Encyklopedia Muzyczna PWM/Elsner Józef
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedia Muzyczna PWM |
| Wydawca | Polskie Wydawnictwo Muzyczna |
| Data wyd. | 1979-2012 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Elsner Józef Antoni Franciszek (nie: Józef Ksawery), *1 VI 1769 Grodków (Opolskie), †18 IV 1854 Warszawa, pol. kompozytor, pedagog i działacz kultury muzycznej. Już w dzieciństwie ujawniał zamiłowanie do muzyki. Uczęszczając w Grodkowie 1775—81 do szkoły powszechnej, śpiewał w chórze kośc. Od 1781 uczył się w szkole dominikanów i w gimn. jezuickim we Wrocławiu. Śpiewał tam i grał początkowo w chórze i kapeli klasztornej, nast. w chórze operowym i w orkiestrze teatr. Wcześnie też zaczął komponować; 1782 został wykonany w kościele św. Wojciecha we Wrocławiu jego motet Ave Maria gratiae plena na 2 gł. solowe z tow. instr. Dysponując pięknym głosem, E. odnosił sukcesy jako solista; 25 III 1785 wykonał w kościele św. Elżbiety solową partię sopr. w oratorium pasyjnym Der Tod Jesu C.H. Grauna; występ ten zwrócił nań uwagę muzycznego środowiska Wrocławia. Muzykował też jako skrzypek kameralista. Na uniw. we Wrocławiu rozpoczął studia teologiczne, wkrótce potem przeniósł się na lekarskie; zamierzał je kontynuować w Wiedniu, dokąd wyjechał jako stypendysta Grodkowa jesienią 1789. Tam po długotrwałej chorobie postanowił jednak poświęcić się całkowicie muzyce i jesienią 1791 przeniósł się do Brna (Morawy) na posadę skrzypka w orkiestrze teatr. Wiosną 1792 udał się do Lwowa, gdzie objął stanowisko kapelm. tamtejszego teatru. Wkrótce wystawił w nim swoje 2 opery do tekstów niem. (Die seltenen Brüder, Der verkleidete Sultan). Gdy W. Bogusławski objął 1795 prowadzenie teatru lwowskiego, E. został jego współpracownikiem. Odtąd zaczął komponować opery pol. do tekstów Bogusławskiego; zachowała się z nich tylko jedna: Amazonki czyli Herminia. W tym czasie E. zaczął się interesować pol. muzyką lud. i wplatać wątki lud. do swoich utworów instr. (Sonata fortepianowa D-dur). 1796 napisał 3 tria fort. oparte na tematach z opery Krakowiacy i Górale Jana Stefaniego. Od 1798 E. nawiązał stosunki z wydawcami za granicą; wydał w Wiedniu u J. Traega 3 kwartety smyczk. du meilleur goût polonois. 1795—97 organizował we Lwowie cotygodniowe koncerty w ramach założonego przez siebie towarzystwa p.n. Akademia Muzyczna. Na program koncertów składały się symfonie J. Haydna, W.A. Mozarta, Vranickiego, koncerty na instr. solowe oraz muzyka wok.; wykonane też były 3 symfonie E., które zaginęły.
