Mikołaja Reya z Nagłowic Figliki/Objaśnienia do „Figlików“/III
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Objaśnienia do „Figlików“ |
| Pochodzenie | Mikołaja Reya z Nagłowic Figliki |
| Redaktor | Wiktor Wittyg |
| Wydawca | Wiktor Wittyg |
| Data wyd. | 1905 |
| Druk | Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały zbiór |
| Indeks stron | |
1. OSOBLIWOŚCI GRAFIKI. Cały tekst „Figlików“ w obu wydaniach drukowany jest pismem gockim, oprócz dedykacji Piotrowi Royzjuszowi, w której wyrazy łacińskie odbito italiką, a podpis „Adrianus“ i t. d. kursywą. Właściwości graficzne książeczki wspólne są wszystkim staranniejszym drukom polskim z trzeciej ćwierci wieku XVI-go. Zaznaczyć można, że używane są monogramy nietylko dla dźwięków sz i st, ale nadto ch, sl, sł; obok ſ używane jest i s rzadziej. Dźwięk u na początku wyrazów oznaczany jest przez v, na końcu i w środku wyrazów przez u. Raz tylko dostrzegliśmy ó (z góry, jako rym do kury A4). Bardzo rzadko używany jest znak j; zdarza się on w postaci dużego J na początku wierszy i w imionach własnych; pozatym dostrzegliśmy j w wyrazie kijem D4b i E4; częściej spotyka się w wyd. I-szym, np. pijanego E3 i dopijał E3b. Znaki pisarskie są: kropka (.), kreska (/), zastępująca przecinek, ale używana przeważnie bardzo niewłaściwie; bardzo rzadko spotykać się dają : i ?. Wskutek nieprawidłowego użycia znaków pisarskich i braku ich tam, gdzie być powinny, gdyż częstokroć całe zdania złożone nie są niczym od siebie oddzielone, bardzo utrudnione jest nieraz zrozumienie sensu właściwego facecji Reja.
2. WŁAŚCIWOŚCI PISOWNI. W obu wydaniach bardzo starannie przeprowadzone jest kreskowanie á w tych razach, gdzie wymawiano je czysto, nie kreskowane zaś a oznacza a pochylone. Kreskowania e niema; co do ó patrz wyżej.
Zamiast y niekiedy bywa i: przipada obok przypadkow A2, czinić obok czynić C3, cziy C3, disputować E7, vmorzić D4b, prziść E6b. Naodwrót y zamiast i: gdzye, cudzozyemiec Ab, będzye A2, A2b, wyem A2, ludzye, siedzyeli, zyelony, A2, ludzkye, dworskye A2b.
Zamiast dzisiejszego j bardzo rzadko j (patrz wyżej), zwykle i na początku zgłosek: ięzykowi Ab, albo y na końcu: snádniey Ab, pániey B5b, rzadko g: vpogiwszy C6b (= upoiwszy), zwykle w gi, czytaj ji (= go), C8b, E9.
Pomimo i zmiękczenie spółgłoski niekiedy bywa oznaczane kreską: prágnieńia B2, kośći A2, powieśił B4b, śiła A2 i t. d.
Oznaczano kreseczką zmiękczenie spółgłoski wargowej, gdzie dziś już zmiękczenia nie słyszymy: połaḿ C5, siedḿ D2, moẃ E6, móẃcie D5, kreẃ E4b, A2.
Bezokoliczniki na c pisane są stale przez dz: przestrzedz A2b, wystrzedz B2, strzedz B5b, przysiądz C6, zledz C8. Niekiedy zam. c bywa cz: cżoż B7, więcż, będącż A. Zam. cz zawsze cż: rozlicżnych, cżytać A, cżterzy, vcżynił D2, i t. d. Zam. ś przed spółgłoską zwykle s: swiecie A2, mysląc.
