Encyklopedia Muzyczna PWM/Żeleński Władysław
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedia Muzyczna PWM |
| Wydawca | Polskie Wydawnictwo Muzyczna |
| Data wyd. | 1979-2012 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Żeleński Władysław, *6 VII 1837 Grodkowice (k. Krakowa, obec. pow. wielicki), †23 I 1921 Kraków, pol. kompozytor i pedagog. Gałąź rodu Żeleńskich herbu Ciołek, z której się wywodził, osiadła z końcem XVI w. pod Krakowem, pocz. w Łucjanowicach (obec. Łuczanowice), nast. w Grodkowicach i Brzeziu; jej członkowie wyznawali kalwinizm, pełnili też liczne urzędy. Ojciec kompozytora, Marcjan Ż. (1804–1846), był wybitnie uzdolnionym pianistą amatorem próbującym sił w kompozycji. 1828 przeszedł na katolicyzm, brał udział w powstaniu listopadowym, a 1833 poślubił Kamilę Russocką; Władysław był drugim z ich pięciorga dzieci. Jego starszy brat Stanisław (1835–1909) prawnik i dziedzic Grodkowic, studiował grę na fort. u A. Dreyschocka w Pradze, grał też na wiolonczeli. 23 II 1846 podczas tzw. rzezi galicyjskiej dwór w Grodkowicach został napadnięty przez uzbrojonych chłopów; Marcjan Ż. zginął, a jego żona z dziećmi wkrótce potem przeniosła się do Krakowa, gdzie w l. 1850–57 Ż. uczęszczał do Gimnazjum św. Anny (Kolegium Nowodworskiego), uczył się też gry na fort. u K. Wojciechowskiego, a od 1854 u J. Germasza. 1853 i 1856 dwukrotnie odwiedził Wiedeń, gdzie słyszał m.in. Requiem (pod dyr. F. Liszta), Symfonię g-moll, Wesele Figara i Don Giovanniego Mozarta, a także Roberta Diabła G. Meyerbeera. Z tego czasu pochodzą ambitne próby kompoz. (2 kwartety smyczk., trio fort.) podjęte pod kier. F. Mireckiego; 29 VII 1857 na popisie Szkoły i Bursy Muz. w Krakowie (założ. przez Mireckiego) debiutował Ż. jako kompozytor i dyrygent, prowadząc prawyk. swej Uwertury na ork. (zag., przez recenzenta niemieckojęzycznego „Krakauer Zeitung” błędnie określona jako „symfonia”). Prawdopod. również za sprawą Mireckiego, najpóźniej w 1. poł. 1859, ukazała się u Ricordiego w Mediolanie jego Sonata fortepianowa op. 5.
W 1857, na życzenie matki, Ż. podjął studia filoz. na UJ, które uwieńczył 1862 tyt. doktora na Uniw. Karola w Pradze, dokąd udał się 1859 dla pogłębienia swych muz. umiejętności. Rozpoczął tam lekcje gry fort. u A. Dreyschocka, ale wkrótce porzucił myśl o karierze pianist., koncentrując się na studiach kontrap. i gry na org. u J. Krejčiego; nie jest pewne, czy był formalnie studentem tzw. Praskiej Szkoły Organowej (Ústav pro církevní hudbu), której Krejči był dyr., czy raczej został jego prywatnym uczniem. W Pradze stworzył m.in. Pięć śpiewów z królodworskiego rękopisu, Sekstet smyczkowy op. 9 i kilka fragm. muzyki do Konrada Wallenroda, nawiązał też kontakty wydawn. i wyrobił sobie pewną pozycję jako kompozytor (jeszcze w 1873 wykonano tam jego Hymn orłów). Lato 1860 spędził w Tatrach, odbył też podróż do Lipska i Drezna, gdzie zetknął się z K. Lipińskim i poznał opery Ch.W. Glucka, które wywarły na nim wielkie wrażenie. 1865 wyjechał do Wiednia, był m.in. na spektaklach Tannhäusera i Lohengrina R. Wagnera; tamże zaprzyjaźnił się z A. Grottgerem. Obaj spotkali się nast. w Paryżu, gdzie Ż. z końcem 1866 rozpoczął studia kompoz. u N.H. Rebera w konserw. i pracował nad nigdy nieukończ. operą Dziwożona; Grottger stworzył wówczas znany portret Ż., jedno ze swych ostatnich dzieł. Po kilku miesiącach Ż. zrezygnował z nauki u Rebera i w l. 1868–70 prywatnie uzupełniał studia kompoz. u B. Damckego; z tego okresu pochodzi symf. obraz charakterystyczny W Tatrach.
