Encyklopedia Muzyczna PWM/Moniuszko Stanisław
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedia Muzyczna PWM |
| Wydawca | Polskie Wydawnictwo Muzyczna |
| Data wyd. | 1979-2012 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Moniuszko Stanisław, *5 V 1819 Ubiel (gubernia mińska), †4 VI 1872 Warszawa, pol. kompozytor, dyrygent i pedagog. Pochodził z patriot. rodziny ziemiańskiej, która wyróżniała się społ. postawą i przejawiała zainteresowanie sztuką i nauką. Ojciec Czesław M. (†12 X 1870), uczestnik kampanii napoleońskiej 1812, pozostawił po sobie duży zbiór szkiców i pamiętnik, matka Elżbieta (z d. Madżarska, †11 IX 1850), odznaczała się wrażliwością artyst.; to ona uczyła początków gry fort. malca, który na co dzień stykał się z rozbrzmiewającą wokoło pieśnią lud. Na kształtowanie osobowości małego chłopca duży wpływ mieli także stryjowie: Dominik troszczył się o oświatę włościan, pomiędzy których rozdzielił swój majątek, Kazimierz, prawnik, miał szerokie zainteresowania nauk., Józef urządzał domowe przedstawienia teatr. W dworku w Ubielu grano scenki teatr., śpiewano powszechnie znane pieśni, m.in. z Śpiewów historycznych Niemcewicza. 1827 rodzice zamieszkali w Warszawie, gdzie chłopiec uczęszczał do gimn. pijarów i uczył się muzyki u A. Freyera, zaś 1830 osiedlono się w Mińsku; w domu M. odbywały się wieczory muz., bywali pisarze, nauczyciele. Po ukończeniu VI klasy gimn. 1834 przerwano naukę szkolną chorowitego chłopca, który od tego czasu pogłębiał wiedzę drogą samokształcenia. Gry na fort. uczył się w Mińsku prywatnie u miejscowego pianisty Dominika Stefanowicza, z operą zetknął się dzięki występom w Wilnie niem. trupy artyst. W. Szmidtkoffa. 1836 przebywając w Wilnie M. poznał Aleksandrę Müller, z którą wkrótce zaręczył się, ale warunkiem uzyskania zgody na zawarcie ślubu postawionym przez Marię Müller, matkę młodziutkiej narzeczonej, było zdobycie zawodu i wówczas syn ziemianina, potomek drobnej szlachty z Podlasia obrał profesję muzyka.
Jesienią 1837 wyjechał na studia muz. do Berlina; uczył się prywatnie u dyr. Singakademie С. Rungenhagena harmonii, kontrap., instrumentacji i dyrygentury, odbywał praktykę prowadząc chóry i akompaniując śpiewakom; prace szkolne М., skompletowane w zbiorze Studia berlińskie (6 t., autograf, Bibl. WTM), ilustrują program nauczania u Rungenhagena: kanony, pieśni sol. (tekst niem.) z akomp. org. lub fort., utwory fort. i na inne instr. solo, utwory rel. (tekst niem. lub bez tekstu) na chór miesz. a capp., fugi na chór a capp. lub z kwartetem smyczk., fugi podwójne na instr. smyczk. Podczas pobytu w Berlinie M. poznawał oratoria (Paulus Mendelssohna, Mesjasz Händla) i opery, chodził na koncerty, zachwycony grą fort. Klary Wieck swoje wrażenia przekazywał w listach do ukochanej. Wyd. 1838 przez firmę Bote-Bock Trzy śpiewy (Sen, Niepewność, Pieszczotka) do sł. A. Mickiewicza (z tłum. na niem.) spotkały się z przychylną opinią recenzentów na łamach „Tygodnika Literackiego” (Poznań) i „Allgemeine Musikalische Zeitung”, w nast. roku ukazały się 2 pieśni, także do sł. A. Mickiewicza: Trzech Budrysów i Rozmowa („Kochanko moja”). Nie były to pierwsze komp. M., bowiem już wcześniej pisał pieśni i utwory fort., natomiast w czasie studiów powstały m.in.: I Kwartet smyczkowy, który został wręczony J. Elsnerowi podczas jego pobytu w X 1839 w Wilnie, pierwsze komp. sceniczne (Nocleg w Apeninach) oraz utwory religijne.
