Mikołaja Reya z Nagłowic Figliki/Objaśnienia do „Figlików“/VII
| <<< Dane tekstu | |
| Autor | |
| Tytuł | Objaśnienia do „Figlików“ |
| Pochodzenie | Mikołaja Reya z Nagłowic Figliki |
| Redaktor | Wiktor Wittyg |
| Wydawca | Wiktor Wittyg |
| Data wyd. | 1905 |
| Druk | Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cały zbiór |
| Indeks stron | |
VII. Słowniczek wyrazów przestarzałych, godnych uwagi i imion własnych w „Figlikach“.
Uwzględniamy tu wyrazy staropolskie nietylko te, które się obecnie nie używają, ale i takie, które różnią się tylko brzmieniem i znaczeniem od dzisiejszych. Wyrazy, oznaczone krzyżykiem ✠, nie znajdują się w „Słowniku“ Lindego wcale, lub w tej postaci i znaczeniu, co w „Figlikach“. Wyrazów, oznaczonych dwoma krzyżykami ✠✠, niema wcale, lub w tej postaci i znaczeniu, co w „Figlikach“ Reja, w słownikach Orgelbranda (od litery P) i warszawskim nowym (od litery A do O włącznie). Skrócenie SO oznacza „Słownik jęz. pol.“, wydany przez M. Orgelbranda w Wilnie 1861. SW — „Słownik języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego“. Warszawa 1900—1905, dotąd 3 tomy, Zw. — „Zwierzyniec“ Reja, wyd. dra W. Bruchnalskiego, Kraków 1895, Wiz. — „Wizerunk własny“ Reja, wyd. S. Ptaszyckiego, Petersburg i Warszawa, 1888 r.
✠ Abszlag B5 — abszleg, apszlag, obszlega, obłoga, obłożenie, wyłoga na ubraniu, obszewka, por. Zw. apszlag i SW. abszleg.
✠ aby — niekiedy używa się w znaczeniu iż, że: chłopi mnimali, aby Bogu łajał D8.
acz — chociaż, aczby — chociażby, często np. A3, E5b.
Adrianus Brandebergensis Ab.
ali Eb, alić B3 — ale oto, aż oto.
aliści Db — aż oto, właśnie.
aniciem A3b — animci.
ano D4b, D8, E9 — a ono, a oto.
✠ apoftegmata A2b — facecje, figliki, przypowieści, fraszki, anegdoty.
aza C7 i często — czy, azaż A2, Cb, C2, E3 — czyż.
aże B6b, E6b i często — aż.
Baba C8 — akuszerka.
✠✠ bachmatek C7b — bachmacik, zdr. od bachmat, konik tatarski.
baczyć D6 — uważać, myśleć.
Barbara Bb.
Bartek B8b — imię chłopa.
Bartosz A8 — imię woźnicy.
barwierz E4 — balwierz, cyrulik, golarz, por. Wiz. i Zw.
barzo — bardzo A2, A3b i często.
bezpieczność A3 — poufałość, śmiałość, wolność od obawy, por. Zw.
blwać albo bluć C6b — wymioty mieć, womitować, rzygać.
błaźnić kim Eb — zwykle błaźnić z kogo, drwić, kpić, naśmiewać się, robić błazna z kogo.
brać sie — wybierać się dokąd A3b, udawać się, jechać A6b.
Brandebergensis Adrianus Ab.
brona B2b — brama.
bych A7 i często — bym, choćbych A3 — choćbym.
✠ bznąć E6 zam. bzdnąć, wypuścić wiatr z siebie, por. SW.
Ceklarz A6b — sługa miejski, oprawca: ceklarze, co chłopy łapają D5.
chlustać B7 — chłostać, bić, uderzać.
choboty B3 — spodnie buchaste, por. L. i SW.
chocia D2, chocia-ć B7b — choć, chociaż.
chociaj A2b, B2, B3, B8b, C3, C4, C5b, C6, E10, chociajże B8b — choć, chociaż, rzadko zdarza się u Reja choć, np. C7.
✠✠ chorohewny: chorohewnych panów D3, — chorągiewny, należący do chorągwi; panowie chorągiewni — lennicy; w Statucie litewskim stany idą w takim porządku: książęta, panowie rady duchowni i świeccy, panowie chorągiewni, szlachta, miasta (p. Linde p. w. chorągiewny); tutaj postać czeska lub rusińska, p. wyżej właściwości fonetyczne.
chować C7b — zachowywać, przestrzegać.
chuć E7b — chęć.
chwostać A4 — chłostać, bić, por. Zw.
