpliwie ta, że silą się zrozumieć i wytłumaczyć ostatecznie wszystkie objawy dziejowe, o których piszą, równocześnie zaś nie uwzględniają mnóstwa faktów, do których wydobycia i ułożenia nauki społeczne i polityczne — takie, jakie są — już im pewne podają podstawy. Jeżeli nauki te nie rozwijają się tak szybko, jakbyśmy pragnęli, to historycy w znacznej części temu są winni. Zamierza np. polityk zbadać dokładnie objaw »kolonizacji«, sformułować prawa, którym ona podlega, zbierze wszystko, co historycy o pojedynczych kolonizacjach napisali, i przekona się, że mało który fakt kolonizacji opisany jest ze zrozumieniem jej natury, o większej części takich faktów historycy podali najobojętniejsze szczegóły, pomijając zasługujące na największą uwagę. Opisywali nieraz, jak wyglądał okręt przewożący kolonistów, a zapomnieli dodać, na jakich podstawach koloniści nową ziemię objęli, jak się w niej osiedlili. Jakiż z takich prac historycznych pożytek?
 Dopóki też pomiędzy historykami a uczonymi badającymi naturę państw i społeczeństw nie zapanuje najściślejszy związek, dopóki jedni nie będą znać wyników prac drugich i wyników tych między sobą wymieniać, dopóty o istotnym, prędkim postępie obu umiejętności nie może być mowy.
 Obok naukowego celu, historja każdego narodu ma jeszcze wobec tego narodu osobne, niepospolite zadanie. Każdy naród w życiu swem i rozwoju korzystać może i powinien przedewszystkiem z wyników nauk społecznych i politycznych, które mu wskazują drogę, prawa i środki działania. Na tem jednak nie można poprzestać. Ogólne wyniki nauk nie dadzą się wprost i w tenże sam sposób zastosować do każdego narodu i państwa, muszą ulec