Latem 1799 E. osiadł na stałe w Warszawie, gdzie przez pół wieku z górą rozwijał szeroką i wielostronną działalność. 1799—1824 prowadził operę w Teatrze Narod., wzbogacając jej repertuar własnymi dziełami (30 oper i 2 balety), a z repertuaru obcego preferując operę francuską. 1802—06 prowadził własną sztycharnię nut, która zapoczątkowała powstawanie tego rodzaju przedsiębiorstw w Warszawie; 1803—05 wydawał pierwszy w Polsce miesięcznik nutowy pt. „Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych i Pieśni Polskich” (ukazały się 24 z.). 1805 został członkiem Warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk, 1805—06 był czynny w Resursie Muzycznej, gł. przy organizowaniu koncertów, na których wykonywano m.in. wczesne symfonie L. van Beethovena. 1802—25 pisywał recenzje i artykuły do czasopism pol., a 1811—19 był korespondentem lipskiej „Allgemeine Musikalische Zeitung”. 1814—25 działał w Tow. Muzyki Religijnej i Narodowej, którego był współzałożycielem. Przez wszystkie te lata rozwijał działalność pedag., ucząc śpiewu na terenie opery oraz „muzyki i śpiewania” w Szkole Dramatycznej Bogusławskiego. Potem wykładał teorię i komp. w prowadzonych przez siebie szkołach muz.: 1817—21 w Szkole Elementarnej Muzyki i Sztuki Dramatycznej, 1821—26 w Inst. Muzyki i Deklamacji, czyli konserwatorium, a 1826—31 w Szkole Głównej Muzyki, związanej wykładami z Uniw. Warszawskim. W tej uczelni wykształcił wielu pol. kompozytorów, wśród nich F. Chopina, którego uczył już od 1822. Jako nauczyciel trafnie ocenił talent Chopina, pisząc na świadectwie szkolnym: „szczególna zdatność, geniusz muzyczny”. Z Chopinem łączyły E. uczucia prawdziwej przyjaźni; świadczy o tym m.in. zachowana korespondencja: 6 listów E. do Chopina i 5 listów Chopina do E. W latach 1835—39 E. prowadził „wyższe kształcenie głosu” w Szkole Śpiewu przy Teatrze Wielkim, którego dyrektorem był K. Kurpiński, potem uczył jeszcze śpiewu w Inst. Guwernantek.
Uniwersalizm zainteresowań E. wyraził się także w jego żywym stosunku do zagadnień pol. folkloru; zbierał materiały dot. muzykowania lud., starał się uchwycić cechy melod. i metrorytmiczne pol. muzyki lud., szczeg. jej najstarszych przekazów, a ponadto muzyki ludów słowiańskich w ogóle. Jako kompozytor poszukiwał ideału melodii wypływającej z ducha języka pol. z uwzględnieniem jego właściwości metrycznych i intonacyjnych. Świadczą o tym 2 rozprawy: Rozprawa o metryczności i rytmiczności języka polskiego i Rozprawa o melodii i śpiewie. E. był członkiem honor. licznych towarzystw muz. w kraju oraz lipskiego Musikverein der Universitätskirche St. Pauli. Utrzymywał bliskie kontakty z muzykami i firmami wyd. Francji, Niemiec i Austrii. 1805 odbył dłuższą podróż artyst. do Paryża, zatrzymując się po drodze we Wrocławiu, w Lipsku i w Offenbach. W Paryżu wykonano kilka jego utworów fort. i kwartet; skomponował tam operę pt. Chimère et réalité do tekstu fr., która została wykonana dopiero w Warszawie (1808) w pol. przekładzie. Jak wielu wybitnych ludzi tej epoki, był E. członkiem masonerii: 1814 został namiestnikiem katedry w loży Świątyni Stałości, 1820 członkiem najwyższej kapituły, 1821 mistrzem katedry w Świątyni Stałości. Za zasługi na polu muzyki został odznaczony 1823 orderem św. Stanisława. Na jego cześć zostały wybite 3 medale: ok. 1825 (J. Majnert), 1852 (J. Herckner) i 1969 (J. Stasiński) — ten ostatni staraniem Komitetu Obchodów Dni Elsnerowskich w Grodkowie.
E. był dwukrotnie żonaty: pierwszy raz z Klarą Abt (od 1796), która zmarła przy urodzeniu córki Karoliny (1797—1823), drugi raz (od 1802) z Karoliną Drozdowską (1784—1852), czołową śpiewaczką opery warsz., z którą miał 3 córki, wśród nich najmłodszą Emilię (1811—64), późniejszą żonę L. Nideckiego, właścicielkę sztambucha, do którego Chopin wpisał kilka swoich utworów. Grób E. znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W Grodkowie otwarto 1969 Muzeum im. J. Elsnera, a 1974 odsłonięto jego pomnik; tutaj także obchodzone są Dni Elsnerowskie.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.