Pisownia fonetyczna dość ścisłe jest przeprowadzona co do s (z) w przedrostkach z (s), bez, roz przed mocnemi, a więc: bespieczność A3, rospowiedzą A4, s cudzych A2, s chudemi A4, s ciebie C, s cieplic C, s chustą D, s chleba Db, s fartucha B5b, s krolem A3, s koszyki A7b, s kąta B2b, s kucharkami C2, s panem A3b, s pola A6b, s pragnieniem B2, s piekła C3, s przełaje D2b, sstać sie B7b, s spodku A5, s śilnym B2b, s szeliny B3b, ssinieie A5, s swym C8, s tey A3, s tych B, s takich C4, roskazanie C5b, s swiątośćiami E4 i t. d. i t. d. Tu należą: wywiescie E6b zam. wywieźcie, gałąski E3, dutka C zam. dudka, prętko A3b, B3b, B4b, C7b, D4, E, E5b, E9; dalej sz zam. ż: zasz A8, B7b, Cb, rácżciesz A3, idźciesz Bb, C2, C3, C7, wysarknisz B2b ( = wysarknijże), ciągnisz B6b ( = ciągnijże), takasz D7b, idzisz D6b ( = idźże), łápayciesz D4, patrzciesz C5, gdziesz C7b, szpetnąsz D2, v dyabłasz D8, azasz C2, E3, ieszczesz C2, całuyciesz E9b, zaprzęszciesz E6b ( = zaprzężcież), cięszko C, cięszkie D6, dłuszszy D2b, słuszki C6 i t. d.
Zam. ś może wskutek omyłki druku sz: azażesz Cb.
Zam. dcz — dsz w swiadszą D5 ( = świadczą), radszey zam. raczej D5b.
Th dość rzadko zam. t: theż Ab, themu A2, A2b, obok temuż, thy A2 ( = te), theż A2b, sthracił B4, thaki C, pothym E4, i w wyrazach ruskich: buduth, thebe C8b.
Prawidłowe postaci imiesłowów bez ł: przecżedszy A2b, C4, dopadszy A4, szedszy A6b, E3b, E5b, podnioszszy B3, przyszedszy B7b, C7, E4b, wyszedszy C5, wznioszszy E6, nalazszy E6b, wlaszszy D6, zyadszy E9.
Użycie pisowni łacińskiej w wyrazach: symphonały C3, questyą A5b, questya Cb.
3. WŁAŚCIWOŚCI GLOSOWNI. Zaznaczamy tu wypadki niezgodne z wymawianiem dzisiejszym. Podajemy odtąd wszystkie cytaty w pisowni dzisiejszej.
Co do samogłosek:
a zam. dzisiejszego e: podla A8b obok podle C6, wedla E5 obok wedle A2b.
Pierwotne ie (ě) zam. dzisiejszego ia: powiedał A2b (2 razy), B5b, powiedała A5b, B3, D3, E8b, powiedacie E4b, w wyd. I-szym powiadacie; powiedali C3, Cb, E4b, powiedały C3 powiedając A7, D7b, powiedano B2, spowiedać C2b (2 razy), spowiedał sie B6, E3b, spowiedali C3, ale o wiersz niżej spowiadali; obiedwać B, na biesiedzie D2, na ścienie C, obok tego sąsiadzie E5 od sąsiada = sąsiadka, celownik, ale w wyd. I-szym sąsiedzie E3; leda co Ab, D3b, D4, E10; trefi sie A4, trefiło C6b, przytrefić A4, trefił B4, trefił sie B (z niem. treffen), obok trafić B2, trafiał E4b; od śmiać się — śmiali sie A3, B3; w krótkim czesie A4b (rym do lesie).
Samogłoska czysta e zam. późniejszego ę: miedzy Ab, B6, B8b, D, Db, D4 (2 razy), E3b, E6, obok raz jeden między B5b; tesknica Eb, tesknice C2; w bierniku zaimki mie, cie, sie najczęściej bez nosówki, ale, gdy zależą od przyimka, mają ę: mie B4, D2, mię B2, B4, B7, C3, C7b, D3b, E9b (2 razy), Eb, E7, na mię B6, C2b, E4b, cie A3, C4, C5b, D2b, D3b, D8, E10, obok tego na cię B3b, D, ale i za cie C7b, sie zwykle, ale z przyimkami: na się E6, D6, pod się D2, za się A7, D8, B6b, przed się A2b, B3b, Bb, C2, D4b, D7, E8, przez się B4b; sieść zam. siąść D6b, obok siądzie C4. Naodwrót rzemięsło A7 dziś rzemiosło, kęsy E2 zam. kusy; ą zam. ę: jastrząbowi, jastrząbem, u jastrząba C5, wylągła A8, uwiązła A5b, A5, uwiąźnie B2, pieniądzmi E5, zalągnie D4, świątość D4, D8b, E4, E4b, uwiąznęła B3b; ę zam. ą: brzękać D3 obok brząkając tamże, mędrować A2, skępiec B7b, wętpić B8b obok wątpieniem Cb, usiędę B, szepcęcy C2b, w nię A5, B3, B6, zlękł E9, zstępić A6, potrzęsać D4, oględuje C7b.
