Strona:Zielinski Historia Polski-rozdzial3.djvu/012

Partie prawicy społecznej

 Do partii takich na prawicy społecznej należała przede wszystkim Narodowa Demokracja, zwana potocznie endecją. Wykazały to dobitnie wyniki wyborów styczniowych 1919 r. (por. wyżej, s. 71), a także wpływy na arenie międzynarodowej, gdzie za pośrednictwem paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego występowała jako faktyczny rzecznik Polski.
 Oficjalna nazwa partii, ustalona w 1919 r., brzmiała Związek Ludowo-Narodowy. Jego program polityczny przyjęty na II Zjeździe ZLN (październik 1919) opierał się na ideologicznej podstawie nacjonalizmu (choć słowo to w programie nie pada), wyrażającego się m. in. w wysuwanym na plan pierwszy haśle „polityki narodowej” i zasadzie „podporządkowania interesów klasowych powszechnemu dobru narodu”. Zgodnie z tymi założeniami program domagał się rozszerzenia „polskiego stanu posiadania” kosztem mniejszości narodowych, w szczególności na tzw. kresach i w miastach, gdzie „opanowanie całego niemal handlu i przemysłu przez Żydów, nie mających łączności z narodem, tamuje należyty rozwój polskiego stanu średniego”. Za największe niebezpieczeństwo zewnętrzne uznawał ZLN zagrożenie niemieckie, nie rezygnował jednak ze „zjednoczenia w jedną całość państwową wszystkich ziem, na których ludność polska swą liczbą, czy pracą cywilizacyjną [podkr. H. Z.] trwałe piętno polskości wycisnęła”. Program żądał szerokich ubezpieczeń społecznych dla robotników, ale wszelkie reformy społeczne winny mieć na celu utrzymanie „równowagi społecznej” i być oparte na zasadach „moralności chrześcijańskiej”. W ogóle społeczeństwo winno być wychowywane „w duchu religijnym i narodowym”. Wszystkie wyznania winny mieć w Polsce pełną swobodę wiary i obrządku, ale dla Kościoła katolickiego należy „zastrzec stanowisko naczelne”. Szkoła winna być obowiązkowa i bezpłatna. Za podstawę ustrojową państwa uznawał ZLN system demokracji parlamentarnej, którego zasadniczym składnikiem miał być „równy udział wszystkich obywateli bez różnicy płci, narodowości i wyznania w prawach wyborczych”.
 Program ten formalnie obowiązywał aż do II wojny światowej. Faktycznie jednak był uzupełniany i interpretowany przez władze ZLN w późniejszych la tach drogą uchwał, rezolucji itp. Interpretacja ta szła — ogólnie biorąc (z wy jątkiem spraw reformy rolnej) — w kierunku ograniczania tkwiących w nim treści demokratycznych, których uwzględnienie w 1919 r. wypływało w dużej mierze z nakazu realiów społeczno-politycznych pierwszego roku drugiej niepodległości. Co ważniejsze, w kierunku bezwzględnego, zacietrzewionego nacjonalizmu szła praktyczna działalność i propaganda endecji, czego owoce — jak tego dowiodły m. in. okoliczności zabójstwa prezydenta Narutowicza (por. niżej, s. 146) — nie kazały na siebie długo czekać. Z punktu widzenia światopoglądowego był to w sumie program — jak stwierdza J. Holzer — „opowiadający się za szowinistycznym i tradycjonalistyczno-klerykalnym ukierunkowaniem treści kultury oraz oświaty. Konstruowano w ten sposób pożądany model obyczajowy »Polaka-katolika«, w którym elementy nacjonalistycznej postawy górowały nad klerykalizmem”.