Encyklopedja Kościelna/Austrja (cesarstwo pod względem kościelnym)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Tytuł | Encyklopedja Kościelna (tom I) |
| Redaktor | Michał Nowodworski |
| Data wyd. | 1873 |
| Druk | Czerwiński i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Austrja, cesarstwo, pod względem kościelnym. Ograniczamy się tu tylko na przedstawieniu: 1) stopniowego tworzenia się monarchji; 2) narzeczy i wyznań ludów, w skład tej monarchji wchodzących; 3) zakładów naukowych i szkół; 4) politycznego i kościelnego podziału państwa I. Stopniowe tworzenie się monarchji austrjackiej. Monarchia ta otrzymała swe nazwisko od kraju Oestreich (kraj wschodni), który po obu brzegach Dunaju leży i był pierwszą posiadłością domu Habsburgsko-Lotaryngskiego i niejako zarodem, około którego kupiły się i w coraz spójniejszą jedność łączyły sąsiednie ziemie i ludy. Kiedy się uspokoiły burze, wywołane wielką wędrówką ludów, które ciężej te kraje dotknęły niż inne części Europy, powstały tu jeszcze przed 1000 r. po Chr. trzy ważne państwa, a mianowicie: królestwo Czeskie, królestwo Węgierskie i margrabstwo (następnie księstwo, w końcu arcyksięstwo) Austrjackie. Ten ostatni kraj Słowianie nazywali Rakuzkim, od Rakuzów, ludu, który tu kiedyś przemieszkiwał, Niemcy zaś nazywali go Ostreich, Oesterreich, t. j. kraj wschodni dawnego cesarstwa Niemieckiego. Austrja była w końcu X w. w dziedziczném posiadaniu domu Babenbergerów. Do tego przyłączone zostały: w 1156 r. górna Austrja, w 1192 księstwo Styrji, a przed 1246 niektóre części teraźniejszego księstwa Krainy. W tym ostatnim roku (1246) wygasł dom Babenbergerów, a wszystkie jego posiadłości przeszły na Przemysława Otokara II, króla czeskiego. Czechy były już pod koniec X w. potężnem słowiańskiém państwem, w którém rządzili potomkowie Przemysława, z początku z tytułem książąt, później jako królowie. Z Czechami od 1028 została połączona Morawja (poprzednio także silne państwo słowiańskie), a w 1246 r. król Przemysław Otokar II nabył, jak było wyżej powiedziane, w skutek śmierci ostatniego z Babenbergerów Fryderyka II: Austrję, Styrję, Krainę i Karyntję. Węgry z początku należały w półowie do państwa Wielkiej Morawji, w drugiej zaś półowie do królestwa Bułgarskiego. W IX w. od granic Azji przybyli tu Madziarowie, obalili oba te państwa i w 907 dali początek teraźniejszemu królestwu Węgierskiemu, do którego przyłączyli później Siedmiogród i zostawali pod władzą królów z domu Arpada. Kroacja była samoistném słowiańskiém państwem, na południo-zachodzie Węgier, do którego należały: Slawonja i północna Dalmacja. R. 1102 Kroacja połączyła się z Węgrami. Zachodnia część Galicji wchodziła kiedyś w skład Polski; we wschodniej Galicji, w Haliczu, panowali książęta z domu Ruryka. Salzburg był samoistném biskupstwem, a później arcybiskupstwem. Tyrol był podzielony między kilku hrabiów, panów i biskupów, z których pierwsze miejsce zajmowali hrabiowie Meranu, i później nabyli Goerz i Karyntję. Na lagunach morza Adrjatyckiego w V wieku powstała włoska rzeczpospolita Wenecja, która wkrótce wzrosła w potęgę, przez zdobycze w Istrji, Dalmacji i innych wschodnich krajach, głównie zaś przez handel. W pozostałych częściach Lombardji i teraźniejszego Wenecjańskiego panowali drobni książęta, pod zwierzchnictwem cesarzów niemieckich; kwitły tu także liczne miasta, w których rzędzie Medjolan trzymał pierwsze miejsce. Przemysław Otokar II był najpotężniejszym monarchą swego czasu; lecz kiedy cesarz Rudolf I z domu Habsburgskiego obłożył go bannicją, Otokar musiał odstąpić nabyte w 1246 r. kraje i zginął w bitwie na Marchfeld 1278 r. Cesarz Rudolf I oddał w lenność synom swoim Austrję, Styrję i Krainę, hrabiom zaś Tyrolu Karyntję. Tym sposobem dom Habsburgski doszedł do posiadania Austrji, a oprócz tego miał znaczne posiadłości w Szwajcarji, w Alzacji i w Bryzgowji (w teraźniejszém w. ks. Badeńskiém), które później nazywały się austrjackiémi okrainami. Wielu z potomków Rudolfa Habsburgskiego zasiadało na tronie niemieckim i pomnożyło dawne posiadłości, przyłączeniem nowych krajów, a mianowicie: Karyntji (1335 r.), i większej części teraźniejszego Tyrolu (1363 r.); po 1366 r. wszakże odpadły od domu Habsburgskiego rodowe ich majętności w Szwajcarji. W 1382 r. nabyte zostało terrytorjum