Zam. dzisiejszego ie czytamy io: śmiotanka D, i na odwrót: kozieł B5, D4, koziełek E2b, osieł, osiełek E2b, osiełka C2b.
Zam. u Rej ma o: bot B2, B2b i naodwrót: kapłuny B6b.
Zam. a zjawia się o: porwoneś E5, porwonżeś C8b, ale porwana D4.
Zam. dzisiejszego e, ie — y, i: mnimasz A4, mnima Cb, D2b, mnimał A3, A4, A4b, B4, C5b, Db, D4b, mnimali D8, obok tego mniemał B6b i mniemali D6b, myślić B7b, B4, papir A2, Db, E10, sirota B2, cmyntarz A7, E6b, na cmyntarzu Cb, czyrwony A8b, D5b obok czerwony A6, kryślił D5b, kryślać A8b, kryślę A2b, rozszyrzać A3b, rozszyrzono B2b, szyroki E4b, źwirz B8b. Naodwrót ie, e zam. i, y: jeleniem rogiem Bb, sprawiemy B6b, zmówiem E8 ( = zmówimy), kwielił D4b. Z rymu: za nim — mym zdaniem widać, że mówiono zapewne jeszcze zdanim, jak to z innych druków w. XVI-go wiadomo; wymawianie pochylone e jak i musiało być silne, jak wskazują rymy; nici — sieci B6b, błądzimy, wiemy, żydowi, powie A4b; ej wymawiało się na końcu wyrazów prawie jak y, co widoczne jest z rymu: pieczonej — czyrwony D5b i osobliwego okazu pisowni ówczesnej, który zdarzył się w „Figlikach“ tylko raz jeden: przy tamty (misie) zam. tamtej D3.
W zgłoskach typu tert znajdujemy i, y zam. dzisiejszych ie, e w wyrazach następujących: wycirpieć B7, pirwej A3, A5b, A8, B3b, C2 (2 razy), C5b, pirwszy C7b, E5b, pirwszego E4b, po wirzbach C3b, wirszów E10, z wirzchu D, E9, pod wirzchnicę Db, twirdziła E5b, szyrmirz E10.
Opuszczenie samogłoski e: poczkam A4, poczkaj B7, obok poczekać; wróbl B6, dziś wróbel.
Pierwotną samogłoskę e na końcu mają: aże B6b (= aż), bardzo często: iże C, C3 i t. d., przede wroty C4, pode drzwiami E3b, ze krwią E2; przyimek ku obok częstszego k.
Co do spółgłosek:
Bez późniejszej joty: wczora B4b, niecha-ć E2b; na w stopniu najwyższym: namniej C2b, nawyższe B6, nawiętszej B3, nawięcej B, nalepsza, nalepszy C3, nalepsze C8b, nakrótszy C3b, naczęściej C8b, nawdzięczniejsza C3, napręcej D4, naśmielszego D5, nabarziej C4b, nawiętsza D5, napirwej C8, naprościej C8, napilniej D5b, nalepszym D8b. Naodwrót j, gdzie dziś jej niema: nigdziej A3b, chociaj D7, C4 i zwykle obok chocia.
Spółgłoski miękkie, gdzie dziś twarde, w wyrazach: roźliczni A2, śrzoda A3, Eb, śrzodek A3b, pośrzód D5b pośrzodek A5, źrzebię D6, źrzódła C, czterzy D2 (3 razy), kuńsztu D7. Naodwrót twarde spółgłoski zamiast dzisiejszych miękkich: derlatka B5b = dzierlatka, odwirnemu B3D — odźwiernemu.
C gdzie dziś cz: szepcą C4, A5, panic B5, kołace B8. Dzisiejszemu sz odpowiada ś w wyrazach: śkło B7, śklanka Db, ślachcicow D3, nieślachetny C8b; st zam. szt: kstałt C7, klastornych E6b obok klasztor E9. Zamiast ch — k: krzcić D8b, krzcin D8b, krześcijańskie A7.
Zamiast dz — c: pręcej D8b, napręcej D4 (zawsze tylko prętki, prętko, p. wyżej).