W VII 1840 M. wrócił do kraju, na pożegnanie ofiarował Rungenhagenowi symptomatyczny podarunek — 10 psalmów M. Gomółki (wyd. J. Cichockiego, 1838). 25 VIII odbył się w Wilnie ślub M. z A. Müller; 2 XI dyrygował w kośc. św. Jana Requiem Mozarta, a 30 XI poprowadził koncert, którego program stanowiły uwertury: Sen nocy letniej Mendelssohna i z opery Ferdynand Cortez Spontiniego oraz Wellingtons Sieg Beethovena, fragm. z oratoriów: Stworzenie świata Haydna i Paulus Mendelssohna, improwizacje kompozytora na eolomelodykonie. Stałe zatrudnienie otrzymał jako organista w kośc. św. Jana, podstawą utrzymania stały się jednak udzielane prywatnie lekcje muzyki (uczył się u niego m.in. C. Cui i J. Karłowicz); sytuacja materialna młodego małżeństwa była trudna, gdyż rodzice kompozytora również borykali się z trudnościami finansowymi. M. usiłował wnieść ożywienie w ospałe życie koncertowe Wilna, przede wszystkim jednak komponował; po 1840 powstały jego wczesne utwory scen. (Ideał, Karmaniol, Nowy Don Kichot, Loteria i in.) i liczne pieśni, które kompozytor począł gromadzić z zamiarem zbiorczego wydania. Z myślą o ich publikacji, a także w poszukiwaniu bardziej intratnej posady, wyjechał w VIII 1842 do Petersburga, skąd wrócił w X uzyskawszy jedynie zezwolenie cenzury na wyd. piosenek i publikację prospektu Śpiewnika domowego w „Tygodniku Petersburskim” (nr 72). W końcu 1843 ukazał się I Śpiewnik domowy, pozytywnie zrecenzowany przez J.I. Kraszewskiego („Tygodnik Petersburski” 1844 nr 50), J. Sikorskiego (anonimowo, „Biblioteka Warszawska” IV, 1844); od czasu tej recenzji datują się bliskie kontakty M. z Sikorskim, choć później stosunki pomiędzy nimi nie zawsze układały się jednoznacznie. Prawdopod. pod koniec 1845 został wyd. II Śpiewnik domowy, zaś na początku 1846 ukazał się poemat Witolorauda J.I. Kraszewskiego z wkładką nut. zawierającą 9 pieśni M. W VII tegoż r. kompozytor wyjechał wraz z żoną do Warszawy w związku z wyst. Loterii w Teatrze Wielkim oraz poszukiwaniem librecisty („tu w Wilnie nie mam zdolnego do pisania librettów” — list M. do Sikorskiego z 9 II 1846), zamierzał bowiem napisać jakieś poważniejsze dzieło dram. W Warszawie nawiązał wiele znajomości; poznał J. Sikorskiego i O. Kolberga, kompozytorów: I. Dobrzyńskiego, I. Komorowskiego i T. Nideckiego (ówczesnego dyryg. opery warsz.), literatów: J. Korzeniowskiego, J. Łuszczewską (Deotymę), a przede wszystkim W. Wolskiego, librecistę swego pierwszego dzieła operowego. Wprawdzie Loteria (wyst. 12 IX) miała mierne powodzenie, ale M. wrócił do Wilna z gotowym libr. Halki. Skoncentrował się teraz na komponowaniu i już latem 1847 przedstawił dyr. i zespołowi muz. opery w Warszawie partyturę 2-akt. opery (tzw. Halka wileńska). Zabiegi o jej wyst. okazały się jednak bezowocne, 1. wykonanie Halki miało miejsce 1 I 1848 w Wilnie z powodu „braku u nas śpiewaków-artystów [...] w kształcie koncertu przez amatorów” („Kurier Wileński” z 11 I 1849). Lata 1847–57 w życiu M. można określić jako czas wyczekiwania na wieści z Warszawy dot. możliwości wystawienia Halki (korespondencja z J. Sikorskim i in. osobami), na przesyłki nutowe i książkowe, na