poziomie cywilizacyjnym, na polu oświaty, kultury itp. Z uwagi na szereg braków i usterek pierwszy w niepodległej Polsce spis ludności z 1921 r. (który zresztą nie objął jeszcze całego obszaru państwa) nie daje podstaw do pełniejszej analizy tych zagadnień. Można jednak na podstawie tego spisu uzyskać orientację co do pewnych zasadniczych cech i podziałów, charakteryzujących strukturę społeczną ludności Polski w pierwszych latach jej niepodległości.
Według szacunku J. Żarnowskiego „podział klasowo-warstwowy ludności Polski” przedstawiał się w 1921 r. (łącznie z Górnym Śląskiem) następująco: Klasa robotnicza liczyła wówczas ok. 7, 5 mln ludzi, tj. ok. 27, 5% ogółu ludności, przy czym najliczniejszą w niej grupę stanowili robotnicy rolni (ok. 3 mln), najmniej liczną — robotnicy zatrudnieni w wielkim i średnim przemyśle (ok. 1, 1 mln). Największą pod względem liczebności siłę reprezentowali chłopi — ok. 14, 5 mln (tj. 53, 2%), z czego prawie połowę stanowili chłopi małorolni (ok. 7, 2 mln). Inteligencja i pracownicy umysłowi w liczbie ok. 1, 4 mln stanowili 5, 1% ludności kraju, natomiast drobnomieszczaństwo — ok. 3 mln, tj. 11%. Zaledwie 0, 3 mln (tj. 1, 1%) kwalifikuje J. Żarnowski do burżuazji, najmniejszą zaś liczebnie grupę stanowili obszarnicy — 0, 1 mln (tj. 0, 3%), Wreszcie na „żywioły wykolejone i marginalne” przypadało według tegoż szacunku ok. 0, 4 mln (ok. 1, 8%). (Por. tab. 5.)
Niezwykle charakterystyczną cechą struktury społeczno-zawodowej ludności Polski był wysoce nierównomierny w niej udział klasy robotniczej w poszczególnych regionach kraju, wynikający zresztą ze scharakteryzowanych wyżej nierównomierności w rozmieszczeniu przemysłu. I tak według danych, zgromadzonych przez Z. Landaua i J. Tomaszewskiego, udział procentowy robotników przemysłowych w liczbie mieszkańców poszczególnych województw w 1923 r. wahał się od 31 % na Górnym Śląsku, 18% w woj. kieleckim (do którego wówczas należało Zagłębie Dąbrowskie), 17% w woj. łódzkim, kilku procent w województwach poznańskim, warszawskim, krakowskim, lwowskim — do 1, 3% w województwach stanisławowskim i lubelskim oraz zaledwie 0, 21-0, 25% w pięciu dalszych województwach wschodnich (wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie). Łącznie z wymienionych ostatnich siedmiu województw, których ludność stanowiła około 1/3 całej ludności Polski, pochodziło tylko 4% ogółu robotników zatrudnionych w przemyśle wielkim i średnim.
Ustalone w 1921 r. granice Polski uczyniły z niej państwo wielonarodowościowe. Mniej więcej 1/3 jego ludności stanowiły mniejszości narodowe. Według urzędowego spisu 1921 r. liczba Polaków sięgała wówczas 18, 7 mln (69% ogółu ludności). Spośród mniejszości najliczniejsza była mniejszość ukraińska (określana oficjalnie jako „rusińska”) — ponad 14% ogółu ludności, następnie żydowska — 7, 8% (ale według kryterium „wyznania mojżeszowego” — ponad 10%), białoruska — 3, 9%, niemiecka — 3, 8%, wreszcie mniejsze grupy narodowościowe (przede wszystkim Rosjanie, Litwini i Czesi) — łącznie ponad