Zamiast analogicznej postaci dzisiejszej iść mamy u Reja ić; obejdź = obejć, obejść, obyć D4b, odejdź E7b — odejć, odejść. Postaci ściągnięte podź E8 = pójdź, pomy = pójdźmy C5b. Wieldzy A3b zam. wielcy pochodzi od wielgi, postać i dziś u ludu naszego używana zam. wielki. Zam. większy — więtszy: więtsze A3b, E2, więtsza C3, nawiętszą D5, więtszą C, E3.
Jeżeli podrzebiali B6 nie jest omyłką druku zam. pogrzebali, jak jest w wyd. I-ym, to przybywa nam jeszcze jeden przykład przechodzenia g nad d; por. drabarka zam. grabarka, dłęboki zam. głęboki i t. p., por. też w „Życiu i pracach J. Karłowicza“. Warszawa 1904, str. 150—1.
Dzisiejszemu dz odpowiada z: zwonek C3, zwonica C6b, zwonili C3, zazwonią C3.
Zam. n widzimy m: miedźwiedź C7b, D5, pośmledzieje A5, zam. pośniedzieje, tu przytym mie przeszło w mle.
Dzisiejszemu ź odpowiada z pierwotne w wyrazie: rozny A4b = różny, rozna A4b.
Bez późniejszego d czytamy zawsze: barzo A2, A3b, i t. d., zjąć Eb, zjąwszy A3. Obok pierwotnej postaci pozdno B spotyka się i pozno = późno B8b. W wyr. sumnienie D zachowało się n; w iny B2, B6 jeszcze nie widzimy zdwojenia n.
Opuszczenie spółgłosek zauważyliśmy w wyrazach: bznął E6 bez d, rośmiawszy sie D5 zam. rozśmiawszy sie. W wyr. myślistwo C5 opuszczono w.
Rzeczowniki: ociec E2, szwiec C5b, D5b mają u Reja pierwotną postać. Szalawary B4b, zam. szarawary, jak w Zwierzyńcu (wyd. Bruchnalskiego) str. 195.
Obok postaci uwiązła A5b (p. wyżej) jest i uwiąznęła B3b.
Od wszytek, a, o zwykle postaci bez s: wszytko A2, A2b, A7, B, B5 (2 razy), B4 (3 razy), C2, C2b (2 razy), D3b (4 r.), E4, E4b, E7b, wszytkiego Cb, D4, E5b, wszytkę D, ze wszytkim E, wszytki (panie) C3, jądrka wszytki E3b, pieniądze wszytki A7, wszytkich Cb, jednak tylko wszyscy A2b, C3, D8, E9b, E2, E7 i raz jeden wszystko A2b. Radszej B3b i świadszyć D5 wspomnieliśmy wyżej.
Dzisiejsza postać słowa ujrzeć bardzo jest rzadka u Reja: ujrzał A5b, E9, zajrzała E6b, zwykle zaś: uźrzycie A3b, E2b, uźrzał A4b, A6, B4b, C3b, D2b, D8, E2b, weźrzawszy C6b, zaźrzy B4b, zaźrzał D3b, poźrzał B5, D4b, uźrzawszy D5b.
Postać czeską nadał Rej, nie wiadomo dlaczego, wyrazom, które się w języku polskim używały z dźwiękami właściwemi polszczyźnie: w złotohławie E6 = w złotogłowiu, po czesku zlatohlav; wyraz chorohewnych (panów) D3 może jest nieudolnym czechizmem (korouhev, korouhevny), a może formą ruską (choruhow).
Inne jeszcze mniej znaczne właściwości fonetyczne dawnej polszczyzny w „Figlikach“ Reja zaznaczone są poniżej w słowniczku.
4. WŁAŚCIWOŚCI MORFOLOGICZNE. W odmianach rzeczowników: Mianownik. Książę jest rodz. nij: książę jedno E; żołądź A6 rodzaju męskiego. Dopełniacz na a zam. u: dwora Bb, D5b, roka A8, Rzyma obok Rzymu A3b, lasa B3b (2 r.), B6b, B7, C4b, C7b (2 r.), D3b, chrósta C7b, obiada B, E4b, z przodka E4b, do klasztora E9 u zam. a: czubku C. (rym do dudku), żołędziu A6 zam. r. ż. żołędzi lub r. m. żołędzia; e zam. późniejszego i, y: do... ziemie B4, u szyje B3, z świnie B3, koszule C, D5, krotofile A, ćwierć mile B6, pół mile B8, bez zbroje D5, tej nadzieje D2b, z przełaje A3, B3b, D2b, gorczyce B7, szubienice B7b, pół czasze B5b, pszenice C2 (2 r.), tesknice C2, siestrzyce
E5, z piwnice C5, dychawice C6b, Lachawice C6b; dopełniacz na ej: z zakrystjej C2b, sukniej C5b, mszej B, paniej B7, C2, C4, E (2 r.), C6, szałwiej C4b, księżej D3, E4b, E5, braciej D4.