Cieplice E9b — ciepłe kraje, wody ciepłe.
cmyntarz A7, Cb, E6b — cmentarz.
czaczko A5 — cacko, bawidełko.
✠ czaczo A5 — użyte tu jest w 2-ch znaczeniach: 1) gra dziecinna, bawidełko, cacko, 2) galanty, elegancki człowiek, cacany, wypieszczony, gagatek, delikatniś, pieszczoch; u L. tylko czacz, czac. czadz, SW ma i czaczo.
Czech C8.
✠✠ czeczau, D6 — wołanie na źrebięta, cieś, cieś.
czestować E5b, E7 — częstować, które też się używa w „Figlikach“ E3.
Częstochowa B3b, w Częstochowej.
czterzy C5 — cztery.
czynić pacierze C3 — odmawiać p.; czynić sobie wczas — mingere A8, cacare B2.
czyrwony D5b obok czerwony.
czyście E5 — dobrze, wybornie.
czyść A2, A2b — czytać.
ćwiertować D — ćwiartować.
ćwik C3b — kogut, nie zupełnie wykapłoniony.
Dawid D5b — imię Żyda.
debrza C8 — las, gaj, zarośla, parów, jar.
dekreta ferować A4 — wydawać wyroki.
derlatka B5b — dzierlatka, por. derkacz i dzierkacz. L. nie podaje tego wyrazu, ale pod wyr. dzierlatka przytacza cytatę z „Trenów“ Czahrowskiego (1597 r.) k I4 i przy wyr. derlatka stawia znak (?). W SW niema w odpowiednim miejscu tego wyrazu, ale przy dzierlatka podano gwarowe derlatka i dyrlatka.
doma A3, A6b, A8, D8, E9b — w domu.
dopijać A3b, E5b — pić, upijać się.
Dorotka C6.
dosypiać A7 — spać.
doznawać A7 — uważać, zauważać.
drab D5 — hultaj, włóczęga, łotr.
drukarczyk E7 — uczeń lub czeladnik drukarski.
dubiel A7b, B5b, E8b — 1) rodzaj ryby do karasia podobnej, 2) głupiec, prostak, por. Zw. i Wiz.
dunąć A5b, B3b, B7b, C5b, C8, D8, — ujść, uciec, zbiec, drapnąć, czmychnąć; w nogę dunął D, por. Zw. i Wiz.
duszka: liszkę panią duszkę A7b — liszkę kochankę, miłe duszki C6 — kochanki.
dwornik B6b gospodarz, dozorca folwarku, ekonom rządca; por. Wiz.
dworstwo A5 — postępowanie dworskie, maniera dworska, elegancja, por. Zw.
dybać A5, A8b, Bb, B8b. E i częściej — iść, iść cicho, ukradkiem, skradać się, czyhać na co.
✠✠ dyndoty B2b zapewne ekskrementa ludzkie, wyraz, zdaje się, przez Reja wymyślony, od dyndać.
dysputować sie E7 — dysputować, rozprawiać.
✠✠ dziczek A4b — dziki mąż, dziki człowiek. SW w in.
dzierzeć o czym E6 — myśleć, sądzić o czym, toż Zw.
dziewka C8 — córka.
Facelet B8 — chustka (z włos. fazzuoletto).
fest, A4 — uczta, biesiada.
✠ figlik — figielek, facecja, fraszka, anegdota, „przypadek dworski“, „śmieszna powieść“, „przypowieść przypadła“, (tyt. wyd. I), apoftegmat (A2b).
fiu, fiu! B6 — wykrzyknik.
foremnie C4b — dobrze, należycie, trafnie.
forma B7b, E5 — stała w kościele, siedzenie w chórze, ławka.
Gałuszka B4 — gałeczka, pigułka.
gamrat C7 — zalotnik, gach.