Trjestu i wiele posiadłości w Krainie, Istrji i Tyrolu. Tymczasem dynastja Arpada wygasła w Węgrzech (1300 r.), a w Czechach dynastja Przemysława (1306 r.), która przez niejaki czas panowała także w Polsce i Węgrzech. W Węgrzech utrzymał się na tronie Karol Robert, z domu Anjou; Czesi zaś wybrali na króla Jana, z domu Luksemburgskiego. Węgrzy przez niejaki czas panowali nad wschodnią częścią teraźniejszej Galicji, po wygaśnieniu w niej dynastji książąt halickich; w 1340 r. wszakże kraj ten został przyłączony do korony Polskiej przez Kazimierza W. Król czeski Jan i jego następcy rozszerzyli granice państwa swego, przez przyłączenie Szląska, górnej i dolnej Luzacji; niektórzy królowie z tej dynastji byli cesarzami (Karol IV, Wacław IV, Zygmunt), a ostatni, Luksemburgczyk Zygmunt, był także królem węgierskim. Po nim spadkobiercą korony czeskiej i węgierskiej w 1337 r. był jego zięć Albrecht V, książe austrjacki, który, pod nazwą Albrechta II (ob.), rozpoczął nieprzerwany odtąd szereg cesarzów z domu Habsburgskiego, lecz sam we dwa lata potém umarł. Jego syn, Władysław Pogrobowiec, także niedługo panował. Na tron Polski tymczasem wstąpiła dynastja Jagiellońska a w Siedmiogrodzie powstało oddzielne księstwo, które zależało już to od cesarzów niemieckich, już od sułtana tureckiego. Węgry i Czechy obrały po śmierci Władysława, 1457 r., królów z pomiędzy krajowych magnatów (Macieja Korwina i Jerzego z Podjebradu), po których wszakże w obu państwach nastąpił Władysław, z dynastji Jagiellońskiej. Cesarz Maksymiljan I (1493 r.) połączył w jedną całość kraje austrjackie, które się rozpadły na kilka części, w skutek podziałów między różnemi gałęziami domu Habsburgskiego; dodał do tego Niderlandy, hrabstwo Goerz, Istrję (1500) i nowe posiadłości w Tyrolu. Maksymiljan dał początek tej potędze, do której później doszedł dom Habsburgski, kiedy jego wnuk, Karol V, obok korony cesarskiej, posiadał koronę hiszpańską, Niderlandy, Neapol, Sycylję i obszerne kolonje hiszpańskie w Ameryce. Od Karola V zaczyna się starsza (hiszpańska) linja dynastji Habsburgów; brat zaś jego Ferdynand I, jako posiadacz krajów austrjackich dziedzicznych, po śmierci Ludwika, króla Węgier i Czech, syna Władysława, który zginął w bitwie pod Mohaczem 1526 r., oba te państwa odziedziczył. Taki był właściwie początek teraźniejszego cesarstwa Austrjackiego. Ciągłe wojny z Turkami nie pozwalały Ferdynandowi I i jego następcom, mocniejszemi węzły połączyć koronę węgierską z innemi posiadłościami: niektóre kraje węgierskie odpadły do Turcji i Siedmiogrodu. Ferdynand I podzielił państwo między synów w taki sposób, że najstarszemu, cesarzowi Maksymiljanowi II, dostały się: arcyksięstwo Austrjackie, Czechy i Węgry; Ferdynand otrzymał Tyrol i okrainy; Karol zaś Styrję, Karyntję, Krainę, Goerz, Istrę i tworzące się dopiero pogranicze wojskowe w Kroacji. Tyrol i okrainy wróciły znowu pod panowanie cesarza Rudolfa II, następcy Maksymiljana II, a po jego śmierci i jego brata, cesarza Macieja (1619 r.), młodsza, styryjska linja Habsburgów objęła w posiadanie wszystkie dotychczas nabyte kraje, które odtąd już niepodzielną całość stanowią. Ferdynand II i Ferdynand III prowadzili ciężką trzydziestoletnią wojnę i stracili górną i dolną Luzację, a potém część okrain; mniejszą tylko część Węgier przeciwko Turkom obronić zdołali. Dopiero cesarz Leopold I odzyskał od Turków kilka prowincji węgierskich i Slawonję 1699 r., i umocnił swe panowanie w Siedmiogrodzie 1691 r. Cesarz Józef I nabył księstwo Mantuańskie 1708 r. Cesarz Karol VI, który miał zostać spadkobiercą wygasłej hiszpańskiej linji Habsburgów, otrzymał Niderlandy (teraźniejszą Belgję), księstwo Medjolańskie, królestwo Neapolitańskie, wyspę Sardynję i Bryzgowję (1714 r.); pomyślnie walczył przeciwko Turkom i odebrał im Banat temeswarski, Serbję, część Wołoszczyzny, Bulgarji i Bośnji (1718 r.); wymienił później Sardynję na Sycylję (1720 r.), i w ogóle na pewien czas Austrja, pod jego panowaniem, doszła do szczytu potęgi. Później wszakże Habsburgowie odstąpili Neapol i Sycylję, za Parmę i Piacenzę, a ziemie, zdobyte na półwyspie Illiryjskim, z tamtej strony Dunaju i Sawy, w skutek niepomyślnej wojny, dostały się w moc Turków. Karol VI był ostatnim męzkim potomkiem domu Habsburgów; w skutek czego wydał on 1720 r. prawo, pod