W celowniku u zam. owi: błaznu E2b obok błaznowi E2, k obiadu E6, k stołu B, k targu C6b, k wieczoru B2b, B7b, D8b, C7, E3; w r. żeń. ej: paniej A5b, A6, A8b, B3b, B4b, B5b, B7b, D7, gospodyniej C7, księżej A7, D3 = księżom. Od książę dziś księciu w w. XVI-ym książęciu Eb.
Biernik: prze Bóg B6b i często, wspiął się na koń B3b, wsiada na koń C8b, źwirz... zima wyniszczy B8b, sklabiony ptak... wpędzić B5b, przewrócił koziełek E2b, wieczerzą B4b, B6b, B8, na Marją D2, za Marją D2, przez suknią A4, w suknią D6, w pasją C2b, na rezurekcją D8, jutrznią D8, E, włócznią E2, materją E10, księżą E4b.
Wołacz od przestarzałego gospodza = pani — gospodze A6, B3 i często.
Miejscownik: w sadu E3 = w sadzie, na lodu A6, w krótkim czesie A4b (rym do lesie), poście C3 i C4 bez przyimka, również jak zimie C6 = w poście, w zimie; przy chorym... panie E6, o sędziem E8b, na paniej C5; w Częstochowej B3b (jako przymiotnik).
Mian, liczby mnogiej: Wałaszy C2, zam. dzisiejszej postaci Wałasi, rarodzy C8 — smocy B3, psi B7b, wilcy D6b; na -owie nie tylko Żydowie, łotrowie, katowie B7, D5, ale i narodowie Ab, członkowie E2 (mowa o członkach ciała ludzkiego).
Dopełniacz: ledwieby... i włos (= włosów) co zostało A4b, beneficyj D3 zam. beneficjów, jakby od „ta beneficja“, niżej jednak w bierniku l. m. czytamy beneficja.
Celownik od przyjaciel — przyjacielom A3b, w rodz. żeń. końcówka właściwa am: wiewiórkam B8b, postawam D5b, białym głowam E5, przypowieściam Ab; obok tego są i postaci na om, np. rybom E4.
Biernik: miał dwa syny C8, na sąsiady C2b, miedzy towarzysze D4, patrony D5b, chłopy D5, przed pany E3b wyd. I., apostoły E2, ceklarze D5, zostawił goleni Eb.
Narzędnik: pryskała odpusty A4 (= odpustami), przed kury B6, smardy Cb, miedzy sery D, miedzy Polaki Ab, Db, między pępki B5b, kwiatki potrzęsiono A8b, z pany D3b, przed roki D5, przed charty E2b, z rozumy E2b, łuki trzaskając C8, przed święty B7b, słowy E3, jajcy B4b, B7,
B7b, pod niebiosy C3b, przede wroty C4, miedzy rotmistrzmi B8b, biczmi B7 mężmi E3 kijmi C8b, gardzielmi E9, z kościami A3.
Miejscownik: o smokoch B3, o Polakoch E10, w kołpaczkoch C8, o trzech uchoch B2, w zębiech A5, w łowiech B3b, o chłopiech E8, po kąciech D6, w kołpacech C8, w Niemcech E9.
Liczba podwójna. Mianownik i biernik: dwie żenie E8, dwie drodze E8b, dwie grzywnie B3, dwie konwi E5 (w l. m. wziąwszy konwie E5); biernik w postaci dopełniacza: zaprzężcież... dwu wołu E6b.
Postaci rzeczownikowe przymiotników i imiesłowów: był dłużen C5, niewinien C5b, pilen C7, E, E2b, podobien C2b, C3, D4, rad D2b, E7b, będąc star E7b, azażeś ślep Cb, wesół A2b, B5b, D3, E5, wdzięczen E7, daj sie winien E7b, być zdrów E9b, będąc żyw E6b, jako żyw D8; — w Polszcze D3b; — był męczon, bywa męczon C3b, oszukan E6b, pogrzebion E6b, sameś szalon B3b, porwon ci wszemu złemu E5, porwonżeś tam djabłu C8b, być zabit D8, często, daj zabit C2, bodaj zabit C7, Db, C8, C5, bodaj cie zabito, A5, C4, C5b, grzebiono B2, pogrzebiono E6b, zamkniono B2b.
