Encyklopedja Kościelna/Częstochowa

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	Encyklopedja Kościelna (tom III)
Redaktor	Michał Nowodworski
Data wyd.	1874
Druk	Czerwiński i Spółka
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Indeks stron
Artykuł w Wikipedii

›››

[667] Częstochowa, miasto w dekanacie tegoż nazwiska, w djecezji włocławskiej. Składa się z dwóch części, o ćwierć mili od siebie odległych: od wschodu stara, czyli właściwa Częstochowa (oddawna miasto), na rozległej płaszczyźnie; od zachodu nowa Cz. (w dyplomie 1382 r. nazywa się wsią starą Częstochową), nad rz. Wartą, u stóp Jasnej Góry (Clarus Mons). Tej ostatniej Cz. całą swoją sławę zawdzięcza. Na niej, t. j. na Jasnej Górze, był drewniany kościół parafjalny p. t. Wniebowzięcia Najśw. Marji, z murowaną obok kapliczką, gdy Władysław, ks. opolski, cudowny obraz N. Marji P. z Rusi przywiózł 1382 r. do Częstochowy. Poprzednie dzieje tego obrazu tradycja tak podaje: malował go św. Łukasz (ob.) Ewangelista, na cyprysowym stoliku, będącym własnością N. Marji Panny; w 3 prawie wieki potém odszukała ś. Helena i przesłała do Konstantynopola, ztąd cesarz byzantyński Nicefor, r. 803 v. 810 darował go Karolowi W., a ten księciu ruskiemu Leonowi, za daną sobie pomoc w wojnach przeciw Saracenom; Leon zaś umieścił obraz w Bełzie. Tak Nieszporkowicz, Kiedrzyński i inni historycy tego obrazu, opierając się na relacji Lanckorońskiego (ob. niż.). Inne podanie ma Stebelski (Dwa wielkie światła: żywot śś. Ewfrozyny i Parascewii, wyd. 2e Lwów 1866 I 70). Według niego, dostała ten obraz wprost z Konstantynopola ś. Eufrozyna, ksieni klasztoru połockiego (w. XII), od cesarza Manuela Komnena i złożyła w kościele Zbawiciela (ś. Spasa) w Połocku. Leon Daniłowicz, książę ruski, z powodu napadów tatarskich, przeniół go z Potocka do Bełza ok. r. 1270. Według obu tych podań, Władysław opolski zdobył r. 1377 [668]Bełz, miał tam przez 5 lat z sobą wspomniany obraz, a r. 1382 przeniósł do Częstochowy. Kroniki znów ruskie (ap. Zimorowicz, Historja miasta Lwowa, s. 83.. 121...) opowiadają, że Anna, siostra cesarzów konstantynopolskich, wydana za Włodzimierza W., wzięta z sobą obraz cudowny na Ruś; że następnie przez 3 wieki ten obraz pozostawał w skarbcu książąt ruskich; dopiero go Leon, ks. ruski, wydobył na jaw (w XIII wieku), a w r. 1382 został ze Lwowa uwiezionym. Wszystkie więc wspomniane podania przyznają, że obraz częstochowski pochodzi ze Wschodu, a mianowicie, że z Konstantynopola dostał się na Ruś, najwcześniej w X, a najpóźniej w XII w., i że przed ostateczném (1382 r.) przeniesieniem do Częstochowy był w Bełzie, czy też we Lwowie. Podaniem Lanckorońskiego, jakoby Karol W. dał obraz księciu ruskiemu Leonowi, nie mamy się co zajmować, bo za Karola W. o Rusinach nie było słychać, ani o miastach Bełzie lub Lwowie. Bliższemi prawdy są następne podania, lubo potrzebują nieco sprostowania. Prawda, że w r. 1377 Ludwik, król węg., i Władysław, ks. opolski, rozpoczęli wojnę z Jerzym, księciem bełzkim, że oblężenie Bełza długo trwało, lecz, skutkiem pośrednictwa, Jerzy oddał zamek bełzki kr. Ludwikowi, a ten mu go zaraz napowrót lenném prawem zwrócił. Władysław więc nie władał zamkiem bełzkim, prawdopodobniej zatém ze Lwowa obraz święty sprowadził 1382 r. (Cf. Baliński, Pielgrzymka s. 74..). Według bliższego rozpatrzenia, Sobieszczański (Wiadom. ust. o sztukach pięknych w dawn. Pol. I 315) tak obraz ten opisuje: „jest w wymiarach kolosalnych, na drzewie cyprysowém: grunt czyli tło obrazu jest zaprawione bolusem; farby, jak się zdaje, są woskowe; twarz i ręce później odnawiane. Na około arabeski w liście, dość niezgrabnie robione. Sam obraz wpuszczony jest w pewien rodzaj skrzyni, i podobno ma być po drugiej stronie także malowany. Matka Boska jest bez korony.