Strona:Szkice i studja historyczne T. 1.djvu/039

związku, lecz pragnąc każdy z nich na ich właściwej, wspólnej im podstawie nakreślić, należy każdy okres dziejowy w osobnym obrazie przedstawić i zamknąć. Najłatwiejszą i najpewniejszą miarą tego podziału jest zmiana ustroju polityczne i społecznego narodu. Podział tego rodzaju, np. na okres państwa patrjarchalnego, patrymonjalnego i prawnego, nie jest jednak, jakby się napozór zdawało, podziałem czysto prawniczej natury. Gdy bowiem w ustroju państwa i społeczeństwa wszystkie kierunki uczuć, myśli i działalności człowieka obracają się i mieszczą, gdy ustrój ten najściślej od nich zależy, jest ich naturalnym wyrobem i wynikiem i z ich zasadniczą zmianą niewątpliwie się zmienia, więc też do podziału tych wszystkich kierunków jest on wiernym i nie zawodzącym nigdy drogowskazem.
 Jest to zasada sprawdzona w historji tych wszystkich narodów, które dzieje swoje mają już opracowane. U nas najmniej ona dotychczas zapuściła korzeni. Podziałów naszych dziejów mamy nieskończone mnóstwo, ale jakich podziałów? Jedni dzielą histoję na okres rozwoju, kwitnięcia, upadku, nie bacząc na to, że niema żadnej przyczyny do tworzenia osobnych okresów, jeśli naród rozwijał się, kwitnął i upadał na podstawie i w ramach jednej i tej samej organizacji ustroju. Drudzy dzielą historję podług zmian formy rządu, nie bacząc na to, że zmiana formy rządu nie pociąga jeszcze za sobą bynajmniej zasadniczej zmiany w ustroju społeczeństwa i państwa, w którym się życie narodu obraca, a nieraz na wszystkie najważniejsze urządzenia pozostaje bez wpływu. Tem mniej oczywiście posiada przyczyny podział na okresy, uzasadniony zmianą panującej dynastji, okolicznością czysto przypadkową, nieraz bez żadnego głębszego znaczenia. Łatwiej zato bronić podziału na epoki według wielkich terytorjalnych nabytków, np.: Polski samej do r. 1386, Polski połączonej z Litwą unją personalną do r. 1569, i Polski z Litwą połączonych parlamentarnie. Podział ten nie tłumaczy nam atoli tego, o co nam przy podziale na okresy idzie, t. j. zmiany w podstawach życia czyli urządzeniach społecznych i politycznych. Mogły się wskutek unji powiększyć zasoby i środki, rozszerzyć widnokrąg polityczny, ale unja, otwierając ustrojowi naszemu szerokie pole do działania i wpływu,