znamy w wydaniu z wieku XVI; zważając jednak, że przekład ruski, dokonany z polskiego, pochodzi z początku wieku XVII, musimy ten utwór zaliczyć do powieści wieku XVI. Historja o Ottonie znaną jest jeszcze pod tytułem: „Historja wielce prawdziwa o Francu czyli Florencu, królewiczu francuskim“, a to ją zbliża z wydaną w Paryżu w roku 1560 „L’histoire de Florent et Lyon enfants de l’empereur de Rome“. Razem z powieścią o Ottonie wydaną była powieść o hrabinie Altdorfskiej, która w jednym porodzie dwunastu synów porodziła. Marcin Bielski w swojej Kronice świata (1551) powtórzył z Boguchwała Powieść o Walterze i Helgmundzie.
Z powieści historycznych największe powodzenie miała Historja o żywocie i sprawach Aleksandra Macedońskiego, wydana po raz pierwszy w roku 1550. Jest to przekład z czeskiego, bardzo rozpowszechniony w łacińskiej przeróbce historji t. zw. „de proeliis“ Aleksandra, historja ta przełożoną była w roku 1510 i rękopism jest własnością bibljoteki prywatnej w Warszawie. Pierwsze wydanie posiada bibljoteka główna w Warszawie. Mniej była znaną Historja o zburzeniu miasta Trojańskiego, przełożona z łacińskiego, układu Gwidona Kolumny, bardzo często napotykającego się w odpisach łacińskich, zrobionych w Polsce. Wydanie z roku 1597 posiadają bibljoteki Jagielońska i Petersburska.
Powieścią krotochwilną i dydaktyczną rozpoczęło się drukarstwo polskie. Powieść rycerska i historyczna miała wielu zwolenników i bardzo długo była niezmiernie poczytną. Ilością tytułów przewyższa jednak te rodzaje powieść z charakterem nowelli, nadanym jej przez Boccacia. Egzemplarze tych powieści są bardzo rzadkie, co świadczy, że były czytane i rozchwytywane. Nie musiały jednak być zbyt pożądane przez czytelników, gdyż mało spotykamy wydań powtórzonych. Z przeróbek Boccacia znaną jest powieść o Gryzelh. Petrarcha nowellę tę przerobił po łacinie, a mnich zakonu św. Augustyna, Jakób Filip Foresti Bergamensis wydał ją w roku 1497 w Ferrarze. Z tego wydania powstał przekład polski, jak o tem świadczy tłómacz. Egzemplarz wydania pierwszego dochował się w bibljotece petersburskiej. Później Morsztyn w Antypastach małżeńskich obok historji o Banialuce, Galerynie, podał i historję o Gryzeldzie, lecz dał jej tytuł: Historja o Przemysławie książęciu oswiecimskim i o Cecylji małżonki jego dziwnej stateczności.
Przeróbką Boccacia jest Historja o Barnabaszu, której wydanie z roku 1588 podaje Index liberorum prohibitorum z roku 1603; powtórnie wydaną była w roku 1615 i wydawca w dedykacji Katarzynie Amendzinej Olborniczce Olkuskiej mówi: „Ja gdy ta historja do rąk moich przyszła, która już dawno przed tym na świat była wyszła, jednak, iż jej już w kramiech nie było, i znaku nie stało. Wydać mi ją zaś na świat teraz świeżo zdało“. Treścią tej historji jest opowiadanie, jak jeden kupiec założył się z drugim o cnotę swej żony, w której obronie stanął, gdy się z sobą powaśnili. „Jak to rzeczy dziwne, a prawie wątpliwe, żeby żony kupieckie miały być cnotliwe“. Ze szkoły Boccacia pochodzi powieść Eneasza Sylwiusza (papież Pius II), przełożona na polski przez Krzysztofa Goliasza p. t. Historja piękna o miłości Euziala z Lukrecją. Autor opowiada w niej przygodę prawdziwą, którą miał kanclerz cesarski Kacper Szlich w czasie pobytu swego wraz z cesarzem w Sienie. Powieść ta całkiem jest nieznaną w historji literatury naszej. Wydania jej niezmiernie są rzadkie. Jeden egzemplarz kompletny odnalazłem w bibljotece hr. Czarneckiego w Poznańskiem; drugi, zdefektowany, wyszukał Dr. Erzepki z Poznania w bibljotece wrocławskiej.
W roku 1564 Wierzbięta wydał w wierszowym przekładzie z łacińskiego