“ Liczne dawne kopje częst. obrazu ob. ibid. s. 245. Władysław straż jego powierzył sprowadzonym z Węgier (z klasztoru Nosztre) paulinom r. 1382 (dyplom fundacyjny t. r. ap. Baliński op. c. s. 217). Murowana kapliczka na Jasnej Górze, w której pierwotnie obraz był umieszczony, dziś stanowi prezbyterjum wielkiej kaplicy, w której się mieści ś. obraz. Nawę tejże kaplicy wybudował 1644 r. Maciej Łubieński, prymas. Sam kościół jasnogórski, jak dziś jest, sięga końca XVII w. Dokładny opis i historję pojedynczych części tak kościoła, jak klasztoru ob. art. Częstochowa, przez Sobieszczańskiego, w Encyklop. Orgelbranda (większej). O starożytności tego obrazu tu tylko nadmienimy, że lubo w katakumbach rzymskich są obrazy z końca II, lub początków III w., i wystawiają N. Marję P. z Dzieciątkiem Jezus na kolanach, jednakże obraz częstochowski należy do tego typu byzantyńskiego, który nie zdaje się być dawniejszym nad wiek VIII—IX. Cf. Łukasz. Marja. Obrazy. Z dzieł o obrazie i kościele jasnogórskim traktujących, najdawniejszém jest bezimienna Historia pulchra et stupendis miraculis referta Imaginis Mariae, quo (quando?) et unde in Clarum Montem.. advenerit, Grachoviae (Kraków) 1523. Mikołaj Lanckoroński, przez Zygmunta I wyprawiony do Turcji r. 1517, wywiadywał się szczegółowo w Konstantynopolu o początkach obrazu częstochowskiego od księży greckich: to, co od nich usłyszał, lub znalazł w piśmiennych pomnikach, spisał; za powrotem do kraju, opis ofiarował Zygmuntowi I, ten zaś oddał rękopism klasztorowi jasnogórskiemu. Opis Lanckorońskiego w znacznej części służył za podstawę do dzieła: [669]Skarbnica kościoła Jasney Góry Częstochowskiego: w którey się zamyka historya o cudownym obrazie P. M. z dawnych historiy pilniey niż przedtym zebrana... przez ks. Andrzeja Zymicyusza zak. ś. Pawła, Krak. 1618. Diva Claromontana, seu imaginis ejus origo, translatio, miracula, per P. F. Andream Gołdonowski, ord. s. Paul. per Polon. et Siles. priorem provincialem, Crac. 1642 in-8. Tegoż autora Summaryusz historyi obrazu częstochowskiego, 1642. Analecta mensae reginalis, seu historia imaginis etc. per Fr. Ambr. Nieszporkowitz, Crac. 1681 in-4 s. 336; toż samo (skrócone?) po polsku: Odrobiny stołu królewskiego, albo historya o cudownym obrazie N. P. Maryey Częstochowskiey, ib. 1683 in-4 s. 169. — Odrobiny... zebrane przedtym przez A. Nieszporkowitza, a teraz dobra y nową dyspozycyą do druku podane przez ks. Pawła Dolińskiego, Częstochowa 1720. — Mensa Nazaraea abunde specialibus indesinentium miraculorum et gratiarum dapibus illiciisque referta... seu historia Imaginis Divae Claromontanae proposita ab A. R. P. Anastasio Kiedrzyński, typis Claromontanis 1763 in-4 str. 386 przeszło. Autorowie ci, jako też inni wyliczeni u Jochera (Obraz bibliogr. III. 474..), pod względem historycznym powtarzają podania zebrane przez Lanckorońskigo; ważniejszemi są ich dzieła pod względem opisu łask cudownych, na Jasnej Górze doznanych. Najlepszy z dotychczasowych opisów jest: Pielgrzymka do Jasnej Góry w Częstochowie odbyta przez Pątnika XIX wieku i wydana z rękopismu przez Michała Balińskiego, Warszawa, nakł. G. Sennewalda, 1846, in-8 str. II 433; znajdują się tu dzieje miasta, klasztoru, obrazu ś., dawniejsze i późniejsze wspomnienia historyczne do nich przywiązane, kilka dokumentów o uposażeniu klasztoru i w. in. Małej bardzo pod względem naukowym wartości jest praca ks. Wincentego Plebankiewicza: wyszła ona najprzód bezimiennie, p. t. Bogarodzica Marja na Jasnej-Górze Częstochowskiej (drugi tyt: Bogarodzica na Jasnej-Górze), Kraków, u Friedleina, 1844 in-8 min. s. V 181; potém tylko tytuł odmieniono: Obraz Marji Bogarodzicy na Jasnej-Górze w Częstochowie, tudzież różne wspomnienia historyczne o wizerunku, klasztorze i skarbcu, opisał ś. p. ks. Wincenty Plebankiewicz, zak. kazn. lector ś. teol., tamże 1845 (drugi tyt: Bogarodzica Marja w Nazaret i na Jasnej Górze, Jej żywot, pomniki Jej cnót i cudów, opisał i t. d. tom II 1845, tomu zaś I drugi tytuł: Żywot Marji Bogarodzicy w Nazaret., czyli pomniki Jej cnót i cudów opisał i t. d. teg. r.). Przewodnik dokładny dla odwiedzających święte, od wieków cudami słynące miejsce w obrazie Najświętszej Marji Panny na Jasnej Górze w Częstochowie, zebrany przez Józefa Lompę, członka korresp. tow. roln. w król. Pol. (Warszawa, u Dzwonkowskiego, 1860 in-8 s. V 99), jest dziełkiem popularném; zajmuje się więcej opisem wrażeń, niż historią miejsca.  X. W. K.