Zaimki i przymiotniki. O bierniku mie, mię, cie, cię, sie, się p. wyżej w głosowni. Od ji, ja, je (on, a, o) biernik brzmiał ji, w pisowni ówczesnej gi, rzadziej go; gi A3b (2 razy), A7, A8b (2 r.), B4b, C8 gi obok go, C8b, D2b, E9; w połączeniu z przyimkami: nań B3, C2b, C3b, D4b, E3, E7, oń C4b, przeń C6, E8, zań B4b, E3b, E4, E5, weń C3 (2 r.); ciekawym okazem jest mimo oń Bb, powinno być właściwie mimoń (postać taka, zdaje się, nigdzie się nie spotyka). W rodz. żeń. zam. dzisiejszej postaci ją, nią tylko ję, nię: w nię A5, B3, B6, podobnież onę skórę C7b, onę E8b, swoję żonę E8b. W narzęd. im zam. nim w rodz. męsk. i nij.: ręce im (żółtkiem) utłuścił D7b, począł im (t. j. złotym) brzękać po stole D3; z myślistwem twoim C5, swym C4, swym śpiewaniem E5, swym męstwem C8, mym zdaniem E; tak samo w przymiotnikach: z zasianiem gotowym E5b, z wojskiem papieskim B8b, obok tego jednak: kapłanem ubogiem C3, z młodszem (r. m.) D. W r. ż. ją zam. nią: a iż ją (= nią, przez nią) też więc szepcą A5, tedy ją (= nią) mogłabych być i ja D2. W miejsc. rodz. nij. w nim E8b, na swym sumnieniu D. W mian. i bier. l. m. rodz. żeń. i nij. ony: gałuszki ony B4, kury ony A4, ony jajca B7b. W r. m. biernik l. m.: je pojednał B8, E4b, D3b (= ich), na nie E5b, podobnież: takie chowają E6b, drugie łupił E6b, na ubogie ludzi B5. W narzędniku: z nimi A3, E6b, za nimi D6b, E9b, miedzy nimi D4, obok tego z cudzemi mężmi C3, z chudemi kokoszami A4. Od ten, a, o w narz. i miejsc, r. m. i nij. tylko tym D3b, tym pamiętnym A4, po tym A4, A4, A4b i t. d., przed tym A2, o tym A7b, B7 na potym A8b, w tym więzieniu E9b, w tym B8b; w mian, i biern. l. m.: ty gody B, ty roki D5, ty kiełbasy E4b, ty źrzódła C, ty przypadki A2b, ty fraszki, ty plotki A2, ty przyczyny B6b; w ty obłędne lata C3, tak samo prze tamty D3, tamty (jaja) D2; narz. l. m. z tymi A3; onto znaczy ten sam: onychto E7. Od nasz l. m. mian. r. m. naszy Polacy B, B8, C2, D7, E7, podobnież mędrszy zam. mędrsi D6. Od wielgi l. m. wieldzy (kofliki) A3b. Zaimek co w połączeniu z przyimkami: nacz A2b = na co, ni ocz E5, przecz A6, A8b, B, C4, D2b, D4, E7, zacz A8b, C7b; w narz. i miejs. zawsze czym B, B7b, czymsi pachnącym A5, czymby B5, E5, czymże D3b, czym inszym E7, na czym C6. Tylko iny = inny: inego A6b, miedzy inym nieszczęściem B6; inych ptaków E6b, niekiedy inszy: inszy narodowie Ab. Postaci od wszytek, a, o przytoczyliśmy wyżej w dziale głosowni.
Liczebnik. Dwu, jako dopełn. i biern.: pani dwu prosiła B8; dwa biskupi A5, dwie (jaj) D2, ze dwu D2; dop. obudwu D7, cel. obiema E6; czterzy nogi C5; sta dukatów pożyczył D7; kilka zam. kilku, (gdy mowa o chłopach) E8, w kilku groszy A4b (= za kilka groszy). Liczebniki: pięć i t. d. odmieniają się, jak rzeczowniki r. ż. na spółgłoskę miękką: ośmią wirszów E10.
