Encyklopedja Kościelna/Apologeci
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Tytuł | Encyklopedja Kościelna (tom I) |
| Redaktor | Michał Nowodworski |
| Data wyd. | 1873 |
| Druk | Czerwiński i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
Apologeci. Tak się zowią, w najobszerniejszém znaczeniu, pisarze występujący w obronie religji chrześcjańskiej; w znaczeniu ściślejszém, tém mianem oznaczamy pisarzy, żyjących w czasach ojców Kościoła, wśród wielkiej walki poganizmu z chrześcjaństwem. Jako pierwszych apologetów, broniących chrystjanizmu ze stanowiska sądowego (ob. Apologetyka), historja podaje: 1) Quadratusa i 2) Arystydesa, którzy, w czasie pobytu cesarza Adrjana w Atenach, podali mu swoje apologje; apologje te, później zatracone, skłoniły cesarza do wydania reskryptu, ograniczającego samowolność w wymierzaniu kar na chrześcjan i powstrzymującego nieco żarliwość oskarżycieli. Za tymi dwoma apologetami idzie 3) św. Justyn, męczennik, autor dwóch apologji. Pierwszą, większą, śmiałą i dosyć przedmiot wyczerpującą, podał cesarzowi Antoninowi. Drugą zaś, więcej filozoficzną, w której porównywa poganizm z chrześcjaństwem, podał senatowi rzymskiemu. Nie ulżyły one jednak losowi chrześcjan i sam święty apologeta został uwięziony i na śmierć skazany. Najwięcej obrońców chrześcjaństwa powstało za czasów Marka Aureljusza, który, w pierwszych latach swego panowania, ogłosił edykt przeciwko chrześcjanom i w wielu stronach cesarstwa wywołał krwawe prześladowanie. Pisali wówczas: 4) Meliton, biskup sardyceński; 5) Milcjades, filozof chrześcjański, z Azji Mniejszej; 6) Klaudjusz Apolinary, biskup hieropolit. we Frygji; 7) Atenagoras, filozof ateński, jak sam siebie nazywa. Wszyscy czterej przedstawili cesarzowi apologje, w których, wyłożywszy dogmata nauki, usprawiedliwiają chrześcjan z potwarczych i zmyślonych oskarżeń o ateizm, dzieciobójstwa i kazirodztwa, za jakie ich niby ścigano. Z tych czterech apologji zachowała się tylko ostatnia, Atenagorasa. Szereg apologji sądowo-politycznych zamyka 8) Tertuljan, który podał najprzód nie Septymowi Sewerowi, cesarzowi, lecz senatowi rzymskiemu (antistites imperii) swoją księgę obrony (Apologeticus liber), bezwątpienia najgruntowniejszą i najwymowniejszą ze wszystkich. Sławny ten kapłan kartagiński, z ogniem i porywającą wymową, zbija zwycięzko zarzuty, wymierzone przeciw chrześcjanom i zwraca je z niezrównaną siłą przeciw pogaństwu. Prócz tego apologetyku, napisał on jeszcze obronę daleko spokojniejszą, podaną Scapuli (ad Scapulam), rządcy Afryki, i dwie księgi do pogan (ad nationes), które są tylko wyciągiem z apologetyku, jak to udowodnił Rigault, w swojém wydaniu Tertuljana. — Drugą klassę apologji stanowią pisma czysto-literackie i teologiczne, objaśniające poganom naukę chrześcjańską. Można je dzielić, według ich obszerności i wagi, lub też według ich szczególnej dążności. Co do dążności i czasu, najbliższemi apologji sądowych są wszystkie te drobne, a podobne do siebie pisma, wykazujące z jednej strony, w obec światła rozumu, błędy i głupstwa pogaństwa, z drugiej zaś strony, broniące prawdy i świętości chrystjanizmu, w obec zarzutów pogańskich. Do tej kategorji należą pisma 9) św. Justyna, który napisał swą mowę do Greków, Oratio ad Graecos, z okazji swego nawrócenia, które uzasadnia wyliczeniem wszystkich niedorzeczności bałwochwalstwa; i drugie dziełko: Napomnienie do pogan, Cohortatio ad gentes, w którém wykazuje, jak wielka różnica zachodzi między bajkami poetów i hypotezami filozofów, a nauką Mojżesza i proroków o Bogu i rzeczach boskich, i dowodzi, że wszystko, co w dziełach pogan znajduje się dobrego, jest tylko zeszpeconym ułamkiem, wyjętym z ksiąg świętych. 