✠✠ gdy zam. pytającego kiedy? gdy bywa wół nakrótszy? C3b, w Zw. 119 gdy znaczy kiedyś.
gniewno mu to było E5b — gniewał się o to.
gniłka A5 — zgniła gruszka.
gomon B8 — zwada, zatarg, awantura, kłopot.
gonić (pannie kwoli) D5 — czynić gonitwy, kolbę, turnieje.
gospodza — pani, u Reja tylko w wołaczu: gospodze Ab, A8, B3, B7, C7, C8b, D2b, D8b, p. Zw.
gręda E10 — średni bieg konia, trucht, grędą — prędko, por. Wiz.
gubać D4b — podkasywać się.
Haj, haj, haj C8 — wykrzyknik hej.
hardzie B3 — hardo.
Hispanus Ab.
Igra D2 — gra, igrzysko, przedstawienie, komedja, igrę sprawowali E2 — dawali przedstawienia.
inochoda B3, E10 — chód koński, prędszy od kłusa, por. Zw.
inochodnik B2b — koń, szybko chodzący.
iny A6b, B6, E6b — inny.
iście C, D8b, E4b, E5, E6 — prawdziwie, rzeczywiście, w samej rzeczy.
iże A5b, C, Cb, C3, C3b, D2 i t. d. obok iż.
Jachym C8 — Joachim Niemiec.
jajca D2 i t. d. — w l. m. zawsze, ale mianownik l. p. jaje D7b.
jakowy E8 — jaki.
✠ jałochna C — jałówka, krowa jałowa, obok jałowica, por. Zw.
Jarzyna B5 — „dworzanin na dworze“ i jarzyna imię pospolite, stąd dwuznacznik.
jąć sie A3 — zacząć.
jądrko E3b — jąderko, zdrobniałe od jądro.
jątrznica E8 — kiszka.
jątrzniczka E9 — kiszeczka, zdrobniale od jątrznica.
jednać sie E5 — godzić się.
jednanie A7b, D5, E2 — zgoda, pojednanie, godzenie, zagodzenie sprawy, pojednanie się.
jedno A6 — tylko, i często.
jeśli B2b, C4b i często — czy; jeśliby B4, E2 — czyby, jeśliżeby D4 — czyżby.
jużciem C5 — jużem ci.
K częściej niż ku w znaczeniu dzisiejszego do: k drugiemu E6, k jednemu E6, k miastu B2b, k niej E6b, k niemu A5b, A6b, B5b, B8, D5, D7, E7, k obiadu E6, k stołu B, k sukni B4b, k swej woli D4, k szalonemu C2b, k targu C6b, k temu B2, B5, B8b, C5b, D3, D4, E7, k wam C7, k wieczoru B2b, B7b, C7, D8b, E3, k woli D5.
Kaftan C7 — im. wł. „ziemianin stary“.
kałkus C — ług.
kapica D5 — habit mniszy.
kapłun A4 — kapłon.
karw C — wół, i Zw.
kawalec D4b — kawał, kawałek.
✠✠ kawię; kawięcia, l. m. kawięta C6b — małe, młode kawki.
kędy — gdzie D2b, E4, E6b, E8b, kędyś E8b — dokądś, kędy D4 — którędy.
kęs — kawał, trochę, nieco B2b, B4, C5b, D4b, D7, Eb, E3, E6, E7b, nie umiał ni kęsa C7b — nic nie umiał.
kęsy E2 — kusy, bez ogona.
kila E5 — kilka.
Klimek B8b — imię chłopa, zdrobniałe od Klemens.
✠ klinik Cb — mały klin, zdrobniałe od klin, por. SW.
klistera E2b — lewatywa.
klisterować kogo E2b — dawać komu klisterę, lewatywę.
kloza A2 — koza, więzienie, i Zw. i Wiz.
kładać A5 — kłaść często, i Zw.
kłaść A7 — tu płacić.
✠ kłosie C5b — zbiór, kłosy, por. SW.
koflik A3b — kufelek, i Zw.
kolba D5 — (odkłóć) kłócie się, fechtowanie, szermowanie, zapasy, gonitwa, turniej.
kolet A3b — rodzaj odzieży męskiej, krótka suknia jezdecka skórzana.
kostka B2b — pestka.
kota ciągnąć B8b — dawna kara żołnierska.
kotczy B3 — koci: kotcze głowy.
✠✠ kotki drzeć to samo, co koty drzeć z kim — kłócić się, iść na udry, nienawidzieć się wzajemnie, tu „wielkie kotki darły temu“ A2 — nienawidzili tego.