nazwą pragmatycznej sankcji, mocą którego określone i rozciągnięte na linję żeńską zostało następstwo tronu. Jego córka, cesarzowa Marja Teresa, która wyszła za mąż za Franciszka lotaryngskiego, później obranego na cesarza pod imieniem Franciszka I, odstąpiła wprawdzie Prusom większą część Szląska (1742 r.), później straciła Parmę i Piacenzę (1748), lecz za to powiększyła państwo przy pierwszym podziale Polski (1772 r.), przez przyłączenie Galicji; Bukowiny 1777, którą musiała jej ustąpić Turcja, i tak nazwanego Innviertel (terrytorjum nad r. Inn), odebranego od Bawarji (1779 r.). Marja Teresa rozpoczęła różne reformy polityczne i kościelne, w obszerném swém państwie, które dalej i w większych rozmiarach prowadził jej syn, cesarz Józef II (1780—1790). Jego brat, cesarz Leopold II (1790 — 1792), otrzymał od Turcji niektóre powiaty na pograniczu wojskowém. Cesarz Franciszek II musiał prowadzić z Francuzami pięć ciężkich wojen, które 25 lat trwały i skończyły się pomyślnie dla Austrji. Franciszek II w 1804 r. nadał dziedzicznym krajom nazwę cesarstwa Austriackiego, złożył z siebie w 1806 r. godność cesarza niemieckiego, gdy już poprzednio rozwiązało się cesarstwo Niemieckie, i mianował się, jako cesarz austrjacki, Franciszkiem I. W skutek trzeciego podziału Polski w 1795 r., otrzymała Austrja zachodnią Galicję i ziemie na północ do Warszawy, na wschód po za Lublin sięgające. Na mocy pokoju w Campo-Formio 1797 r., do Austrji przyłączono terrytorjum rzeczypospolitej Weneckiej, z wenecką połową Istrji i Dalmację do Cattaro; odebrano zaś jej Niderlandy, Medjolan i Mantuę. Przez pokój w Luneville (1801 r.), Austrja straciła część Wenecji i Tyrolu (nad r. Etsch); przez pokój w Presburgu (1805) Wenecję, półowę Istrji, Dalmację, Tyrol i resztę austrjackich okrain; nakoniec, na mocy pokoju wiedeńskiego (1809), odebrano jej Krainę, półowę Karyntji, Goerz, Trjest, resztę Istrji, Kroację od morza do Sawy, część górnej Austrji i całą zachodnią Galicję. Wszystkie te kraje jednak, z wyjątkiem Niderlandów i okrain, wrócono Austrji na mocy traktatu paryzkiego (1814), a oprócz tego dano jej księstwo Salzburgskie. Po śmierci Franciszka I (1835 r.), syn jego Ferdynand I wstąpił na tron cesarski, przyłączył do swoich posiadłości Kraków (1846 r.) i abdykował 1848 r. na rzecz swego synowca, obecnie panującego cesarza Franciszka Józefa I. Dziesięciotygodniowa wojna przeciwko Francji i Sardynji w 1859 r., zakończona traktatem w Zürich 10 List. 1859 r., pociągnęła za sobą utratę większej części Lombardji (369 m. kw. 2,726,000 mieszkańców). W 1866 r., w skutek poniesionej klęski pod Königgraetz, pomimo zwycięztw pod Custozzą i przy Lissie, na mocy pokoju wiedeńskiego 3 Paźdz. 1866 r., odstąpiła Włochom Wenecję i pozostałą część Lombardji. W 1866 r. cała monarchja miała powierzchni 11,593 austr., czyli 12,120 jeogr. mil kwad. W 1872 r. 11,306 jeogr. czyli 10,817 austrjackich mil kw. i, podług obliczenia 1869 r., 35,943,234 mieszkańców; w 1856 r. zaś 38 miljonów mieszk. — II. Ludność cesarstwa Austrjackiego, pod względem narzeczy i wyznań, dzieli się na cztery główne części: Słowian, Niemców, Madiarów i Rumunów. Z innych szczepów, rozproszonych między czterema głównemi, najważniejsze są: Żydzi, Cygani i Ormjanie. 1) Słowianie są najliczniejszym szczepem; dzielą się, podług narzeczy i sposobu życia, na liczne narodowości odrębne, a mianowicie: Czesi, Morawjanie, Szlązacy, Polacy, Słowaki, Rusini, Słowieńcy, Kroaci, Serbowie i Bulgarowie. Ogólna liczba ich wynosi 16,000,000 (podług Kolba, Handbuch der vergleich. Statistik 1871: 16,446,000). a) Czesi, Morawjanie i Szlązacy, 4¼ mil., mieszkają w Czechach, Morawji i wschodniej części Szląska austr., nad Oppą, Odrą i Ostrawicą, zachodni zaś Szląsk mówi po polsku, nad Wisłą i Białą; odznaczają się wykształceniem, zręcznością do sztuk i rękodzieł i w znacznej większości są religji katolickiej. b) Słowaki, 1,850,000, mówią narzeczem zbliżoném do czeskiego, lecz odróżniają się ubiorem i sposobem życia, mieszkają w zachodnich Węgrzech od strony Karpat, w południowo wschodniej Morawji i nad r. March, w dolnej Austrji; oprócz tego, słowackie osady są rozproszone po całych Węgrzech. Kiedyś stanowili oni główną część ludności państwa Wielkiej Morawji; jeden miljon wyznaje religję katolicką, reszta