Encyklopedyja powszechna (1859)/Afganistan
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Afganistan |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Afganistan (znaczy kraj Afganów), zwany dawniej Drangiana, leży między 29—36' szer. półn. i 79—90' dług. wsch.; graniczy na półn. z chanatami Balk i Badakżan, na wsch. z Peszawerem i Sindem, na połud. z Beludżystanem, na zach. z Korassanem. Obejmuje 12,000 mil □ i liczy około 6,000,000 mieszkańców. W stronie półn. wsch. cześć kraju, zwana Hindu-Ku, tworzy system fantastycznie rozrzuconych gór, których szczyty najwyższe wiecznym pokryte są śniegiem, utrudniając kommunikacyję pomiędzy dolinami Indu i Oxu; w stronie wschodniej łańcuch gór Solimana, stromą ścianą skalistą odgranicza go od Pendżabu i płaszczyzn dolnego Indu. Z położenia tego wypada, że Afganistan jest ważnym punktem połączenia między wschodnią i zachodnią Azyją, a zarazem przedmurzem Indyj od napadów ze strony zachodniej. Klimat tego kraju jest bardzo niejednostajny. W oazach stepu połud.-zachod. i dalej, w zasłoniętych do koła dolinach wschodnich napotyka się całe bogactwo przyrody indyjskiej; w górzystej za to stronie Kabulu i Gasnah zima bywa ostrą. W ogólności jednak, temperatura letnia dozwala dojrzewać różnego gatunku zbożom, owocom i winu, w dolinach zaś, tam zwłaszcza, gdzie nie zbywa na wodzie, rosną bujnie nawet granaty i pomarańcze. Odpowiednio do roślinności zmienia się i bogactwo królestwa zwierzęcego: w okolicach górzystych przebywają niedźwiedzie, wilki i lisy, w dolinach lwy, tygrysy, lamparty, szakale i hijeny; obfite pastwiska sprzyjają hodowli bydła, szczególniej owiec i koni. Cztery ważniejsze miasta Afganistanu: Kabul, Gasnah, Kandahar i Herat, zawdzięczają pomyślność swoje ruchowi handlowemu pomiędzy Indyjami a środkową i zachodnią Azyją. Obecna stolica Kabul z Dżellalabadem jest kluczem do Indyj od północy, Kandahar od południa, kiedy znów Herat strzeże od zachodu granicy perskiej. Rozmaitość natury odbija się i w mieszkańcach; z tém wszystkiém stanowią oni naród dosyć jednolity, spojony wspólnością interesu, prostotą obyczajów, duchem wojowniczym i nieograniczoną gościnnością. Afganin, lubo niepiękny, silny jest fizycznie, wstrzemięźliwy i wesoły; rysy jego wyrażają otwartość charakteru i rozwagę; ceni nad wszystko honor swego kraju i mści się zapamiętale krzywdy osobistej. Pod względem religijnym, zachowuje gorliwie przepisy islamu, nienawidząc wszystkich innowierców. Język Afganów, zwany przez nich pusztu, pokrewny jest perskiemu, lecz zawiera mnóstwo wyrazów pochodzenia hebrajskiego. Podobnież niektóre ich obyczaje, jak np. że młodsi bracia żenią się z wdowami po starszych, zdają się dowodzić, iż wyznawali kiedyś wiarę mojżeszową, a nawet, z uwagi zwłaszcza na szczególne podobieństwo rysów ich twarzy do żydów, niemal przekonywają pochodzenie ich od tego ludu. Stałość w przyjaźni, miłość rodzinna i szacunek dla kobiet, korzystnie ich odróżniają od innych ludów wschodnich. Całe państwo rozpada się na mnóstwo oddzielnych plemion, z których każde obiera sobie chana; nominalnie jednak wszyscy jednemu podlegają szachowi. Wojsko ich, w większej części piechota, jest bitne, lecz licho uzbrojone, używa bowiem dotychczas wyłącznie prawie karabinów zapalnych lontami. Artylleryja jest ciężka i niewyćwiczona, lecz za to dzielnie robią szablą.