Kozacy B3b, kozakować C8 — być Kozakiem, służyć u Kozaków.
kozik D — nożyk.
Kraków B5, B5b, E5b.
krasny Bb — piękny: krasna osoba.
krobia C2b — tu dzieża, naczynie do robienia chleba.
krotofila A — krotochwila, zabawa.
krupki B4b — kasza.
kryślać, kryślić A2b, A8b, D5b — kreślić, pisać: we łbie kryślę B4 — myślę, zamierzam.
krzcić D8b — chrzcić.
krzciny D8b — chrzciny.
krześcijańskie A7 — po chrześcijańsku.
ksze A3b, A7 skrócenie z księże.
ku obok częstszego k — do: ku djabłu C4, ku górze C4b, C5, ku mszy A8b, ku temu A2, A2b (ku temu, co czyść będzie ty fraszki A2, ku temuż, co czyść będzie A2b obok „Do tego, co czytał“ E10,), ku żywności E6.
kubeba B2b — owoc suszony pewnego krzewu z Indji Wschodnich.
kuglować — igrać, błaznować, bawić się E2b, cnotą źle długo kuglować A3, z jednego kuglowali C, z drugich kuglować C — naśmiewać się, i Zw.
kundys E2b — pies kundel.
kuńszt D7 — kunszt.
kupia A8b — to, co się kupuje, towar, i Zw.
Kurza noga B5b — „pałac zacny w Krakowie“, stąd dwuznacznik.
kusza A5b — rodzaj strzelby dawnej.
kwartana B2 — febra, co czwarty dzień się powtarzająca.
kwielić D4b — kwilić.
✠✠ Lachawica C6b — Laszka, Polka, por. L. Lachawka.
✠✠ laguz B6 — pies legawy, legawiec, wyżeł.
leda co Ab, A2b, E10 — lada co, leda D3b, leda gdzie D4.
ledwe B3b, B6, C, D3b, D6b, E2, E2b, E10 — ledwie, obok tego ledwo D5b i ledwie B8; ledwe i Wiz.
lekkość komu czynić A3b — lekceważyć kogo, i Zw.
lepak E3b w wyd. I „waśń“ — zaś, i Wiz.
letnik C7 — suknia letnia.
- li — dodaje się po wyrazie, 1) którego dotyczy pytanie = czy: wieli A7b — czy wie? dobrzemli... omdlała? B2 — czym dobrze omdlała; umieli? C2b — czy umie, 2) zastępuje jeśli, jeżeli: umieszli A2 — jeśli umiesz; chceszli, A3 — jeśli chcesz; będąćli A4b, E5b — jeżeli będą.
Lichwarz E6b — lichwiarz.
Litwin C6b, C8b, D.
✠✠ loz — czy nie = loźny — lóźny — luzak — sługa towarzysza jazdy? „lozi tuż pod jamą niedaleko byli“ B3b.
✠✠ loza — może loża w znaczeniu legowisko, przez przystosowanie do lec, leżeć, leża, lęże: „trafił w lozę, gdzie ono oślisko leżało“ B4.
Lublin Ab.
Łacno D2b — łatwo.
łakomie E5 — łakomo.
łeź. dop. łża, l. m. łżowie D3b — łgarz. i Wiz.
łeż, dop. łży C4 — kłamstwo, i Zw., Wiz.
łoni E2b — przeszłego roku.
łuczyć w co D6b — trafiać z łuku, godzić w co, zmierzać do czego, i Zw., Wiz.
Macharzyna 1) pęcherz C8b, E2, 2) mieszek, worek do pieniędzy A7.
Machna B6, B7.
Maciej ksiądz C5b.
mać A6b, B6, D2 — matka, obok macierz D6, Eb; mać i Zw. 160, Wiz.
makuła A4 — plama, zmaza, i Wiz.
małpa A4 — wszetecznica.
Marcin B6, B7.
Marcin św. E9.
Marja D2.
Maruszka C6, zdrobniałe od Marja.
maszkara D7b — maska, twarz brzydka, poczwara, straszydło. i Wiz.
Matusz D7 — kucharz.
Matys ksiądz C5b, toż, co Maciej.
Maureus Ab.