jest protestancka, głównie wyznania augsburgskiego. c) Polacy, 2,000,000 (podług Kolba 2,380,000), mieszkają w zachodniej Galicji i na Szląsku, dość są także liczni i we wschodniej Galicji; z małemi wyjątkami wyznają religję katolicką. d) Rusini (Ruteni), 3,104,000, są odnogą Małorusów, których narzeczem mówią; mieszkają we wschodniej Galicji, na stokach gór Karpackich od strony Węgier (obok Słowaków) i w północnej części Bukowiny; należą do Kościoła grecko-unickiego, w Bukowinie do greckiego. e) Słowieńcy czyli chorutańscy Słowianie, przez Niemców nazywani Wendami, 1,153,000 (podług Kolba 1,260,000). Takie ogólne nazwisko noszą Słowianie, od niepamiętnych czasów zamieszkali na południu Styrji, Karyntji, w Krainie, w Görz, pod Trjestem, pod Udine i w pogranicznych węgierskich powiatach; prawie wszyscy należą do Kościoła rzymsko-katolickiego; tylko pomiędzy tymi, którzy w Węgrzech mieszkają, jest wielu protestantów. f) Kroaci czyli Chorwaci, Chrobaci, 1,900,000, mieszkają w Kroacji, Istrji, w zachodniej części pogranicza wojskowego i w północnej Dalmacji, do rzeki Cetinje; 800,000 w Kroacji i Węgrzech mówią właściwém kroackiém narzeczem, inni używają mowy serbskiej. Pierwsi są katolicy, również jak mieszkający w Istrji i Dalmacji serbscy Kroaci; Kroaci osiedli w pograniczu wojskowém, należą do Kościoła greckiego, mniejszość zaś do Kościoła grecko-unickiego. Oddzielne nazwy są: Morłaki, na wybrzeżu dalmackiém, Cyce czyli Cicové, w Istrji, Uskoki (zbiegi), w górzystych okolicach pogranicza wojskowego, wzdłuż Krainy. g) Serbowie, 1,520,000, obok Kroatów mieszkają w Slawonji, w województwie Serbskiém, w Banacie temeswarskim, w środkowych powiatach pogranicza wojskowego, w południowej Dalmacji, na pograniczu Węgier, a w rozproszonych, tu i owdzie wzdłuż Dunaju, osadach rozciągają się do Pesztu. Na pograniczu wojskowém, w województwie, w Banacie, w Węgrzech, należą do Kościoła greckiego; w Slawonji częścią do greckiego, częścią do rzymsko-katolickiego Kościoła; w Dalmacji prawie wszyscy Serbowie są katolicy. Podług wyznań, różne mają nazwiska. Greccy Serbowie nazywają się Serbljanami albo Razami (pod madi. Ratz), od dawnej ich ojczyzny, Rascji, w teraźniejszej tureckiej prowincji Albanji; katoliccy Serbowie zowią się Sokcy (Szokci), w Banacie Bunewcy. h) Bulgarowie, 26,000, ci mieszkają w oddzielnych osadach, w Banacie i Siedmiogrodzie; należą częścią do Kościoła rzymsko-katolickiego, częścią zaś do greckiego. Ich właściwą ojczyzną jest dawniejsze królestwo Bulgarskie, na południe od Dunaju, obecnie prowincja turecka. Za słowiańskie kraje, w których przeważa słowiański język i narodowość, uważać należy: Galicję, Kroację, Slawonję, pogranicze wojskowe, Dalmację, Istrję, Gorycję (Goerz), Krainę, Czechy, Morawję i Szląsk. Mniejsza zaś część ludności jest słowiańską w Węgrzech, w województwie Serbskiém, w Banacie temeswarskim, w Styrji, w Karyntji, w Bukowinie i w dolnej Austrji. Salzburg, Tyrol i górna Austrja, nie mają zupełnie ludności słowiańskiej. 2) Niemcy zamieszkują arcyksięstwo Austrjackie, Salzburg, i stanowią ⅔ ludności Styrji, Karyntji i Tyrolu. Niemcy ci należą do południowych plemion dawniejszych Bojoarów v. Allemannów. Dalej, zamieszkują w mniej lub więcej gęstych massach w Czechach, na północo-wschodzie Morawji, w zachodnim Szląsku i w różnych okolicach Węgier. Osady niemieckie znajdują się we wszystkich krajach austrjackich, a najliczniejsze: saskie w Siedmiogrodzie, w ziemi Spiskiej w Węgrzech, w Krainie, w Banacie, w Galicji i Bukowinie. Ogólna summa wynosi 7,917,000 (podług Kolba 9,180,000). Większość wyznaje religję rzymsko-katolicką, reszta należy do augsburgskiego wyznania. 3) Madziarowie, fińskiego pochodzenia, osiedli w środkowych Węgrzech, po obu brzegach Dunaju i Cissy, w tak nazwanej węgierskiej nizinie, dalej w Siedmiogrodzie, gdzie noszą nazwę Węgrów i tamże na pograniczu mołdawskiém, gdzie nazywają się Szeklerami (Siculi). Madziarskie osady znajdują się w województwie Serbskiém, w Banacie i Bukowinie. Ogólna ich liczba jest 5,418,000 (podług Kolba 5,506,000; podług innych 6½ mil.); półowa wyznaje religję rzymsko-katolicką, druga zaś półowa jest protestancka, po większej części helweckiego wyznania, głównie w okolicach Debreczyna i Saros-Pataku; część Szeklerów i nieco Węgrów w Siedmiogrodzie są unitarjuszami. 