W 1870 powrócił Ż. do Krakowa i 30 I 1871 dał tam koncert kompoz. (W Tatrach, utw. fort. i chór. oraz pieśni) z udziałem m.in. K. Hofmana i śpiewaczki M. Mecenseffy, przeznaczając dochód na odnowę Sukiennic. Prezentował też swe utw. w Warszawie, dokąd przeniósł się pod koniec 1871, podobno za namową S. Moniuszki. 1872 poślubił utalentowaną literacko Wandę Grabowską (1841–1904), blisko zaprzyjaźnioną z N. Żmichowską; z małżeństwa tego przyszło na świat 3 synów: Stanisław Gabriel (1873–1914), architekt, założyciel znanego zakładu witrażów w Krakowie, Tadeusz Kamil (pseud. Boy, 1874–1941), literat i działacz społ., oraz Edward Narcyz (1877–1910), prawnik i dziennikarz. 19 IV 1872 Ż. poprowadził w Warszawie prawyk. swej I Symfonii. Jesienią objął po S. Moniuszce stanowisko prof. kontrapunktu i harmonii w warsz. Instytucie Muz.; 1875–76 publikował recenzje muz. w tygodniku „Kłosy”, oprac. też z G. Roguskim podr. Nauka harmonii oraz pierwszych zasad kompozycji. W 1875 na konkursie ogłoszonym przez WTM otrzymał nagr. za Kwartet smyczkowy F-dur. 1878 został dyrektorem artyst. WTM, jednak wobec fiaska usiłowań oparcia warsz. życia koncert. na stale działających zespołach chór. i ork. złożył jesienią 1880 dymisję, rekomendując na swe miejsce Z. Noskowskiego.
Przebywając w Warszawie, utrzymywał Ż. żywe kontakty z Krakowem, gdzie 19 I 1877 wystąpił z koncertem kompoz. (I Symfonia, pieśni), w III i IV wziął udział w „koncertach historycznych” Tow. Muzycznego, a w XII 1879 dał dwa kolejne koncerty kompoz. Na pocz. 1880 odbył podróż do Drezna i Pragi, gdzie znalazł impuls do podjęcia na nowo pracy nad operą Konrad Wallenrod. Wreszcie 6 VII 1881 osiadł w Krakowie na stałe, podejmując od 1 IX obowiązki prof. harmonii i kontrap. w szkole muz. Towarzystwa Muz.; 23 XII opublikował w „Czasie” (nr 293) artykuł zawierający analizę krakowskich stosunków muz. i zarys planu stworzenia w Krakowie uczelni muz., orkiestry i opery. Wraz z prezesem Towarzystwa Muz. w Krakowie, S. Niedzielskim, i red. „Czasu”, historykiem sztuki S. Tomkowiczem, a także przy wsparciu ks. Marceliny Czartoryskiej rozpoczął długoletnie starania o utworzenie uczelni muz. Równocześnie brał udział jako pianista w koncertach na cele społ. (m.in. 24 IV 1882 na pomnik A. Mickiewicza, 22 III 1886 na szpital św. Ludwika), pisywał recenzje muz. w „Czasie”. Wydarzeniem tych lat stała się premiera opery Konrad Wallenrod 26 II 1885 we Lwowie, która mimo skromnych możliwości zespołu Teatru Skarbkowskiego została przyjęta z wielkim entuzjazmem; po 5 przedstawieniach zespół ten powtórzył ją latem w Krakowie dwunastokrotnie, co ugruntowało autorytet Ż. jako najwybitn. postaci krakowskiego życia muzycznego.
