w zarodku kilkoletnia walka kulturna, najcięższa właśnie na naszym terenie, którą Bismark ustawami antykatolickiemi w pierwszym rzędzie chciał ukrzywdzić, nastaje nowy ucisk szkolny, gwałtowna walka przeciw językowi polskiemu. Polacy bronią się organizacjami: zakładają w r. 1872 Towarzystwo Oświaty Ludowej, zakładają w r. 1871 spółkę Teatru Polskiego i — rozpoczynają tęższą obronę gospodarczą.
Okres, który szkicujemy, nie jest politycznie jednolitym: wszakże sięga od najpiękniejszego rozkwitu myśli polskiej w Poznaniu do początku wszechstronnej walki rządu przeciw narodowi polskiemu i zamyka w ramach swych dwa krańcowe zjawiska, według których orjentowało się i ukształcało życie polskie tak w ogólności jak w poszczególnych formacjach społecznych, między temi w organizacjach wówczas istniejących.
Jeszcze społeczeństwo polskie nie znalazło programu pracy i obrony, a wszakże przeszło ostatecznie czas wysiłków romantycznych i przygotowało się na szerokiej linji do wszystkiego, co przyjść miało.
W dziedzinie gospodarczej przeszedł świat w okresie opisywanym największe bodaj przemiany. Na całym zachodzie rozwinął się kapitalistyczny ustrój produkcji; równocześnie z wynalazkami nowoczesnymi i ulepszaniem stałem
