Encyklopedyja powszechna (1859)/Ampère (Andrzej Maryja)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Ampère (Andrzej Maryja) |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Ampère (Andrzej Maryja). Inspektor generalny uniwersytetu i professor w College de France w Paryżu, jeden z najznakomitszych fizyków i matematyków bieżącego wieku, urodził się w Lyonie 1775, umarł w Marsylii 1836 roku. Początkowe ukształcenie zawdzięczał ojcu, który opuściwszy zawód handlowy, osiadł w spokojnem ustroniu Polemieux, niedaleko Lyonu, i naprzód postanowił wykształcić syna w językach, a poznanie matematyki, do której syn wielkie zdolności od pierwszych lat dzieciństwa okazywał, pozostawić na lata późniejsze. W dwunastym roku życia młody Ampère, obeznany dostatecznie z zasadami matematyki, oddany został na nauki do Lyonu, gdzie pod okiem Daburona poznał analizę wyższą. W tymże czasie starał się poznać botanikę; w matematyce zaś tak wielkie uczynił postępy, że w 18 roku życia był w stanie przeczytać mechanikę analityczną Lagrange’a i powtórzyć wszystkie rachunki w niej zawarte. Prócz tego z zapałem poświęcał się czytaniu dzieł naukowych. Encyklopedyję w zupełności przeczytał z takiém zajęciem, że ustępy z niej w latach późnych życia mógł z pamięci przytaczać. W młodości więc już okazywał się w nim umysł uniwersalny, który tę cechę na zawsze zatrzymał. W roku 1793 okropny cios uderzył w młodego Ampère’a; ojciec jego, pełniąc podczas oblężenia Lyonu obowiązki sędziego pokoju, został jako rojalista śmiercią ukarany. Ten wypadek na długi czas sparaliżował siły umysłowe młodego Ampèra, który wpadł w stan tak opłakany, iż całe dnie przepędzał na zabawie piaskiem. Nakoniec botaniczne listy Rousseau wyrwały Ampère’a z takiego stanu odrętwienia i zwróciły jego działalność ku botanice. W tymże czasie Oda Horacyjusza do Licyniusza obudziła w nim chęć zgłębienia łaciny. Aż do r. 1797 szukał przyjemności Ampere w studyjach botanicznych i zgłębianiu pisarzy starożytnych. Nieposiadając majątku, wszedł w związki małżeńskie w 1799 r., co spowodowało konieczność dawania lekcyj prywatnych matematyki, aby na chleb powszedni zarobić; przyczém zagrzany pismami Lavoisier’a, począł pracować nad fizyką i chemiją. W r. 1801 udał się do Bourg, jako professor fizyki i chemii, i tutaj począł wykonywać doświadczenia zapomocą narzędzi bardzo niedokładnych. Najważniejsze są prace jego w fizyce. W pismach Ampere’a napotykamy badania nad wahadłem, które zawierają w sobie zaród pięknego dowodu ruchu ziemi, dokonanego w r. 1851 przez Foucault’a zapomocą ogromnego wahadła zawieszonego pod sklepieniami Panteonu. W r. 1802 ogłosił w Lyonie Considérations sur la théorie mathematique du jeu, w którem dowodzi, że zguba jest nieuchronnem następstwem namiętnego oddawania się grze; o tej pracy Instytut paryzki w zdaniu sprawy o postępie nauk powiedział, że byłaby zdolną uleczyć graczy, gdyby byli nieco lepszemi geometrami. Wymienimy jeszcze jego dzieło: Recherches sur l’application des formules générales du calcul des variations aux problèmes de la mécanipue, a nadto wiele jego prac znajdujemy w Annales de chimie, w Bulletin de la société philomatique i w pamiętnikach Instytutu, nakoniec ważne są jego Comsideralions gdnerales sur les integrales des equations aux differentielles partielles, zamieszczane w tomie 10-tym dziennika szkoły politechnicznej (Journal de l’école polytechnique). Oddając się niezmiennie naukom matematycznym, Ampere niezaniedbywał i innych gałęzi wiedzy; pisał bardzo zajmujące i ważne rozprawy o rozmaitych pytaniach teoryi atomistycznej, która tak dzielnie wpłynęła na postępy chemii. Pierwszy on podał podział pierwiastków chemicznych na familije, a chociaż można zarzucić, że zawiele przywiązywał wagi do własności fizycznych, przecież wyświadczył tą pracą wielką przysługę nauce. Kiedy uczony duński Oerstedt, odkryciem elektro-magnetyzmu podał nowy przedmiot do badań fizyków, Ampere był jednym z pierwszych we Francyi, którzy poczęli pracować nad tym przedmiotem, i powiększej części jego to usiłowaniom zawdzięczamy, że ta gałęź fizyki do wysokiego stopnia posunięta została. Za pomocą licznych i rozmaitych doświadczeń, doszedł do ustanowienia teoryi, a przyrządy które on wymyślił, są najwaźniejszemi nabytkami w tej części fizyki. W roku 1834 Ampere streścił rezultat prac swoich naukowych w całém życiu, ogłaszając Essai sur la philosophie des Sciences, ou exposition analytique d'une classification naturelle de toutes les connaissances humaines; drugie wydanie tegoż dzieła wyszło 1838 r.