Czasownik. Postać aorystu od być: najczęściej bych w I-ej osobie: abych, radabych, stąpiłbych A6b, C4, czegobych A8b, bobych B, gdybych, mniejbych, leczbych B4, jabych B5, C6, D2b, D3b, kiedybych B5b, z nimbych, bych B6, C7b, C4b, D2b, abych B7b, Eb, musiałaćbych B7, mógłcibych C4, mogłabych D2, E5, wolałbych D4, iżebych D6, E3, bałbych sie D6, cóżbych D7b, umiałbych E10, życzyłcibych E3d, rzadko bym: radabym B2, jeślibym D7b, czymbym E5, kiedybym E5, doszedłbym E7b, radbym E9; w drugiej osobie zwykle byś, ale i ażby A4 = ażbyś; w os. I-ej l. m. mielibychmy D5b. Od innych czasowników bardzo są częste u Reja postaci aorystu t. j. czasu przeszłego niezłożonego w 3-ej os. l. p. i m. w formie czasu teraźn. i przyszłego, np. król sie potym umyje A3, pan obaczy i rzecze A3b, jeden... trefi sie A4, jeden rzecze z gromady A5, pan... zedrgnie sie C6, rzecze tamże, przyjdzie, pocznie, skoczy E, przybieży E2, (por. art. A. A. Kryńskiego „O aoryście w języku polskim“ w t. II. „Prac filologicznych“ str. 264—275).
W zakończeniu I-ej os. L. m. niekiedy m zam. my: możem B6b, będziem A7b, zmówiem E8; zam. dzisiejszego bośmy — bochmy B6, z sobąmechmy E8b = z sobąśmy. Częste przestawienia: mógłciem = mogłem ci, musiałciem= musiałemci B7. Liczba podwójna: ułapiwa D3b, napijewa sie E5, jedźwa D3b, rozbijwa D3b.
Postaci czasu zaprzeszłego dość częste, np. jeden sie był ożenił E2b, co sie był ożenił E5b, ułapił był A4b.
Tryb rozkazujący z dawniejszą końcówką i używa się jeszcze u Reja obok nowszych bez i: nie bździ B6, ciągniż B6b = ciągnijże, dmuchni A6, idziż D6b, przyjdzi D6b, jedno sie nie leni B6 — nie leń się, weźmi B3 = weź, weźmicie D4b = weźmijcie, weźcie, zagnieci A5b = zagnieć. Dla 3-ej os. l. p. trybu rozk. używa się druga: ten pocałuj tego C6, przyjdź Twoje królestwo, bądź Twoja wola D6b.
Postaci słów na: awać, ować, awam, owam, odpowiadające dzisiejszym na: ywać, aję, ywam: zeznawa, przestawa, A2b, wygrawa, stawa A4, przysłuchawałem sie Ab, przedawając B4b, pomuskając A3, oddawacie C3, naddawam, przydawam E3b, przestawam, dawam D2; odprawuje, zaprawuje C8, ukazował A3b, C5b, A4 (2 r.), rozkazował B6b, rozpisował Ab, przykazował, obiecował C5, E4b, E7b, przyłamował Ab, wyskakować D4b, zakazował E7b.
Od słowa wznieść imiesł. cz. przeszłego — wzniowszy A8; bezokoliczniki, przyść E6b, wynić (pisano wynidź) A8b obok wyniść B3b, E6b, wynidzie Cb, wynidą D5, podź E8, pomy C5b = pójdźmy, czyść A2, A2b = czytać, przeczedł A2, przeczedszy A2b, przeczytając Db; od rość — roście C7b, od obiec — obieżemy A7b; pomnię D2, pomniąc E7; od grześć = grzebać: podrzebiali B, grzebiono B2, pogrzebion E6b, pogrzebiono E6b, zową B2b, C8b, rże D6 dziś = rży, uwre D6b, od uwrzeć, zamkniono B2b, musił E7b, kołace B8, szepcą A5, C4, skakają E4, obok skaczą B8b; od łapać łapa B7b, dziś = łapie, łapają D5, łapaj D2b, łapajcież D4, od piskać E8 — piszcze E4 (dziś = piszczy, od piszczeć), piskając, piskał.