4) Szczep romański dzieli się na dwie odnogi: wschodnio-romańską i zachodnio-romańską. Do zachodnio-romańskiej należą: a) Włosi, 580,000, w południowym Tyrolu, na wybrzeżu Istrji, w Gorycji, Dalmacji i Kroacji; wszyscy należą do Kościoła rzymskokatolickiego. b) Ladini, 18,000, resztki odrębnego kiedyś ludu, mieszkają, między Niemcami a Włochami, w dolinach Enneberger, Groedner i Abtei. Do wschodnio-romańskiej odnogi zaliczają się: właściwi Romanowie (Rumunowie, zwykle Wołochami nazywani, na Bukowinie Mołdawjanie), 2,903,000. Są to potomkowie dawnych Daków i rzymskich osadników, pomieszanych ze Słowianami i innemi narodowościami, stanowią większość ludności w Siedmiogrodzie; nadto, mieszkają w południowej Bukowinie, we wschodnich komitatach Węgier, w Banacie temeswarskim i na wschodzie pogranicza wojskowego; należą do Kościoła greckiego i grecko-unickiego. Z innych narodowości najważniejsi są Żydzi; ich ludność bardzo szybko wzrasta i w 1871, podług Kolba, wynosiła 1,167,000. Największa liczba Żydów przypada na Galicję, 448,000, na Węgry, 393,000; Styrja, górna Austrja, Salzburg, Karyntja i Kraina prawie nie mają ludności żydowskiej. Prawie wszędzie Żydzi mówią po niemiecku i mają własne synagogi i rabinów. — Cygani, 94,000 (podług Kolba 156,000), lud zagadkowego pochodzenia, który dopiero w początku XV w. przeszedł z Azji do Europy; mieszkają głównie w Siedmiogrodzie, we wschodnich komitatach Węgier, w województwie Serbskiém i Banacie; prowadzą życie koczownicze i zajmują się kowalstwem, handlem końskim, płukaniem złota (w Siedmiogrodzie), wróżbiarstwem; mówią zwykle językiem ludu, pośród którego przebywają i wyznają jego religję. Ormjanie, 18,000, przybyli ze swej ojczyzny w Azji dopiero w drugiej półowie XVII w. i osiedli w Siedmiogrodzie, w Bukowinie, Banacie i Galicji; mieszkają albo w miastach, gdzie trudnią się handlem i rzemiosłami, albo też po wsiach, gdzie trzymają dzierżawy, i są wyznania rzymsko-katolickiego; mała ich część tylko w Suczawie, na Bukowinie, należy do nestorjanizmu. — Z tego, cośmy wyżej powiedzieli, okazuje się więc, że panującą religją w państwie jest rzymsko katolicka, którą wyznaje także cesarz i jego rodzina. We wszystkich krajach, z wyjątkiem Bukowiny, Siedmiogrodu, województwa, Banatu i pogranicza, większość miejscowej ludności jest katolicka. Wyznawców jej jest, podług obliczeń bióra statystycznego za rok 1864, 22,919,000; grecko-unickiej 3,798,000. Kościół rzymsko-katolicki w Austrji liczy 11 arcybiskupstw, 41 biskupstw, 2 jeneralne wikarjaty i jeden apostolski wikarjat przy armji cesarskiej. Arcybiskup Granu jest prymasem Węgier i pierwszym księciem Kościoła w państwie; po nim idą: arcyb. Pragi prymas Czech, arcyb. Ołomuńca i Salzburga, ci dwaj wybierani przez właściwe kapituły; inni nominowani przez cesarza: arcyb. wiedeński, lwowski, Erlau, Koloczy, Zary, Goerz i Agramu. — Grecko-unicki Kościół, do którego należą: Rusini, Rumuni i Serbowie, ma dwa arcybiskupstwa czyli metropolje, we Lwowie i w Karlsburgu (w Siedmiogrodzie), 8 biskupów i 24 klasztory św. Bazylego. Grecki kościół nie unicki, którego trzymają się Serbowie, Rumuni i bukowińscy Rusini, zostaje pod zwierzchnictwem patrjarchy w Karłowicach (na pogran. wojsk.) i ma 44 klasztorów i 10 djecezji (Pakraz, Bacs, Verhecz, Temesvar, Arad, Carlstadt, Buda, Czerniowice, Hermanstadt i Sebenico). Protestanci wyznania augsburgskiego i helweckiego mają w Wiedniu od 1861 r. ewangelicką najwyższą radę obu wyznań; dawniej oba wyznania miały własne konsystorze w Wiedniu. Oba wyznania mają od tego roku najzupełniejszą wolność w wewnętrznych swych sprawach. Pod najwyższą tą radą zostaje 5 superintendentów augsburgskich i 5 helweckiego wyznania. Niezależnie od rady najwyższej, jest w Peszcie jeneralny inspektorat augsburgski dla Węgier, pod którym zostaje 4 superintendentur augsburgskiego i 4 helweckiego wyznania; w Hermansztadzie jest główny konsystorz augsburgski na Siedmiogród; w Klansenburgu konsystorz helwecki i superintendentura unitarjuszowska. Oprócz tego jest 3,500 lipowanów, którzy odstąpili od Kościoła grecko-rossyjskiego, pomiędzy którymi gmina Klimowice należy do sekty bezpopowców. R. 1850 było 68,000 osób stanu duchownego. — Duchowieństwo dzieli się na świeckie i zakonne: duchowieństwo świeckie liczyło 45,000 katol. kapłanów, z których około 5,000 należało do greckiego obrządku, dalej 4,036 grecko nieunickich księży. W 739 katolickich klasztorach było 8,663 zakonników, w 44 greckich, 270 zakonników. Katoliccy zakonnicy należą do 30 różnych zakonów, pomiędzy któremi najliczniejsi byli franciszkanie, 2,607, benedyktyni, 987. Katoliccy zakonnicy greckiego obrządku i greko nie uniccy, trzymają się wyłącznie reguły św. Bazylego. 