1 II 1888, z dniem rozpoczęcia działalności Konserwatorium Tow. Muzycznego w Krakowie, Ż. objął funkcję dyr. uczelni i pełnił ją przez 33 lata do końca życia, wykładając jednocześnie przedmioty teoret. Od 1891 prowadził także wyższy kurs gry na org., a okresowo również wyższy kurs gry na fort., udzielał też lekcji prywatnych. Wiódł niezwykle uregulowany tryb życia, kładąc nacisk na swe obowiązki w konserw., niekiedy występując jako akompaniator; ok. 1909 wykonał w Kijowie na swym koncercie kompoz. partię fort. w Triu op. 22 i akompaniował S. Korwin-Szymanowskiej; poza tym niemal nie opuszczał Krakowa. Rytm jego działalności wyznaczała praca twórcza; do 1914 stale komponował, a swe utw. prezentował na koncertach kompoz. w l. 1890, 1894, 1900–03, 1906, 1912 i 1914. Od 1886 pracował nad nową operą wg Balladyny J. Słowackiego, której libretto zlecił do oprac. L. Germanowi. Z końcem 1891 gotowość jej wyst. zgłosiła opera warszawska; na żądanie tamtejszej cenzury Ż. poczynił drobne zmiany i nadał dziełu tytuł Goplana, do realizacji jednak wówczas nie doszło. Premierowego wyst. Goplany dokonał w Krakowie nowy zespół opery lwowskiej pod dyr. H. Jareckiego dopiero 23 VII 1896; do końca sezonu odbyło się 6 przedstawień przy zapełnionej widowni. W tymże r. udał się Ż. do Pragi, gdzie wraz z K. Čechem i Z. Fibichem omawiał projekt tamtejszej premiery Goplany, która jednak nie doszła do skutku mimo zakupienia przez operę w Pradze materiałów nut. i wydrukowania libr. w jęz. czeskim. Sukcesy Goplany we Lwowie (1897) i Warszawie (1898) przyniosły Ż. sławę i miano następcy Moniuszki. Podczas uroczystości 40-lecia kompoz. debiutu Ż., obchodzonych 6 XII 1897 w krakowskiej sali Sokoła, środowiska artyst. i intelektualne Krakowa, Lwowa i Warszawy złożyły mu hołd, a Z. Noskowski publicznie nazwał go swym mistrzem. Wyrazem uznania dla Ż. był wybór jego kolejnej opery — Janek — na uroczystość otwarcia nowego Teatru Miejskiego we Lwowie 4 X 1900; również i to dzieło spotkało się z dobrym przyjęciem. 4 XII 1903 w Krakowie miało miejsce prawyk. Koncertu fortepianowego Es-dur, które Ż. powierzył swej uczennicy Janinie Ładównej.
W III 1904 zmarła żona Ż.; w tym samym roku, wspólnie ze śpiewakiem A. Bandrowskim, zaczął Ż. obmyślać koncepcję nowej opery — Starej baśni wg J.I. Kraszewskiego. Dzieło ukończone z pocz. 1906 zostało wyst. we Lwowie 14 III 1907 z A. Bandrowskim w roli Domana, odnosząc wielki sukces; jego powtórzenia w Krakowie wpisały się w obchody 70. rocznicy urodzin kompozytora; w tymże r. poślubił Ż. Teklę Symonowicz (1838–1935). Z tych lat pochodzi jedno z najwybitn. dzieł Ż. — Kwartet fortepianowy c-moll. 15 VII 1910, z okazji odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, uroczyście wznowiono jego operę Konrad Wallenrod.
Śmierć synów — Edwarda (1910) i Stanisława (1914), podeszły wiek i trudne lata wojenne nie przerwały aktywności Ż. W 1912 otrzymał II nagr. na konkursie ogłoszonym przez Filh. Warszawską za II Symfonię, a w 75. rocznicę urodzin — tytuł honor. obywatela m. Krakowa. Udało mu się podtrzymać działalność Konserwatorium podczas wojny, pomimo czterokrotnego spadku liczby uczniów i grona pedag., oraz konieczności przeniesienia instytucji do prowizorycznych pomieszczeń. 1917 na koncercie jubileuszowym w 80-lecie urodzin Ż. zaprezentował II Sonatę na skrz. i fort. Jako jeden z nielicznych artystów swego pokolenia doczekał odrodzenia Polski, komponując i nauczając do ostatnich chwil życia.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.