prasę. Z roku na rok powiększała się rodzina (10 dzieci), którą M. otaczał niezwykłą troską; dni powszednie wypełnione były zajęciami, jakie pociągała za sobą praca organisty, udzielaniem lekcji muzyki, urządzaniem koncertów oraz kierowaniem zał. 6 XI 1854 z własnej inicjatywy Tow. św. Cecylii w celu szerzenia „dobrej i poważnej muzyki” (Notatnik wileński). Nadal komponował operetki (Pobór rekrutów), opery kom. (Jawnuta, Bettly), muzykę do sztuk teatr. i pieśni (nast. śpiewniki: III 1851, IV 1855, także 2 wyd. I i II), ale przede wszystkim kantaty (Milda, Nijoła, Widma) i utwory rel. (Litanie ostrobramskie, Pienia żałobne, oprac. pieśni rel.). Ten stabilny, „mrówczy” tryb życia przerwały wydarzenia większej miary: scen. premiera Halki w Wilnie (28 II 1854) oraz 2 podróże do Petersburga; pierwsza 1849 zaowocowała prezentacją uwertury Bajka i kantaty Milda na dwóch koncertach (26 III, 9 IV), następna 1856 wielkim sukcesem kompoz. (20 III), nawiązaniem kontaktu z firmą wydawn. A. Büttnera i zawarciem znajomości z A. Sierowem (1858 obszerny art. о IV Śpiewniku domowym). Rok 1857 był zapowiedzią zmian, jakie wkrótce miały nastąpić w życiu kompozytora. Po ukazaniu się wzmianek w prasie warsz. o projektowanym wyst. Halki M. nawiązał korespondencję z Wolskim i dyryg. J. Quattrinim, domagając się współuczestnictwa w próbach ze względu na konieczność wprowadzenia zmian w operze po 10 latach „nieustannych, pilnych studiów” (list do Quattriniego z 4 VI 1857); dwukrotnie przebywał w Warszawie (14 VII-pocz. VIII, 16-28 XI), komponował „uzupełnienia”, zrobił wyciąg fort., korygował instrumentację, pozostając w kontakcie z librecistą i wykonawcami pracował intensywnie nad nową wersją opery, tym razem 4-aktowej.
Premiera Halki w Teatrze Wielkim 1 I 1858 pod dyr. J. Quattriniego z udziałem czołowych artystów (P. Rivoli, J. Dobrski, A. Ziółkowski) — wielki sukces kompozytora — spowodowała przełom w życiu М.; wreszcie został dostrzeżony jego talent. Zaczęli zgłaszać się do niego wydawcy, Dyrekcja Teatrów Warszawskich zamówiła 1-akt. operę, a z dniem 15 VIII powierzyła mu stanowisko dyr. (tj. naczelnego dyryg.) opery warsz.; M. Kalergis zorganizowała koncert, by uzyskać fundusze na wyjazd M. do Paryża — ówczesnego centrum sztuki operowej. 15 V kompozytor wyruszył w podróż (dokładnie relacjonowaną w listach do żony i córki, Listy nr 281–288), zatrzymując się przez tydzień w Krakowie, gdzie wzruszyły go zabytki przypominające świetność hist. Polski i gdzie nawiązał znajomość z A. Grabowskim, K.K. Wójcickim, M.M. Mioduszewskim i in. Trasa podróży wiodła przez Berlin, Pragę (tu poznał Smetanę), Drezno, Lipsk (właśnie wyd. został V Śpiewnik domowy), Weimar (wizyta u Liszta), Moguncję, Kolonię. Ponad 2-miesięczny pobyt w Paryżu (od 15 VI) spędził na zwiedzaniu miasta w towarzystwie J. Karłowicza, słuchaniu oper i oglądaniu sztuk teatr., komponowaniu opery Flis, której premiera odbyła się 24 IX pod dyr. M. (debiut dyryg. na scenie Teatru Wielkiego). 2 XI 1858 M. z całą rodziną przeniósł się do Warszawy; rozstanie — po 18 latach — z środowiskiem wileńskim i stronami rodzinnymi było dlań ciężkim przeżyciem.