29 zakonów żeńskich miało w Austrji 176 klasztorów, w których było 4,900 zakonnic, a mianowicie: sióstr miłosierdzia 1,098 i 870 urszulinek. W r. 1851 państwo dzieliło się na 15,118 rzymsko-katolickich parafji, 4,285 grecko-unickich, 3,200 greko nieunickich i 3,162 protestanckich (Seelsorgestationen). W r. 1855 było 16,955 parafji katolickich, 36,197 świeckiego, 6,868 zakonnego duchowieństwa. Po utracie Lombardji i Wenecji, liczba ta zmniejszyła się. Po 1866 r. było parafji rzymsko-katolickich 11,318. Według spisu z 1841, oprócz godności biskupów in partibus, nadawanych przez Stolicę Apostolską suffraganom Ołomuńca, Pragi, Salzburga, Wiednia, Brixen i apostolskiemu wikarjuszowi armji, istnieje jeszcze 26 tytularnych biskupstw, na które mianuje cesarz, jako apostolski król Węgier. Więcej znane między niemi są: Belgrad i Semendria, Driwest, Dulmi, Macaria, Pristina, Roson, Sardica, Scardona, Scopi, Scutari, Serbia, Tinninia, Tribunitza i Wowadra. Znaczną jest w Austrji liczba prelatur, oprócz katedralnych; liczy się tam jeszcze 372 opactw, rzeczywistych i tytularnych. Zakonne duchowieństwo w Austrji składają: augustjanie trzewiczkowi (7 klasztorów, wyłącznie w Czechach), augustjanie bosi (1 klasztor w Czechach), bracia miłosierdzia (34 kl.), barnabici (9 kl. w dolnej Austrji, łącznie z dawniejszą prowincją austrjacką Lombardją), bazyljanie (dwa opactwa z jednym archimandrytą, 20 klasztorów: w Galicji, Węgrzech i Siedmiogrodzie); benedyktyni (26 opactw i 9 kollegjów), kanonicy regularni reguły św. Augustyna (8 konwentów), kanonicy regularni św. Grobu jerozolimskiego (2 klasz. w Galicji), cystersi (13 opactw, 2 prjoraty i 3 kollegja), dominikanie (37 kl.), regularni eremici (4 klasztory na wyspie Brazza, w djecezji Lesina), franciszkanie (247 klasztory i hospicja), jezuici (22 kollegja, rezydencje i missje), kapucyni (98 konw. i hosp.), trzewiczkowi karmelici (5 klasz., tylko w Galicji), bosi karmelici (6 kl.), rycerze krzyża z czerwoną gwiazdą (7 kl.), lazaryści (2 kl.), maltańczycy (1 prjorat), mechitariści (3 kl.), minoryci (45 konw.), filipini czyli oratorjanie (7 klaszt.), pijarzy (67 kl.), premonstratensi (9 opactw i 9 rezyd.), redemptoryści czyli liguorjanie (6 kl.), serwici (16 kl.). Zakony żeńskie: augustjanki i augustjanki eremitki (po dwa klasztory), siostry miłosierdzia (bardzo liczne), ormjańskie bazyljanki (2 kl.), benedyktynki (19 klaszt.), ormjańskie benedyktynki (1 kl. we Lwowie), dominikanki (8 kl.), elizabetynki (10 kl.), angielskie panny (9 kl.), eremitki (2 kl.), franciszkanki (5 kl.), niewiasty Dobrego Pasterza (1 kl.), dziewice świętego Serca Jezusa (3 kl.), karmelitki (3 kl.), klaryski (6 kl.), Notre-Dame (1 klaszt. w Presburgu), redemptorystki (3 kl.), sakramentki (1 kl. we Lwowie), salezjanki (wizytki, 1 kl.), siostry św. Doroty (3 kl.), tercjarki czyli siostry szkolne (12 kl.), siostry niemieckiego zakonu (2 kl.), córki chrześcjańskiej miłości (8 kl.), urszulinki (26 kl.). Nadto 10 stowarzyszeń świeckich niewiast. — III. Zakłady naukowe i szkoły. Początkowe nauki otrzymują dzieci w szkołach ludowych (szkoły trywjalne, od trivium, albo szkoły parafjalne), których r. 1856 było 20,000, oprócz 2,844 szkół żeńskich, a w ich liczbie 61 szkół klasztornych, 9 instytutów angielskich panien i kilka rządowych instytutów; przygotowawcze zaś nauki pobiera młodzież w tak nazwanych głównych szkołach (Hauptschulen), których w 1856 było przeszło 380. Ze szkół głównych dzieci przechodzą do gimnazjów, lub do szkół realnych. Te są średniemi zakładami naukowemi i dzielą się na niższe i wyższe gimnazja, wyższe i niższe szkoły realne. W 1856 r. było 282 gimnazjów i 10 wyższych szkół realnych; liczba niższych szkół realnych, o 3 i o 2ch klassach, jest prawie taką, jak gimnazjów. Z tych średnich zakładów młodzież wstępuje do wyższych zakładów naukowych, gdzie, albo poświęca się ogólnemu