10) Teofil, biskup antjocheński, który w tej samej myśli i prawie w tej samej formie, co św. Justyn, napisał trzy księgi do swego przyjaciela Autolyka. 11) Tertuljan, De idolotatria, napisał około 205. 12) Minucjusz Feliks, prawnik rzymski, który ułożył djalog, p. t. Octavius, gdzie dwaj przyjaciele rozprawiają o poganizmie i chrześcjanizmie, aż nareszcie poganin się nawrócił. 13) Św. Cyprjan, który napisał mały traktat, de Idolorum vanitate; dowody i porządek tego pisma każą je uważać, jako skrócenie lub jako wyciąg z apologji poprzedzających. 14) Tacjan, Oratio ad Graecos, ogranicza się na wyszydzeniu poganizmu; podobnie czyni i 15) Hermias, w swojem Irrisio gentilium philosophorum. Znakomitsze dzieła apologetyczne wywołali filozofowie pogańscy, którzy powstawali przeciw chrześcjaństwu, uzbrojeni już to dowodami filozoficznemi, już historycznemi. I tak, 16) Origenes napisał przeciw Celsowi ksiąg VIII, w których zbija zarzuty, po większej części powierzchowne, oparte na fałszywych podaniach gminu i czczych pogłoskach; znajdują się jednak w nich, gruntownie traktowane, niektóre istotne części apologetyki chrześciańskiej, jak wiarogodność Ewangelistów, boskość cudów Chrystusowych, przeciwstawionych cudom złych duchów, rozumny charakter nauki chrześcjańskiej. 17) Metodjusz z Tyru i 18) Apolinary Młodszy odpowiadali Porphirowi, najrozumuiejszemu przeciwnikowi chrystjanizmu; dzieła ich zaginęły. 19) Euzebjusz zbijał Hieroklesa, wywierającego wpływ polityczny na cesarza Djoklecjana; małe pismo tego apolegety doskonale ocenia wartość porównania, jakie czynili poganie między Chrystusem a Apollonjuszem, z Tjany. 20) Cyryll Aleksandryjski, w obszerném dziele, obala zarzuty cesarza Juljana. Wychodzi on, jak wszyscy prawie apologeci, z tego zdania, że Grecy, jeżeli posiadają coś prawdy, to ją wzięli od Hebrajczyków; następnie przechodzi do sprzeczności i niedorzeczności systematów filozoficznych, okazuje prawdziwość historji Starego Testamentu i jej stosunek z Nowém Objawieniem, w końcu podaje dowody Bóstwa Chrystusowego. Wszystkie te pisma są wymierzone przeciw rzeczywistym nieprzyjaciołom i znanym ich zarzutom. Pewna jednak liczba pisarzy pisała dzieła, na rzecz chrystjanizmu w ogóle, nie mając na celu żadnego szczegółowego przeciwnika. Do tych należą: 21) Klemens Aleksandryjski, w swojém Liber protrepticus zbija błędy poganizmu, a w 7-iu księgach Stromatum porównywa pojęcia chrześcjańskie z pogańskiemi, wskazując ich wspólne źródło w dawniejszém objawieniu, uzupełnioném przez Chrystusa. 22) Laktancjusz w swej książce Divinarum institutionum libri septem, przedstawia fałszywe doktryny bałwochwalców, dowodzi, że cuda pogańskie są tylko sztukami szatańskiemi, ocenia różne systematy filozoficzne greckie, następnie przechodzi do prawdziwej religji, a na końcu zajmuje się moralnością, czcią Bożą i nauką o szczęściu wiekuistém. 23) Euzebjusz Cezarejski napisał dwa dzieła obszerniejszych rozmiarów. W pierwszém z nich: Praeparatio evangelica, wykłada najprzód błędy poganizmu, jego mitologji i kierunku neoplatonicznego, początek szatański jego wyroczni i fałszywość nauki fatalizmu; przechodzi potém do dziejów i do filozofji Hebrajczyków. W drugiém dziele: Demonstratio evangelica, dowodzi boskości chrystjanizmu, przeciwko żydom i poganom, z ukazania się osoby Zbawiciela, z wzniosłości Jego nauki, a nareszcie, z wypełnienia się w Jego dziejach i życiu ziemskiém wszystkich proroctw, zapowiadających Wcielenie Słowa Bożego. 