—W historyi Afganistan występuje jako państwo oddzielne dopiero w połowie XVIII wieku, gdy po śmierci szacha Nadira Achmed-szach (1747—73), kraj ten wybił się z pod zwierzchnictwa Persyi i założył dynastyją Duranich, która panując przez lat 76, upadła po śmierci szacha Mahmuda. Rządy Afganistanu przeszły wtedy w ręce potężnej rodziny Baraksów, i podzielone zostały miedzy 3 braci, na których czele stanął Dost-Mohammed, władzca Kabulu. Ostatni jednak potomek Duranich, złożony dawniej z tronu szach Szudsza, poszukując praw swoich udał się pod opiekę Anglii. Gubernator generalny Indyi, lord Auckland, wypowiedział wojnę Dost-Mohammedowi, i w Lutym 1839 r. armija angielska zajęła Kandahar. Gdy w Sierpniu t. r. Szudsza, narzędzie polityczne Wielkiej Brytanii, odbył wjazd do Kabulu, Anglicy cały już Afganistan uważali za podbity. Lecz przypuszczenie to okazało się mylném: Dost-Mohammed, opuszczony od swoich, oddał się wprawdzie w ręce Anglików, ale syn jego Akbar zawiązał szeroko rozgałęzione sprzysiężenie. Z początkiem zimy r. 1841 cały kraj powstał; kommissarz angielski Burues, Mac-Nagten poseł w Kabulu i wielu oficerów angielskich zostało wymordowanych. W takim stanie rzeczy dowódzcy angielscy, zamiast działać energicznie, chwycili się drogi rokowań. Z Akbarem zawarto układ obowiązujący Anglików do opróżnienia Afganistanu, lecz zapewniający im wolne przejście i dostawę żywności. Na tej zasadzie armia brytańska 6 Stycznia 1842 roku rozpoczęła odwrót wąwozem Kejber ku Indyjom. Straszliwy mróz i zamiecie śniegowe utrudniały pochód; żywności nie dostarczano, a dzikie pokolenia krajowców, wbrew układowi, napadały ustępujących, mordując wszystkich bez różnicy. Około 16,000 Anglików padło ofiarą mrozu i rzezi Afganów; mała tylko liczba oficerów i kobiet została ocaloną, poddawszy się Akbarowi. Po otrzymaniu tej smutnej wiadomości, nowy gubernator generalny, lord Ellenborough, postanowił pomścić się klęski. Generał Nott ruszył z Kandaharu, który pozostał w ręku Anglików, ku Gasnah, i zajął to miasto prawie bez oporu 6 Września 1842. Generał Follock pociągnął na Kabul, gdzie złączył się z Nottem w połowie Września. Hufce Akbara zostały wszędzie rozproszone, uwolniono uwięzionych Anglików i w Październiku t. r. szybki wykonano odwrót. Anglija umyśliła teraz zostawić zniszczony Afganistan własnemu losowi i wypuściła nawet na wolność Dost-Mohammeda, w mniemaniu, że dalsza przeciw nim walka stała się niepodobną. Mimo to wszakże Dost-Mohammed, sprzymierzywszy się r. 1846 ze Sykami, stoczył w Pendżabie kilka krwawych z Anglikami bitew. Po walnej rozprawie pod Gudszerat (21 Lut. 1849). Dost-Mohammed z resztą swego wojska uszedł za Indus. Od tej chwili gubernator generalny rozpoczął walkę wytępienia przeciw pojedynczym pokoleniom, której rezultatem było zupełne uspokojenie kraju. W ostatniém powstaniu indyjskiém z r. 1857, Afganowie nietylko że żadnego nie przyjęli udziału, lecz nawet dostarczyli Anglikom kilku oddziałów nieregularnej jazdy, które w ciągu całej wojny razem z wojskami europejskiemi strzegły Pendżabu. L. J.