Od 1859 sytuacja życiowa M. zmieniła się radykalnie; z prowincjonalnego organisty awansował na dyryg. jedynej wówczas na pol. ziemiach sceny operowej teatru o silnej tradycji narod. (W. Bogusławski, K. Kurpiński), miał teraz do dyspozycji profesjonalny zespół muz. i dużą scenę, mógł wreszcie prezentować swoją muzykę; w ciągu jednego roku stał się sławny, znalazł się w centrum zainteresowania prasy z okazji premier operowych, pierwszych wykonań utworów napisanych dawniej, kolejnych wyst. Halki, wydań komp., repertuaru operowego w Teatrze Wielkim. Komponował szybko, zasypany zamówieniami i przynaglany terminami; tworząc utw. o większych rozmiarach (opery, kantaty, msze), równolegle pisał muzykę do sztuk teatr. i balet., przygotowując wyst. oper in. kompozytorów dopisywał recytatywy (np. do Spiżowego konia F. Aubera i Les rendez-vous bourgeois N. Isouarda), opracowywał instrumentację i partie wok. przystosowując je do możliwości zespołu operowego, którym kierował, dla celów wydawn. pisał wyciągi fort. całych oper lub wybranych z nich utw. W okresie warszawskim powstały opery: Hrabina (1859), Verbum nobile (1860), Straszny dwór (1862), Paria (1869), kantata Sonety krymskie (1868) i ballada Pani Twardowska (1869) — najsławniejsze dzieła M.; ponadto wykonane zostały w Warszawie wcześniejsze kantaty: Widma, Milda (z nowym tekstem Kraszewskiego) i Nijoła oraz operetka Jawnuta; na koncercie kompoz. (16 XII 1860) M. przedstawił fragm. z oper, nad którymi aktualnie pracował: Balladę o Florianie Szarym z Rokiczany i kawatinę z Parii, polonez z Hrabiny z tekstem W. Pola podłożonym przez Dobrskiego i fragm. z Mildy. Nie powiodła się druga podróż do Paryża, którą podjął M. w XII 1861 z myślą o wyst. którejś ze swych oper. Udało mu się tylko nawiązać kontakt z wydawnictwem Flaxlanda (34 pieśni w Echos de Pologne), poznać osobiście sędziwego Rossiniego, Gounoda i Aubera, spotkać z pol. emigracją (rodziną Mickiewicza, M. Czartoryską, A. Koźmianem, I. Chodźką, W. Sowińskim). W kraju natomiast mnożyły się wydania, publikowano fragm. z oper (arie, uwertury, polonezy), a także utwory rel., których edycję zapoczątkował kompozytor wydając 1860–62 własnym sumptem Mszę e-moll, Pienia żałobne i Ojcze nasz w serii «Śpiewnik kościelny», występującej później p.n. Muzyka kościelna S. M. Powszechna żałoba narodowa po upadku powstania styczniowego i represje zaborcy spowodowały osłabienie życia muz. Dopiero rok 1865 wniósł ożywienie, nastąpiły wydarzenia muz. o wydźwięku patriot.: Widma wg II cz. Dziadów Mickiewicza, wykonane najpierw na koncertach w Warszawie (22 i 29 I), a nast. we Lwowie (22 i 26 II, 3 III), gdzie przyjmowano M. z wielką rewerencją, znalazły szeroki rezonans w prasie, natomiast premiera Strasznego dworu (28 IX) wywołała entuzjazm słuchaczy na miarę manifestacji, toteż po trzech przedstawieniach cenzura zdjęła ją z afisza. Tymczasem Halka, której setne wyst. odbyło się w Teatrze Wielkim (7 X 1865), torowała drogę sławie kompozytora, jej kolejne premiery odbyły się we Lwowie (1867), Pradze (28 II 1868, pod dyr. Smetany), Moskwie (2 III 1869), Petersburgu (16 II 1870). Pociągało to za sobą wyjazdy M. do Lwowa, dwukrotnie do Pragi (1867, 1868) i do Petersburga; wszędzie spotykał się z uznaniem zarówno ze strony krytyki muz. jak i publiczności. Od 1864 podjął zajęcia w Instytucie Muz. (klasa chór.), z których zrezygnował na pocz. 1866 z powodu konfliktu z A. Kątskim, jednak w IX tegoż r. ponownie wrócił do pracy w szkole (harm., kontrap. i instrumentacja, komp.); w celach dydakt. wydał 1871 Pamiętnik do nauki harmonii.
