Strona:Zielinski Historia Polski-Poslowie.djvu/015

Ta strona została przepisana.

obraz tych wydarzeń, oparta m. in. na materiałach, zgromadzonych w Instytucie im. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku.
Problematyka wielkiego kryzysu gospodarczego doczekała się wielu opracowań mniej lub więcej szczegółowych, nieraz monograficznych (w tym i regionalnych), przeważnie traktujących o położeniu i walkach strajkowych mas robotniczych, rzadziej o położeniu wsi. Próba ukazania wielkiego kryzysu jako całości w odrębnym syntetycznym ujęciu, podjęta swego czasu przez L. Grosfelda w pracy Polska w latach kryzysu gospodarczego 1929—1933, Warszawa 1952, jest już przestarzała. Gdy chodzi o sprawy wsi w tym okresie, to na uwagę zasługuje zwięzła i treściwa rzecz J. Ciepielewskiego Polityka agrarna rządu polskiego w latach 1929—1935, Warszawa 1968. Ukazało się też szereg wartościowych opracowań monograficznych o tematyce społeczno-gospodarczej, w których okres kryzysu jest najczęściej wyraźnie wyodrębniany. Jest to regułą w pracach o charakterze syntetycznym, jak przede wszystkim prace Z. Landaua, J. Tomaszewskiego, l. Kostrowickiej czy także we wspomnianych już w innym kontekście publikacjach na temat ustawodawstwa socjalnego, położenia prawnego robotników czy innych publikacjach przekrojowych przez dwudziestolecie.
Wielki kryzys był nie tylko zjawiskiem gospodarczym, ale miał też swe implikacje polityczne. Nie jest przypadkiem, że rządy sanacyjne, początkowo jeszcze względnie liberalne, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych usztywniły system dyktatury sanacyjnej, czyniąc ją coraz bardziej totalitarną i reakcyjną ("rządy pułkowników", drastyczne dalsze ograniczenia roli sejmu, aresztowania i wybory brzeskie itp.). W parze z tym dokonywały się nie mniej ważne i charakterystyczne przesunięcia w układzie sił politycznych, przeciwnych sanacji, znajdując swój wyraz m. in. w powstaniu Centrolewu, zjednoczeniu ruchu ludowego, zaostrzeniu się fermentów społecznych i wzroście fali strajkowej w mieście i na wsi. Znaczenie tych procesów, a zwłaszcza przemieszczeń na lewicy i w centrum oraz syndromu Brześcia, odzwierciedliło się wyraźnie w historiografii, m. in. w postaci prac A. Czubińskiego Centrolew. Ksztaltowanie się i rozwój demokratyznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w latach 1926—1930, Poznań 1963; S. Stęborowskiego Geneza Centrolewu, Warszawa 1963; S. Laty Ruch ludowy a Centrolew, Warszawa 1965.
W kilka lat później, po śmierci Piłsudskiego, przemiany w układzie sił politycznych zaznaczyły się także w sanacyjnym obozie rządzącym, ulegającym postępującej "dekompozycji", sfinalizowanej zastąpieniem BBWR równie nieudanym tworem politycznym — Obozem Zjednoczenia Narodowego (Ozonem. Genezę, charakter i kierunki tej ewolucji prześledził w zwięzłym, ale treściwym studium T. Jędruszczak (Piłsudczycy bez Piłsudskiego, Warszawa 1963), a po kilkunastu latach nie mniej interesującą książkę poświęcił tym zagadnieniom J. Majchrowski (Czynniki jednoczące naród w myśli politycznej Obozu Zjednoczenia Narodowego, Kraków 1978). Przy tej okazji dały o sobie znać niejednorodność obozu sanacyjnego (czy raczej piłsudczykowskiego) i drzemiące w nim tendencje odśrodkowe, niekiedy wręcz lewicujące. Doprowadziły one m. in. do odwrócenia się od tego obozu popierającego go przez wiele lat potężnego Związku Nauczycielstwa Polskiego czy też powstania w końcu lat trzydziestych Klubów Demokratycznych, wywodzących się w dużej mierze z lewicowej inteli-