Encyklopedyja powszechna (1859)/Anaxagoras
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Encyklopedyja powszechna |
| Tom | Tom I |
| Rozdział | Anaxagoras |
| Wydawca | S. Orgelbrand |
| Data wyd. | 1859 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
Anaxagoras, jeden z najznakomitszych filozofów szkoły jońskiej, ojciec filozofii attyckiej i twórca nowego poglądu na świat i naturę, z którego wyrósł bezpośrednio czysty deizm Sokratesa i Platona. Ur. 500 r. przed Chr. w Klazomenie w Jonii, syn Hegezybula, po którym znaczny odziedziczywszy majątek, podarował takowy swoim krewnym, żeby staraniem o rzeczy ziemskie nie krępować ducha łaknącego prawdy wiekuistej. Zwiedziwszy Egipt i Azyję, Anaxagoras osiadł w Atenach, gdzie najwięksi ludzie jego epoki: Eurypides, Perykles, Tucydydes i inni, zaciągnęli się do jego szkoły; jemu też zawdzięczało to miasto dobicie się palmy pierwszeństwa w filozofii i w naukach ścisłych. Anaxagoras pierwszy ideę dawniejszych Jończyków o bezwzględnym w rzeczywistości podniósł do pojęcia ducha, wyższego nad wszelką rzeczywistość i całkiem odrębnego od materyi. Najważniejszą jest jego kosmogonija, według której na początku istniała materyja zupełnie chaotyczna, odwieczna, której każda, nawet nieskończenie mała cząstka, zawierała w sobie mieszaninę wszystkich możliwych substancyj; z tej zaś materyi powstały rzeczy w ten sposób, że duch, również odwieczny, sprawił w massie chaotycznej ruch; niejako fermentacyję, skutkiem której połączyły się z sobą pomięszane poprzednio z innemi cząstki równorodne (homeomeryje). Naturalne dążenie materyi do powtórnego zmięszania się jest powodem wszystkiego złego na świecie, i śmierci lub zniszczenia wszystkich rzeczy widzialnych; wszakże duch, z którego wyszły także nieśmiertelne dusze ludzi i zwierząt, przenika i otacza wszechświat, a nawet z śmierci coraz to nowe tworzy życie. Po takiém ustanowieniu racyjonalnego poglądu na świat i jego stworzenia w ogólności, zajął się Anaxagoras wyjaśnieniem zjawisk niebieskich i pod tym względem, już to wzniesieniem się nad współczesne przesądy, już też zadziwiającą przenikliwością, wystrzelił o wiele nad wyobrażenia swego czasu. W naukach przyrodzonych, równie jak w filozofiii, Anaxagoras ważną stanowi epokę: w tęczy widzi już tylko łamanie się promieni słonecznych; w grzmocie i błyskawicy działanie suchej i ciepłej pary, przedzierającej się przez zimną i wilgotną chmurę; w drodze mlecznej łamanie się promieni gwiazd od słońca nieoświecanych; on pierwszy poznaje prawdziwe przyczyny zaćmień słońca i księżyca. Ten ostatni, podług niego, jest ciałem mieszkalném, pokrytém górami i lasami; słońce zaś brał za ognistą massę kamienną, która oderwana przez eter, krążący gwałtownie na około ziemi, wzniosła się wysoko i zapłonęła. Zresztą Anaxagoras zaprzeczał prawdziwości pojęć zmysłowych; jego zdaniem w naturze wiele rzeczy jest całkiem odmiennych od pozoru. Te i tym podobne wyobrażenia przyprawiły nakoniec wielkiego myśliciela o podejrzenie ateizmu; oskarżony, zaledwie za wpływem Peryklesa zdołał ocalić się od śmierci, opuścił jednak Ateny i udał się do Lampsaku, gdzie umarł r. 428 przed nar. Chr. Anaxagorasa nauka i życie znane nam są po większej części jedynie z pisarzy późniejszych, jak z Platona, Arystotelesa, Plutarcha i innych: z własnych jego prac pozostały nam tylko nieliczne fragmenta dzieła: O naturze, wydane p. t. Anaxagorae Fragmenta, przez Schaubacha (Lipsk 1827) i przez Schorna (Bonn, 1829). Bliższe szczegóły o nim znajdzie czytelnik w Rittera: Geschichte der Jonischen Philosophie; w monografii Hemsena p. t.: Anaxagoras Clazomenius, (Gettynga 1821). O Anaxagorze i innych filozofach szkoły jońskiej, obacz także rozprawę Augusta Cieszkowskiego, p. t. O filozofii jońskiej, drukowaną w Biblijotece Warszawskiej z r. 1842. — Oprócz niego, trzech innych jeszcze wsławiło się Anaxagorasów; pierwszy z nich, uczeń Isokratesa, mówca; drugi, uczeń Zenodota, grammatyk; trzeci rzeźbiarz z Eginy, twórca kolossalnego posągu Jowisza, wystawionego przez Greków w Olimpii na pamiątkę zwycięztwa pod Plateą. Jemu przypisują także gruppę brązową, wyobrażającą Herkulesa w walce z lwem nemejskim, oraz traktat o malarstwie na scenie. F. H. L.