✠✠ mecherzyna D — pęcherz, p. wyż. macharzyna, por. SW. męcherzyna.
mędrować A2, E10 — mędrkować, mądrować, i Zw.
miasto C4, C4b, D2b, E6b — zamiast.
miedzy Ab, B6, B8b, D, Db, D4, Eb, E3b i raz tylko między B5b.
miedźwiedź B3b, C7b, D5 — niedźwiedź, i Zw.
✠✠ Mika B3b do niedźwiedzia: „postój, panie Mika“, por. nazwę nadawaną niedźwiedziowi miś, misiek, misio, mysio, misza, miszka; por. cytaty ze starej polszczyzny u Lindego, z literatury ludoznawczej u Karłowicza w „Słowniku gwar“ t. III, 168. Tu niewątpliwie należy nazwa tańca mikuś, p. L. Świętek „Lud nadrabski“ str. 704 i liczne przytoczenia z literatury dawnej przez prof. Brücknera w „Języku Wacława Potockiego“, p. „Rozpr. wydz. filol. Akad. Um.“ ser. II, t. XVI (og. 26. 31) str. 353; należy więc rozumieć nazwę tańca mikuś, jako naśladowanie tańca niedźwiedzia, którego zwano miką, a zdrobniale mikusiem, misiem, miśkiem, mysiem.
Mikołaj św. D5b.
✠✠ miłoch D4 — miły człowiek, kochanek.
miłośniczek A8b, B3b, B7b — kochaneczek zdrobniałe od miłośnik, Zw.
mnimać A8b i często — mniemać, które rzadziej się zdarza.
mocarz D5 — człowiek mocny, siłacz.
✠ musić E7b — musieć, SW przytacza, jako wyr. gwarowy.
muskać C6 tu — całować.
✠✠ muszkatełła C5b — muszkatela, wino muszkatelowe.
myśl dobrą uczynić B8 — rozweselić.
myślić B7, E5 — myśleć.
Na — zamiast naj — w stopniu najwyższym, patrz głosownię.
nacz A2b — naco, i Zw., Wiz.
naczynić źle B2 — cacare.
naddawać — przydawać, dawać więcej niż należy.
nadziewać sie A5b — mieć nadzieję, spodziewać się, i Zw., Wiz.
najść A2, A6, A7b — znaleźć.
nalej Db — tryb rozkazujący od nalać, Niemiec rozumiał, jako nazwisko.
naleźć E3b — znaleźć, i Zw., Wiz.
nałupić C6b — tu w znaczeniu nakłaść.
nawszem E4b — owszem, we wszystkim.
nędzniczek C3b, D8 — zdrobniałe od nędznik — biedaczek.
niegdy E9b — kiedyś.
Niemiec C8, D6, D7b.
nieprawie A2b — niewłaściwie, nieprawdziwie.
nietrefny E2b — niedowcipny, nieprzystojny, niezręczny, i Zw.
✠✠ niewczasu użyć E9 — nieprzyjemności, por. SW.
niewiadomie B8 — nie zawiadomiwszy, bez zawiadomienia, niespodzianie.
niewiastka E9 — zdrobniałe od niewiasta, kobiecina, i Zw.
✠✠ nigdziej A3b — nigdzie, i Zw., Wiz., por. SW.
niż — A7, B4b, C7 — nim, zanim.
nokieć E2b — nicpoń, hultaj, Zw. 184 nogieć, toż. Wiz.
nowotny D8 — nowy, i Zw. i Wiz.
nu A4 — zam. zaczął: nu święcicę chwostać.
Obaczyć sie A6, C4b — spostrzec się, pomiarkować się, zrozumieć E8, i Wiz.
✠✠ obejdź (zam. obejć) D4b — obejść, obyć się.
obesłać kogo D5 — posłać do kogo zawiadomienie, aby z nim gonił na ostre.
obiedwać B — obiadować.
obiesić D6b, D7, E.3 — powiesić, i Zw.
✠✠ obigrać C5b — ograć.
obłapiać E — obejmować, całować, i Zw.
obłędny C3 — pełen błędów, omylny, błędny, i Wiz.
obmowić w czym — usprawiedliwić z czego.
✠✠ obroz A8b tak! zam. obrus (może omyłka druku!).