W ostatnich latach życia, przeładowanych rozlicznymi zajęciami i utarczkami na terenie teatru i Instytutu Muz. sukcesom towarzyszyły porażki. Po nieudanej premierze Parii (1869) oraz operetki Beata w prasie rozległy się głosy, że od wybitnego twórcy oczekuje się dzieł na miarę jego talentu a nie płytkich operetek i baletów (aluzja do baletu Monte Christo 1866); ciężka sytuacja materialna rodziny M. wymagała jednak chwytania wszelkiego źródła dochodów. Do sukcesów należała nie tylko wzrastająca popularność Halki, dowodem uznania było także nadanie M. członkostwa Tow. Literackiego Krakowskiego (1865) i fakt, iż na obrazie I. Riepina Kompozytorzy słowiańscy znalazł się obok Chopina, Lipińskiego i Ogińskiego. Od kilku lat chorował na serce, ale jeszcze na pocz. 1872 projektował wydanie cyklu pt. Rok w pieśni, interesował się nadchodzącym jubileuszem 400-lecia urodzin Kopernika. 5 XI 1871 odbył się ostatni koncert kompoz. M. przy nielicznym gronie słuchaczy. 4 VI 1872 chwyciła go znienacka śmierć, w uroczystym pogrzebie uczestniczyło tysiące ludzi; Stanisław Moniuszko pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Życie M. przebiegało w czasach po upadku powstania listopadowego, a nast. styczniowego, na zrujnowanych ziemiach znajdujących się pod zaborem ros., w warunkach szczeg. ostrej polityki eksterminacyjnej zaborcy zmierzającego do zniszczenia tożsamości narod. Było to życie typowe dla patriot. inteligencji pol., która współprzeżywając losy narodu antycypowała pozytywistyczny program podnoszenia poziomu oświaty i kultury społeczeństwa. Postawę ideową M. można określić jako romant.-pozytywistyczną, z romantyzmem wiązała go wrodzona wrażliwość, emocjonalne podejście do otaczającego świata, głęboka wiara w istnienie Boga-Stwórcy, z pozytywizmem — racjonalistyczne myślenie, kult nauki i pracy; taką postawę potwierdzają jego starania o rozbudzenie życia muz. w Wilnie, troska o kształcenie muzyków, a przede wszystkim charakter jego twórczości. Z listów M. i in. przekazów rysuje się obraz człowieka niezwykle skromnego, uczynnego, zaaferowanego bieżącymi sprawami rodzinnymi, a zarazem bacznie obserwującego sytuację kulturową (w Wilnie był stałym czytelnikiem „Biblioteki Warszawskiej” i „Atheneum”). Trzeba było mieć dużo hartu i silnej woli, żeby zmagając się nie tylko z carską cenzurą, ale także z przejawami rodzimego zacofania, z ciemnotą i głuchotą społ., z zawiścią i małostkowością, pokonywać piętrzące się przeszkody. M. wnosił inicjatywy i wykazywał aktywność społeczną zmierzając do podniesienia poziomu powszechnego umuzykalnienia, snuł marzenia, których nie mógł zrealizować, a jednak dzięki sile swego talentu stał się najwybitniejszym przedstawicielem pol. muzyki wok. w XIX wieku.
Dodatkowe informacje o autorach i źródle znajdują się na stronie dyskusji.