WŁAŚCIWOŚCI SKŁADNI. Ze składni rządu. Użycie dopełniacza: pop... czerwonej twarzy był D4b, paniej pilen E, swojej roboty pilen E2b, bom ja cnoty pilen C7, wygrał zawodu D7, dobyć zamku E, zamku dobywał E, Żyd sie tego dowiedział D5b, poczkam tego A4, podnieś tych strzemion E9, dzieweczki mnich sie rozmiłował E6b, spowiedał sie grzechów Bb, szanować cudzego C4, kożuszka szanowała C7, zataić tego A5. Celownik: rozumiem temu A2b, E10. Biernik: rozmawiał... swoje rzeczy D6b zam. o swoich rzeczach, grają pisaną C7 (dom. się — kartę). Narzędnik: ten ludźmi nie błaźni Eb, zwykle błaźnić z kogo, zgodą mieszkać B2b, cnotą źle długo kuglować A3 = igrać, ale kuglować z kogo C = naśmiewać się z kogo.
Z użycia przyimków: daj sie winien z grzechów Panu Bogu E7b; do kozła podobien D4, ale częściej ku, k: ten k temu podobien D4, podobien ku szalonemu C2b, podobien ku świni C3, pannie kwoli D5; ten rozumiał na Boga E zam. o Bogu, nacz jedno pomyślę A2b = o czym, powiedali na kura A7b = o kurze, zamknął go na swój pokój E9b = w swoim pokoju, idzie jeden mimo nie (t. j. panie) C4, jechał mimo dwór B3, o to = za to A7b, prze Bóg E7, E9b i często = dla Boga, po kilka dni = po kilku dniach, we mszą E9 = w czasie mszy, w kazanie napominał swoje E7 zam. w kazaniu swoim, łeb w ziemię schylisz E2b = do ziemi, przy przyim. z często zbyteczne i: urznął i z nogami Eb, stodołę i z nim zapalili Eb, koszulkę i z kożuszkiem podwinęła C7, pokłonić i ze dwiema pieknemi dziewkami C8, tak i z chustką D, skorupy tak i z worem oddał E3b, i z drugiemi pany D3b, głowę społu i z nogami D4, syn i z ojcem sie zgodzili D8; iżeście sie na tym omylili D2 = w tym, co do tego; na zam. w: on sie jej lepszym być na wszem obiecował E4b; powtórzenie przyimka jak w pieśniach ludowych: dwa zamki na pagórkach na wysokich stały E6; w tym wętpić B8b zam. w to, w swych rzeczach.. mówili B5 = o swych rzeczach, we dwu skazano cie winach A7 zam. za dwie winy; kiedy sie o niej pytał E3b zam. o nią.
Przy liczebniku dwa: dwa... przyszli E, przyszli dwa E3b, dwa młodzieniaszkowie E6, dwa biskupi A5, dziś dwaj lub dwu z dop. l. m.
Przysłówek zam. przymiotnika: blado zastał C, zam. bladą, drugiego... ślepo przyprawili E2, zam. ślepego.
Powtórzenie by: wnetby z wozem do młyna mielibychmy posła D5b.
Ze składni zdania złożonego: Częste są u Reja takie połączenia zdań (współrzędne zam. podrzędnego): uźrzał, a wilk przed charty ochotnie wywija E2b, zam. że, iż lub wilka wywijającego.
Zdania skrócone za pomocą imiesłowu nieodmiennego niekiedy łączą się z głównym zdaniem spójnikiem zbytecznym i: Pan jadąc w drogę zimie, i zedrgnie sie mało C6, ten przeczedszy i rzecze C4, ksiądz, wacek odpasawszy, i dzierzeć mu ji dał D2b, on, szedszy do domu, i przyniósł barana E3b, wziąwszy, i rzecze D2. Pomimo spójnika czasu gdy dodano i: a gdy sie tak wespółek sromotnie swarzyli, i rzekł miejski księżemu E6.
Częste przejście mowy zależnej do niezależnej: Ona swego pirwszego przed nim wychwalała, iż lepszego, niżeś ty, z niegom męża miała E5b.
Użycie zwrotu accusativus cum infinitivo lub participio: nazywając go zdrajcą być ciała swojego E4b, on sie jej lepszym być na wszem obiecował E4b, widząc w polu biegając liszkę, panią duszkę A7b.
Częste są zwroty bardzo niegramatyczne o konstrukcji nieprawidłowej, zawikłanej, anakolutycznej, np. jabym o cięższej męce zadać mu nie wiedział E8.
Zam. niechaj leży czytamy: niechaj będzie leżał E6b.
Bardzo często zbyteczne jest słówko więc.
