Encyklopedja Kościelna/Agenda
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Tytuł | Encyklopedja Kościelna (tom I) |
| Redaktor | Michał Nowodworski |
| Data wyd. | 1873 |
| Druk | Czerwiński i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Agenda, z łacińskiego, zwana inaczej Sacramentarium, Pastorale, Liber Officiorum, Ordinarium, Manuale, Sacerdotale, a najczęściej w późniejszych wiekach i dziś powszechnie Rytuałem (od ritus-obrząd) się zowie. Jest to księga liturgiczna, w której są umieszczone modlitwy do odmawiania przy administrowaniu sakramentów świętych, formy błogosławienia różnych osób i rzeczy, porządek procesji i t. p. czynności (agendorum), dopełnianych przez kapłanów z urzędu ich duchownego. Niegdyś się to w części zawierało w księdze zwanej Sacramentarium, potém, dla ułatwienia w użyciu, pooddzielano w osobne książki: Baptisterium, Poenitenciale, Processionale i t. p., ztąd mnóstwo powstało ksiąg rytualnych, pod przeróżnemi nazwy. Chcąc temu chaosowi zapobiedz Paweł V, papież, rozkazał w jedną księgę zebrać wszystkie starożytne wspaniałe obrzędy i ceremonje kościelne i tych się nadal pilnować w administrowaniu sakramentów i sakramentaljów. Nad ułożeniem tej księgi pracowało wielu kardynałów i innych mężów, słynnych z nauki i pobożności, biegłych osobliwie w rzeczach liturgicznych i mających pod ręką różne stare kodeksy rytuałów dawnych; ztąd to powstała księga, nosząca tytuł: Rituale Romanum, z rozkazu Pawła V wydana, a przez Benedykta XIV pomnożona i poprawiona. Powaga tej księgi widocznie wielka, a Kościół ś. niejednokrotnie dał poznać, iż sobie życzy, ażeby się jej wszędzie trzymano. Jednakże u nas, jak indziej, i zdawien dawna i teraz, są w Rytuałach odrębne obrzędy. Przed wynalezieniem druku, rzecz oczywista, mieliśmy Agendy różne, mniej więcej pod okiem znakomitszych biskupów redagowane; taką jest wspomniana Agenda Mikołaja Trąby. Najdawniejszą Agendę znamy układu Marcina, kanonika wileńskiego, w Gdańsku r. 1499 drukowaną, pod tytułem: Agenda sive exequiale divinorum sacramentorum; druga za tą wydana w Krakowie r. 1514, w językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Około tejże daty, już wcześniej, już później, wydane są Agendy dla djecezji gnieźnieńskiej (1503, 1549, 1579), płockiej (1550, 1554) i innych. Synod prowincjonalny piotrkowski 1577 r. nakazał: „Ad tollendos abusus in administratione Sacramentorum, eorumque uniformem administrationis formulam in tota Provincia instituendam, ut ea, quae vulgo appellantur Agenda, per Rndmum D. Episcopum Wladislaviensem recens edita, ab omnibus, ad quos Sacramentorum administratio pertinet, habeantur; ex eorumque praescripto omnia fiant et procurentur.” Agenda tu polecana, wydana r. 1577 przez St. Karnkowskiego, naówczas bpa włocław., z upoważnienia poprzedniego synodu prowinc. przez niego opracowana, z pomocą zapewne dobranych liturgistów. Najprzód rozesłał ją po swojej djecezji i zalecił na synodzie, potém przyjętą była do Warmji przez Marcina Kromera, koadjutora Hozjusza, a gdy wszędzie się podobała, została ostatecznie przez tegoż Karnkowskiego dla całej prowincji gnieźnieńskiej obrobiona i typis elegantibus impressa (jak się wyraża okólnik wydawcy), wszędzie rozesłana, obowiązywać poczęła. Wyznać jednak trzeba, iż oprócz pewnych świadectw historji, o samém dziele nikt z bibljografów nie wie, i owszem, wszyscy wyznają, że między r. 1554 a 1579 żadnej Agendy dla Kościoła polskiego drukowanej, nikomu widziéć się nie trafiło. — Agenda parva, w Wilnie 1616 r., obejmuje obrządki chrztu, ślubu i t, p., po polsku, litewsku i po niemiecku. Synod prowincjonalny piotrkowski w r. 1621 de Libris Agendorum polecił: „Ut uno eodemque ritu Sacramenta a Parochis administrentur,... ut Rituale Romanum, quod Pauli V. Summi Pontificis jussu nuper in lucem prodiit, quamprimum imprimatur; additis Polonico et Germanico, ac Latino sermone, circa Baptismum interrogationibus; et circa Matrimonii confirmationem solito juramento, juxta ritum Provinciae, addito: sicuti etiam in praedicto Rituali solennitates Matrimoniorum, juxta usum Provinciae conservari censentur”. Inny synod prowincjonalny, także piotrkowski z r. 1638, takową księgę, Rituale sive Agendorum, Andrzejowi Piotrkowczykowi, drukarzowi krakowskiemu, wydać pozwolił. Jakoż w r. 1631 mamy wydany poważny Rytuał piotrkowski, pod tym tytułem: Rituale Sacramentorum ac aliarum ecclesiae caeremoniarum ex decreto Synodi provinc. Petricov. ad uniformem ecclesiarum Regni Poloniae usum. Część druga: Altera Pars Ritualis de Caeremoniis ecclesiasticis: ut pote: De Benedictionibus, Processionibus et Exorcismis. Ten już ma wszelką powagę, bo ułożony z nakazu synodów prowincjonalnych approbowanych i całkiem na wzór rzymskiego, z dodaniem tylko niektórych obrzędów krajowych, co zresztą jest zgodne z postanowieniem w tej mierze trydenckiego koncylium. Żałować należy, że pierwotne edycje tych rytuałów coraz są rzadsze, że najnowsze są coraz obcinane, lub z dodatkami własnéj wydawców powagi. Takiemi są rytuały wileńskie, petersburskie, a nawet warszawskie, nie mówiąc już o onych toruńskich i innych, gdzie mnóstwo dodatków apokryficznych z Sanniga i Cochema, przez Ś. K. O. d. 7 Kwiet. 1832 r. unieważnionych i zakazanych. X. S. J.