wykształceniu, albo też obiera jakiś wydział specjalny. Uniwersytetów jest siedm: w Wiedniu, Pradze, Gratz, Innsbrucku, Lwowie, Krakowie, Peszcie; nadto, są jeszcze oddzielne fakultety, jak np. teologiczne dla rzymsko-katolickich djecezji i innych wyznań, akademje prawa w Węgrzech, w Kroacji i w Siedmiogrodzie, medyczne kursą, jak Josephinum i weterynaryjny instytut w Wiedniu. Techniczne instytuta są: w Wiedniu, w Pradze, we Lwowie, w Brünn i Peszcie. Do nich należy Johanneum w Gratz. Wyłącznym umiejętnościom poświęcone są: akademja górnicza w Schemnitz, akademja handlowa i morska w Trjeście, akademja wschodnia w Wiedniu, akademja leśnicza w Maria-Brunn, wzorowy instytut gospodarstwa w Węgierskim Altenburgu. Dla wykształcenia w sztukach pięknych jest kilka bardzo dobrze urządzonych zakładów; najsławniejsze z nich są: dla muzyki konserwatorja w Wiedniu i Pradze; dla malarstwa i rzeźbiarstwa, akademje sztuk pięknych w Wiedniu, w Pradze, oprócz tego mniejsze akademje malarstwa. Zeitschrift für die östr. Gymnasien podaje następną liczbę duchownych nauczycieli gimnazjalnych, przy końcu roku szkolnego 1861/62: w niższej Austrji: 3 świeckich księży, 43 benedykt., 13 cystersów, 39 pijarów; w wyż. Austrji: 1 świecki ks., 4 augustjanów, 17 benedykt., 1 cysters, 13 jezuitów, 3 premonstr.; w Salzburgu: 3 świeckich księży, 2 bened.; w Tyrolu i Voralbergu: 21 świeck, ks., 10 august., 15 bened., 26 franc., 20 jezuit., 4 kapuc.; w Styrji: 7 świeck, ks., 7 bened., 1 pijar; w Karyntji: 23 bened.; w Krainie: 2 świeck., 12 franc.; w Dalm.: 13 świeck., 12 franc., 1 pijar; w Czechach: 17 świeck., 7 aug., 15 bened., 15 cyster., 1 franc., 46 pijar., 28 premonstr.; w Morawji: 11 świeckich księży, 1 aug., 41 pijar.; na Szląsku: 8 świeck, ks., 1 aug.; w Galicji: 56 świeckich, 7 bazyl. Razem duchownych naucz. gimn. było 570. Djecezalnych dla duchowieństwa zakładów naukowych jest 120. Niektóre klasztory mają także szkoły teologiczne. Majątek kościelny wynosi: beneficja świeckie 113,803,595 zł. r., dochód 8,772,984 zł. r.; klasztorny majątek 62,822,301 zł. r., dochód 4,258,147 zł. r.; kościoły 101,014,557 zł. r., dochód 6,083,281 zł. r.; zakłady naukowe 3,848,513 zł. reń., dochód 329,252 zł. r.; zakłady lecznicze 1,752,674 zł. r., dochód 184,016 zł. r.; zakłady dobrocz. 144,043 zł. r., dochód 12,033 zł. r.; fundusze religijne 68,086,807 zł. r., dochód 3,410,748 zł. r.; fundusze bursowe 15,418,496 zł. r., dochód 875,370 zł. reń. Razem 366,890,986 zł. reń., dochód 23,925,831 zł. r. (Neher, Kirchl. Geogr. u. Statisk, II 173). Podług innych, cały majątek duch. wynosi tylko 185,672,697 zł. r., z 19,639,713 zł. r. dochodu (prócz tego, na zakłady relig. w budżecie ministr. wyznań i oświecenia assygnowaną bywa corocznie summa przeszło półtora miljona zł. r.). Najlepiej uposażone są: arcyb. ołomunieckie 300,800 zł. r., pragskie 71,680 zł. r., bp Linzu 51,250 zł. r., pragska kapituła 80,060 zł. r., ś. Florjan 95,000 zł. r., krzyżacy w Pradze 54,000 zł. r., premonstr. w Schögl 53,150 zł. r., w Tögl 223,000 zł. r., na Schotten w Wiedniu 197,000 zł. r. Dochody biskupa w Austrji stanowią: pensja osobista i djecezalna; razem wzięte, wynoszą niekiedy znaczne summy, np. arcybiskupów Ołomuńca, Erlau, Koloczy, Granu 150—500,000 zł. r., czescy biskupi po większej części mają tylko 12,000 zł. r. — IV. Polityczny i kościelny podział państwa. Cesarstwo austrjackie. W skutek ustawy z 26 Lutego 1861 r., Austrja została monarchją scentralizowaną, z pewnemi ograniczeniami konstytucyjnemi. Bierny opór Węgrów był powodem do zawieszenia ustawy od 20 Wrześ. 1865 r. Ciężkie skutki niepomyślnej wojny 1866 r. skłoniły rząd do zupełnej zmiany systematu. 4 Lut. 1867 r. odwołany został manifest z 20 Wrześ. 1865 r. Potém przyszedł do skutku układ z Węgrami i 22 Grud. 1867 r. nastąpiła sankcja cesarska zmian, zaprowadzonych w konstytucji (Staatsgrundgesetz). Austrja i Węgry tworzą odtąd dwa odrębne państwa, pod wspólną dynastją, ze wspólną armją i reprezentacją zagraniczną. Monarchja obejmuje więc z jednej strony kraje, które przedstawicieli swych wysyłają do Reichsrathu (sejm), noszące ogólną nazwę Cyslitawji (cis-Leitha, rzeka na pograniczu Węgier i Austrji), z drugiej zaś strony kraje „korony węgierskiej.“ — Kraje te są: 1) Dolna Austrja (w dół rzeki Enns), 345 mil kw. aust., 1,954,000 mieszk. 