✠✠ ochromak B3 — rumak, z jęz. tatarskiego, por. ros. agramak, p. „Źródłosłownik“ Muchlińskiego, Petersburg 1858 str. 110, Prace filol. t. I, 461.
ochylić C8b — omówić, pokryć, powiedzieć ogródkami.
ociec E2, E6, — ojciec, ale ojca i t. d.
ocz E5 — o co, ni ocz — o nic, i Zw., Wiz.
odejdź, odejć E7b — odejść, patrz obejdź, por. SW.
odgniewać sie B — gniew zakończyć, udobruchać się.
odkazać A7 — zapisać co komu, legować.
odpłata C3 — zapłata, zasługa.
odprawić kogo E3b — załatwić z kim sprawę.
odsądzić A4 — osądzić sprawy, ostatecznie osądzić, zakończyć sądzenie.
odświętny A5b — używany na święto: poduszki odświętniejsze — lepsze.
✠ odwierny E3b — odźwierny, i Zw., Wiz., por. SW.
oględować C7b — oglądać, i Zw.
okrócić A4b — ogłaskać, obłaskawić.
omacmie D6 — omackiem, poomacku.
omier-zić C7 — obrzydzić.
opatrzenie złe B5b — nieopatrzność: z opatrzenia złego — przez nieopatrzność.
oplusnąć sie C6 — popryskać się.
oprzały D3 — zaogniony, łuszczący się.
osobny B5, — osobliwy, i Zw.
ostateczniejszy D7b — ostatni, na samym końcu się znajdujący.
oszacować B5, — szacować drogo, cenić drogo.
owa A4, D5, — oto, C3 — zgoła, i Zw.
owędy w połączeniu: tędy i owędy B2b — tą i inną drogą.
owo A5, Bb — oto.
ozywać D8 — odzywać.
Pacholik E2 — pachołek.
paduch B2b — łotr, nikczemnik, i Zw., Wiz.
pamiętne A4 — tu = płaca, dawana sędziemu za osądzenie sprawy, i Zw., Wiz.
panic C2, D3 — panicz, syn pana.
✠✠ papir A2, E10 — papier.
✠✠ parochjan A7 — parafianin, z łać. parochianus.
pastewnik A3b — pastwisko.
paździorko A4b — zdrobniałe od paździor, paździerze.
pecka B2b — pestka.
✠ perfuma A5 — perfuma ona — obok z tych perfumów, u L. tylko perfumy, ów, por. SO.
pewnie E3b — napewno, z pewnością.
✠✠ pfo A5 — pfe, a pfe.
✠✠ pierd E6 — crepitus, wiatr głośno wypuszczony.
pilen C7, E, E2b — pilny, z dopełniaczem.
✠✠ piłuła B4 — pigułka, gałuszka (B4), u L. tylko piłułka.
Piotr św. — C4b, D6b.
pirwej A8 i często — pierwej, napirwej C8.
✠✠ pisaną grać C7 — grać w karty (pisane).
piskać — grać na piszczałce lub innym narzędziu muzycznym Eb, E4.
piszczek D5b, Eb, E4 — grajek, muzykant.
✠✠ plebanik E9 — zdrobniałe od pleban.
plesz A3b łysina.
płat A2b — dochód, por. Zw.
pobłaźnić A4 — zrobić z kogo błazna, ogłupić, zepsuć.
pochadzać B4b — chodzić często.
pochlebować E2b — pochlebiać.
✠✠ pochwiłek A5 — zabawa, krotochwila, u L. i SO, tylko pochwilek.
✠✠ poczcić E5b — poczęstować.
poczciwość komu uczynić D — uczcić kogo, cześć komu oddać, por. Zw. 26.
poczciwy upominek E7b — odpowiedni, pokaźny, porządny, należyty.
poczkać A4, A5b, A7b, D6b, E8 — obok poczekać A7b.
podla A8b — podle, i Zw.
Podole C8.
podołek D4b — dolna część koszuli lub sukni.
podobien ku czemu i do czego C2b, C3, D4 — podobny.
✠✠ podrzebiać B — pogrześć, pogrzebać.
poimać D5, E8 — pojmać, złapać, i Zw.
poklęknąć E7b — uklęknąć.
pokój w wyrażeniach: 1) „gdy była na pokoju — A6b. 2) „na pokoju ta u pana bywa“ C, 3) „jednemu na pokój biegała“ A8, zapewne użyty jest sensu obscoeno w znacz. coire.
polękać się A7b — przelęknąć się, zlęknąć się, i Zw.
Polak, Polacy Ab, B, C8b, Db, D7, D7b, E10.