24) Św. Atanazy Wielki napisał jedyna demonstrację w swoim rodzaju, w dziele Adversus gentes, w którém broni chrystjanizmu, z samej istoty głównej nauki, z dogmatu Odkupienia, wykazując jego konieczność i sposób, w jaki się ono odbyć musiało. Inna kategorja apologetów zbija zarzuty pogan, oskarżających chrystjanizm (począwszy od końca III w.), że stał się on powodem upadku cesarstwa Rzymskiego i wszystkich jego klęsk. Pierwszy, który podjął się tej obrony, był 25) Arnobjusz, w swych siedmiu księgach przeciw poganom. Najprzód usuwa zarzut czyniony chrześcjanom, że, swym ateizmem i występkami, stali się przyczyną klęsk na świecie; później udowodnia, że religja, oparta na gorszącej nauce namiętnych bogów i bezwstydnych mytów, że cześć nieczysta, sprowadzająca ogólną niemoralność, musiały konieczném następstwem za sobą sprowadzić wszystkie klęski, jakiemi przygniecione jęczało cesarstwo. Drugie dzieło tego rodzaju, ale nierównie znakomitsze, jest 26) św. Augustyna, De civitate Dei. Św. Augustyn pokazuje, że całe dzieje są walką dwóch przeciwnych królestw, t. j. królestwa świata, które się rozwinęło w poganizmie, i królestwa Bożego, zaprowadzonego na ziemi przez chrystjanizm, a którego przedstawia początek, przebieg i cel. Dzieło to streszcza doskonale najwznioślejsze idee chrystjanizmu i daje zupełny wykład poganizmu i jego teologji. 27) Orozjusz skrócił św. Augustyna, ułożył 7-m ksiąg historji przeciw poganom, gdzie rozwija, jako myśl zasadniczą całego dzieła, że ludzkość cierpiała wiele nieszczęść zawsze, a nietylko od początku chrześcjaństwa; lecz że Opatrzność Boża, w największym nawet zamęcie świata, umiała bronić tych, co Bogu pozostali wierni. Aczkolwiek apologeci mieli głównie do czynienia z poganami, jednakże, częste stosunki chrześcjan z żydami dały powód do dysput religijnych z nimi, a następnie do pism kontrowersyjnych. Z takiego to powodu zrodziło się pierwsze dzieło przeciwko żydom: 28) Djalog Justyna z żydem Tryphonem, w którém filozof chrześcjański odpiera zarzuty żydów, a następnie bierze swe dowody za chrześcjaństwem, najprzód z proroków, którzy obiecują nowe prawo i nowe przymierze, następnie z godności mesjańskiej Chrystusa, Słowa Bożego. 29) Tertuljan pisał przeciwko żydom, z powodu rozprawy religijnej pomiędzy chrześcjaninem a żydem. 30) Dwie księgi Klaudjusza Apolinarego i 31) Dzieło Milcjadesa, tej samej myśli, zaginęły. 32) Ze trzech ksiąg Świadectw do Quirinusa, zbioru wyjątków z różnych pisarzy, zrobionego przez św. Cyprjana, dwie pierwsze są wymierzone przeciw żydom. 33) Później różni pisarze kościelni kiedy niekiedy występowali przeciwko żydom, jak Euzebjusz Emeseński, św. Grzegorz Nisseński, św. Augustyn. 34) Św. Chryzostom napisał sześć mów przeciwko żydom w Antjochji. 35) Św. Izydor Sewilski napisał dwie księgi Adversus nequitiam Judaeorum. 36) Agobard, arcybiskup ljoński, napisał przeciwko handlowi niewolników, prowadzonemu przez żydów, pod opieką Ludwika Pobożnego. O przytoczonych pisarzach i ich dziełach, bliżej w odpowiednich art. Patrz także Karola Wernera, Geschichte der apologet. u. polem. Literatur der christ. Theologie, 5 Bände. (Drey.) X. K. R.
