Encyklopedja Kościelna/Expektatywa
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Tytuł | Encyklopedja Kościelna (tom V) |
| Redaktor | Michał Nowodworski |
| Data wyd. | 1874 |
| Druk | Czerwiński i Spółka |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Expektatywa (exspeutativae sc. literae), nadanie beneficjum, lub urzędu kościelnego, mającego dopiero w przyszłości wakować. W dawniejszych czasach expektatywy były zupełnie nieznane. W średnich dopiero wiekach, gdy napływ kandydatów do beneficjów był wielki, kollatorowie uciekali się do expektatyw, jako do środka uwalniającego ich od natręctwa kandydatów. Takie jednak udzielanie beneficjów miało tę niedogodność, że objęcie posiadania beneficjum wiązało się z wyczekiwaniem (ztąd exspectativae) na śmierć dotychczasowego beneficjata. Dla tego też Aleksander III, Pap., na soborze lataraneńskim (1179) zakazał udzielania lub obiecywania beneficjów, jeszcze nie wakujących (c. 2, 13, 16 X de conces. praeb. 3, 8). Szczególny rodzaj expektatyw wypływał z prawa pierwszej prośby (jus primarum precum). Gdy bowiem kapituły katedralne i kollegjackie wakujące w swem gronie miejsca obsadzały członkami rodów szlacheckich, sobie pokrewnych, królowie i książęta chcąc mieć tam sobie życzliwych, wdawali się w sprawę wyborów i zwolna doszli do prawa udzielania expektatywy na pierwsze po objęciu przez nich rządu wakujące miejsce, w każdej kapitule ich państwa. Najdawniejszy przykład ta kiego prawa jest prawdopodobnie z czasu Konrada IV r. 1242 (Böhmer, Regesta Conradi IV n. 48). Papiezkie zalecenia do beneficjów wypływały z czasowych także okoliczności, z wielkiej liczby beneficjów i z nadużyć, przy ich obsadzaniu przez władze miejscowe popełnianych, a opierały się na zasadzie, że w prymacie Stolicy Piotrowej zawiera się prawo swobodnego rozporządzania beneficjami w całym Kościele (tak Clemens IV in c. 2 praeb. in VI 3, 4; Klemens V i sobór wieneński in Clem. I ut lite pend. 2, 5). Najdawniejszy znany przykład takiego zalecenia jest za Adrjana IV z r. 1154 (Mansi, Conc. XXI 805). Pierwotnie zalecenia te były wydawane w formie prośby (preces), następnie w formie obowiązujących mandatów (najdawniejsze z czasów Aleksandra III Pap. † 1181 c. 7 X de rescr. 1, 3); w razie zaś oporu, dla poparcia tych mandatów dawane było napomnienie (literae monitoriae), lub nakaz (lit. praeceptoriae), a w razie potrzeby i nakaz egzekucyi przez wyznaczonego ku temu egzekutora (literae executoriae). Przedewszystkiém jednak Papieże zalecenia te dawali na rzecz ubogich, a uczonych i zasłużonych duchownych, a szczególniej na rzecz rozkwitających wówczas uniwersytetów (Hurter, Papst. Inn. III cz. 3 r. 2); zresztą, podług bulli Aleksandra IV, każda kapituła mogła co najwyżej czterema tylko mandatami być obciążoną. Tego rodzaju papiezkie mandaty, równie jak zalecenia królewskie, udzielane były nietylko na wakujące, ale i na wakować mające beneficja, a chociaż, jak widzieliśmy wyżej, sobór lateraneński trzeci zakazał expektatyw, wszakże mandatów takich nie uważano za objęte zakazem, ponieważ te nie odnosiły się do pewnego oznaczonego beneficjum, ale do pierwszego w pewném miejscu wakować mającego, w czasie wielkiego odszczepieństwa na zachodzie, obie strony szafowaniem takich mandatów jednać sobie chciały zwolenników; dla tego były one wówczas tak liczne, iż za wielką, ulgę uważano, gdy Marcin V na soborze konstancjeńskim tylko dwie trzecie wszystkich, Papieżowi zastrzeżonych beneficjów, sobie do rozdania przez takie mandaty zarezerwował. Sobór trydencki (sess. 24 c. 19 de ref.) zniósł zupełnie expektatywy i tym sposobem położył koniec licznym z ich powodu sporom. W Austrji i w Prusach kanonicy honrowi mają, jakby rodzajem expektatywy, prawo do pierwszego wakującego beneficjum w kapitule. Prawa primarum precum używał cesarz niemiecki aż do końca cesarstwa Niemieckiego (1806). N.