2) Górna Austrja (w górę rzeki Enns), 208 m. kw., 731,000 mieszkańców. Oba te kraje tworzą arcyksięstwo Austrjackie i kościelną prowincję wiedeńską: arcybiskupstwo wiedeńskie, biskupstwa St Pölten (św. Hipolita) i Linz. 3) Księstwo Salzburgskie, 124 m. kw, 151,000 mieszk. 4) Księstwo Styrji 390 m. kw., 1,131,000 mieszk. 5) Księstwo Karyntji 180 mil kw., 336,000 mieszk. 6) Księstwo Krainy, 173 m. kw., 463,000 mieszkańców. 7) Hrabstwo Gorycji i Hradcu, margrabstwo Istrji, cesarskie miasto Trjest, 138 m. kw., 583,000 mieszk. 8) Uksiążęcone hrabstwo Tyrolu i Voralbergu, 509 m. kw., 878,000 mieszk. Na kraje, oznaczone nn. 3, 4, 5, 8, rozciąga się kośc. prowincja salsburgska: arcybiskupstwo salzburgskie, biskupstwa: Trydentu, Brixen, Gurk, Seckau-Leoben, Lavant, jeneralny wikarjat w Feldkirch, w Voralbergu; kraje koronne pod liczbą 6, 7, tworzą prowincję kościelną Gorycji: arcybiskupstwo Gorycji (Görz), biskupstwa: Laibach, Trjest, Capo d’Istria, Parenzo-Pola, Veglia. 9) Królestwo Czeskie 902 m. kw., 5,105,000 mieszk., stanowi kościelną prowincję pragską: arcybiskupstwo pragskie, biskupstwa: Königgrätz, Leitmeritz, Budweis. 10) Margrabstwo Morawji, 386 m. kw., 2,011,000 mieszk. 11) Księstwo Szląskie, 89 m. kw., 511,000 mieszk. Oba te kraje należą do kościelnej prowincji ołomunieckiej: arcybiskupstwo ołomunieckie, biskupstwo Brünn i jeneralny wikarjat w Friedeck. 12) Królestwo Galicji i Lodomerji, z księstwami: Zatorskiém i Oświecimskiém, 1,364 mil kw., 5,416,000 mieszkańców. Galicja obejmuje: a) łacińską kościelną prowincję lwowską: arcybiskupstwo lwowskie, biskupstwa przemyskie i tarnowskie; nadto, część biskupstwa krakowskiego, pod zwierzchnictwem metropolji gnieznieńskiej; b) grecko-unicką prowincję: arcybiskupstwo lwowskie, biskupstwa: przemyskie, sanockie i samborskie, c) ormjańskie arcybiskupstwo we Lwowie. 13) Księstwo Bukowiny, 181 m. kw., 511,090 mieszk, ma tylko greckiego nieunickiego biskupa w Czerniowicach; katolicy zaś łacińskiego, grecko-unickiego i ormjańskiego obrządku zależą od swoich arcybiskupów we Lwowie. 14) Królestwo Dalmacji, 222 m. kw, 454,000 mieszk., stanowi kościelną prowincję Zary: arcybiskupstwo Zary, biskupstwa: Sebenico, Spalato-Macarsca, Lesina (Brazza i Lissa), Raguza i Kattaro. W Sebenico rezyduje także grecki biskup. Kraje wyżej wymienione składają Cyslitawję. W skład zaś „krajów korony węgierskiej” wchodzą: 1) królestwo Węgierskie, 3,728 m. kw., 11,109,000 mieszk. 2) Kroacja i Slawonja, 335 m. kw., 1,015,000 mieszk. 3) Siedmiogród, 954 m. kw., 2,109,000 mieszk. Węgry dzielą się na trzy kościelne prowincje: a) arcybiskupstwo Granu, biskupstwa: Stuhlweissenburg, Raab, Neusohl, Neutra, Fünfkirchen, Steinamanger, Waitzen, Weszprim; grecko-unickie: Eperies, Grosswardein, Munkacz; b) arcybiskupstwo Kolocza i Bacs, biskupstwa: Czanad, Grosswardein i Siedmiogrodu; c) arcybiskupstwo Erlau, biskupstwa: Spiżskie (Zips), Szathmar, Kaszau, Rosenau. Greckich nieunickich biskupów Węgrzy mają dwóch, w Buda i Alt-Arad. W województwie Serbskiém i Banacie, są trzy greckie nieunickie biskupstwa: Temeswar, Werszetz, Neusatz; grecko-unickie biskupstwo Lugos, a w Temeswarze czasowo rezyduje łaciński biskup djecezji Czanad. Kroacja i Slawonja, z Kroackiém wybrzeżem, składają jednę kościelną prowincję Agramu; arcybiskupstwo Agramu, biskupstwa: Diakowar (Bośnja i Syrmja), Zengg, grecko-unickie w Kreuz, greckie nieunickie: Carlstadt i Pakrac. W. Księstwo Siedmiogrodzkie, pod względem religijnym, równie jak etnograficznym, przedstawia zawikłaną plątaninę; ma ono łacińskiego biskupa w Carlsburgu i tamże grecko-unickiego metropolitę; dalej arcybiskupstwo w Carlsburg z dwoma suffraganami: w Fogarasz i Szamos-Ujvar; grecki nieunicki biskup rezyduje w Hermannstadt. Pogranicze wojskowe, 583 m. kw., 1,195,000 mieszk., które się rozciąga wzdłuż granicy tureckiej, od morza Adrjatyckiego do Siedmiogrodu i Wołoszczyzny, pod względem religijnym zależy w części od katolickiego biskupa w Zengg, w części od greckiego patrjarchy, arcybiskupa karłowickiego. Porównaj: Galleti, Allgemeine Weltkunde, 11 Auflage, von Ungewitter und Meynert, Pesth 1854. Zapp, Geographie des Kaiserthums Oesterreich, Prag 1855. Oestreichische Vaterlandskunde, Wien 1854. Kwestję konkordatu austr. ob. art. Konkordaty. J. N.