Polska D3b — w Polszcze.
polski język Ab, A2b, E10.
połapić C7b — złapać, i Zw.
pomagacz C5 — pomocnik.
pomuskawać A3 brody — pomuskiwać.
pomy C5b — pójdźmy — pójść o co — grać o co: pomy... o rozkazanie.
ponęcić sie A3, A5b, B6b, E4b — przynęcić się, przyzwyczaić się, nauczyć się gdzie chodzić.
poniewoli B — pomimo woli.
pop B, D2b i często — lekceważąco zamiast ksiądz.
popaść D4b — tu: zlecieć, przylecieć.
popsować C2 — popsuć.
poranu A2, B7b, E3 — rano.
✠✠ posromać sie C5 — powstydzić się.
postawa C2b, D4 — mina poważna, wygląd poważny, 2) wygląd, postępek D5b.
poście C3, C4 — w poście.
pośladek A5b — tył.
✠✠ pośmledzieć Ab — pośniedzieć, zaśniedzieć, śniedzią się pokryć, toż Zw. 141; u L. jest śmledzieć = śniedzieć, śmlady = śniady, Rej: Wizerunek r. VI, 22, w SO pośmiedzieć.
pośrzodek A5 — ośrodek.
pośrzod D5b — pośród.
potkać A3, B2b, B4, B5b, B8, C4b, D4b, D5, E7, E9 — spotkać, i Zw., Wiz.
✠ potrzęsać D4 — potrząsać.
powiedać A2b i zwykle — powiadać.
✠ pozdarzyć sie E3b — dobrze się powieść, porównaj SO pozdarzać się.
pozdno B — późno, i Wiz.
pozdychać D6b poumierać.
✠ poźrzeć B5, D4b — spojrzeć.
pójść: ja nie pójdę tego D5b dom. się tańca, patrz wyżej pomy = pójdźmy.
✠✠ półhatłasie B3 — półatłas.
prawie C, E4b — właśnie, zgoła, całkiem; prawie w czas A3b — w sam raz, i Zw.
prawo: prawa nie ma A2b — nie ma spraw, prawowania się, procesów, i Zw.
prawy B5, C7 — prawdziwy: łotr prawy.
✠✠ prełat A3, D8b, E6b — prałat, też i Zw., u L. tylko prałat i prelat.
✠✠ pręcej D8b — prędzej, napręcej D4, w „Figlikach“ zawsze tylko prętki, prętko, pręcej.
próć: przedsię swoje porze E8 — mówi dalej swoje, porównaj każdy swe porze.
✠✠ przebindować E2b — żartować, kuglować, dokazywać, zapewne stad małoruskie perebendia, perebendiuwaty.
przecieś Cb — przycieś. W słowniku do „Wizerunku“ Reja, wyd. S. Ptaszyckiego, na str. XXX błędnie przeciesi z r. VII, 188 objaśniono przecież zam. przycieś.
przecz A6, A8b, B, C4, D2b, D4, E7 — prze co = dlaczego, i Zw.
przeczyść — przeczytać: przeczedł A2, przeczedszy A2b, C4.
✠✠ przejedzka C8 — przejażdżka.
✠✠ przejeździć sie B4 — przejechać się.
✠✠ przeklinać sie E3b — zaklinać się.
przekop E6 — rów wkoło twierdzy, toż Zw.
pzełaj: z przełaje (s przełaie) A3, B3b, D2b — z boku; tu przełaj r. ż. toż Zw. 142, z przytoczeń I-go widać, że przełaj jest i r. m. (z przełaju, z przełaja).
przepadnie koniowi C6b — spadł z konia.
przepierować A2 — śpiewać, i Zw., Wiz.
przestać o czym — zadowolić się czym, przebywać w czym: przestali o głodzie E6b.
przestrzegać czego E3 — wystrzegać się, bać się.
przodek A3b — przednia część ciała ludzkiego.
przyboleć C7b przycierpieć, zachorować.
przykazować komu sługę C5 — zalecać, polecać, nastręczać.
przyłamować sie: abyś i językowi snadniej sie przyłamował Ab — przyzwyczajał się.
przynosiny D3 — przenosiny.
✠✠ przypadła przypowieść A wyd. I; p. figlik.
przyprawić E2 — urządzić tak, aby..., kazać, podstawić.
przyprawny E6b — przyrządzony.
