nadal dla nieznacznego tylko odsetka ludności zawodowo czynnej. Szanse gospodarcze nie polepszyły się przeto według liczb statystycznych. Na 780 pracowników handlowych nieznaczna tylko liczba przynależała do narodowości polskiej. Jakkolwiek przeto miasto w stosunku do r. 1821 powiększyło się już poważnie, zastęp ludzi czynnych w handlu nieznaczne tylko przedstawiał powiększenie. Epidemje, zwłaszcza cholery, grasowały kilkakrotnie. (1848, 1852, 1855, 1866, 1871). Cholera w r. 1848 porwała 2,29% ludności cywilnej, w r. 1852 — 4%, w r. 1866 — 2,3%. Pozatem wpływały na rozwój gospodarczy miasta powstania polskie (1848 i 1863) i wojny 1864, 1866 i 1870/71.
Za wstąpieniem na tron pruski króla-romantyka Fryderyka Wilhelma IV zawiał duch liberalniejszy w stosunku do Polaków; król poczynił pewne ustępstwa językowe, odwołał germanizatora Flottwella i pozwalał rościć dalsze nadzieje. Ale i w obywatelstwie polskiem radykalne do owego czasu zaszły zmiany: separacja narodowa już się dokonywała ściśle, sejmy prowincjonalne dopominały się śmiało i wytrwale odnowienia i powiększenia praw języka polskiego. Już śmiało występowali z żądaniami narodowemi wobec króla mężowie jak Potworowski, Edward Raczyński i inni. Społeczeństwo występowało
