Strona:Szkice i studja historyczne T. 1.djvu/035

 Toż samo mówiąc: »Gdyby charakter Polaków był gorętszym, to przekonawszy się o zdradzie Zygmunta III, byliby go gwałtem pozbawili tronu«, chcemy tylko powiedzieć: »łagodny charakter Polaków pozwalał Zygmuntowi III działać wprost na zgubę kraju«. Można się tylko sprzeczać, który z tych dwóch sposobów wypowiedzenia jednej i tej samej myśli jest odpowiedniejszym, ale nic więcej.
 Inna rzecz jeśli historyk powie: »Gdybyśmy byli to a to zrobili, to bylibyśmy z tego takie zebrali owoce«. Jeżeli kto stawia przypuszczenie, które w danym kraju i w danych warunkach było niemożliwem, to przypuszczenie takie niczego nie objaśnia i jest szkodliwem dlatego, że jest zbytecznem i na mylnej polega podstawie, np.: »Gdyby Jan III dla złamania anarchji szlacheckiej był się oparł na żywiole mieszczańskim...«. Ależ za Jana III żywiołu mieszczańskiego nie było w Polsce wcale lub żadnego nie posiadał znaczenia. Postawny jednak w tem samem zdaniu zamiast Jana II Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Za ich panowania żywioł miejski istniał rzeczywiście i niemałą przedstawiał siłę. Jeżeli zaś stwierdzimy z rozważnego zdania faktów, że królowe ci mogli stanąć skutecznie w obronie miast przeciw szlachcie, a nie stanęli, jeśli sobie postawimy przed oczy zasadę, że panujący dla złamania przewagi klas wyższych opierali się wszędzie skutecznie na niższych, to w takim razie przypuszczenie nasze i wnioski, dające się z niego wyciągnąć, będą uzasadnioną krytyką rządów oby Zygmuntów. Objaśnimy rzecz niezmiernie, mówiąc: »Gdyby Zygmuntowie oparli się dla złamania przewagi szlachty i dla tronu zachowali szacowną podporę«. Oczywiście i wnioski wyprowadzone z prawdziwego założenia, muszą być oparte na naukowej zasadzie. Wniosek wyprowadzony z powyższego zdania: »to Polska nie byłaby upadła« lub: »to szlachta nie byłaby nigdy przyszła do władzy«, jako nie poparty przykładem innych krajów, byłby szkodliwy i błędny. Weźmy inny przykład: »Gdyby Zbigniew Oleśnicki nie był powstrzymał narodu do przyjęcia husytyzmu, to bylibyśmy mieli do walczenia ze społeczną anarchją«. Premisa jest zupełnie stwierdzoną, wniosek opiera się na pewniku w dziejach czeskich, a po-