✠ przyskorupieć B2b — pokryć się nieco skorupą, przyschnąć, por. SO.
✠✠ przysłuchawać sie Ab — przysłuchiwać się.
przytrefić sie A4 — przydać się, przygodzić się, i Wiz.
psować E2b — psuć, i Zw.
✠✠ pstruszka C6 rzecz pstra, ozdoba.
pstrzyć sie A7b być pstrym, tu — będą ślady bicia, będziecie bite (dzieci), będzie się wam od uderzeń czerwieniła skóra.
pukać E3 — rzucać, uderzać.
Radszej D5b — raczej, i Zw., Wiz.
raniuchno E5b zdrobniałe od rano — bardzo rano.
Rogisius, właśc. Roysius Ab.
rok zawity D5 — patrz zawity.
rozgryznąć A5, B2b rozgryźć.
rozmiłować sie kogo – zakochać, rozkochać się w kim.
rozmiotać A8 — rozrzucić.
✠✠ rozny A4b — różny, por. ros. raznyj.
rozno E7 — opacznie.
rozpisować Ab — rozpisywać.
rozpuknąć sie E4 — pęknąć: mało sie nie rozpukł — mało nie pękł.
✠ rybny dzień A4b — post, dzień postny, por. SO.
ryty B7 rzeźbiony: chłop ryty — rzeźbiony posąg mężczyzny, por. i Zw.
✠ rzemięsło A7 — rzemiosło, i Wiz., por. SO.
rzkomo A6b, Cb, D — wrzekomo, niby to, na pozór, i Wiz.
rzyć A3b, Ab, A8b, Cb, C3b, D3b, D7b, E9b — culus.
Rzym A3b.
Sam: tam i sam E6 — tam i tu.
sąsiada E5 — sąsiadka.
sernik A6b — mały budynek gospodarski, służący do suszenia serów.
✠✠ serwet A8b — serweta; w słownikach tylko w r. ż. — serweta.
siadło C2 — siedlisko, miejsce do siedzenia, mieszkanie.
Siemaszko C7b.
siestrzyca E5 — siostra.
sieść D6b — siąść.
siła — wiele, dużo: plotek... siła A2, siła dzieci E3.
siodłowy koń A8 inaczej podosobny, albo siodłak.
✠✠ siuta B4b owca, por. siuty — bezrogi w Zakopanym: „Rozpr. i spraw, wydz. filol. Ak. Um.“ X, 301; „Spraw, kom. jęz. Ak. Um.“ t. III, 371; L. Malinowski „O niektórych wyrazach ludowych polskich“, Krak. 1892, 13, zestawia przymiotnik siuty z odpowiedniemi wyrazami morawskiemi, węgierskiemi i rumuńskiemi; Majewski „Słownik nazw zool. i botan.“ t. I, 545, siuta — cervus capreolus, siuta — krowa, która ma jeden róg utrącony; Bibl. Warsz. 1860 t. II, 758: siuchna pieszczotliwie owca; Wasilewski „Jagodne“, Warsz. 1889: siusia — owca; „Prace filologiczne“ t. IV, 247: siuchna, siusiecka — owca.
Skałka B3b — w Krakowie kościół na Skałce.
skazać za kim — wydać wyrok na czyją korzyść, uznać kogo niewinnym: za lisem skazał A4 — wydał wyrok na korzyść tego, który przyniósł lisa. por. wskazać.
skępiec B7b — skąpiec.
✠✠ sklabiony ptak B5b: bo trudno sklabiony ptak potym wpędzić w siatkę, — zapewne znaczy tu to samo, co szczwany lis, ptak, który nie da się już w sieć, w potrzask złapać.
skoki zmylić E2b — źle skakać.
skrócić E7 — ukrócić, pohamować.
skwarna D — niestrawność, wymioty, i Zw., Wiz.
słojek B4 — słoik.
służbę im powiedział B8 — wypowiedział słowa powitania przy spotkaniu: „moja służba“ lub „waszmości moja służba“ lub wprost „służba“ z domyślnym „jest gotowa, powolna“.
słychać B4, D4b, E3, E5b — słyszeć często.
smalc B5 — emalja, i Zw., Wiz.
smard 1) smardy = smrodami Cb, 2) rzekł to drabom, smardom C7b, tu smard — hultaj, nicpoń, por. Zw. i Wiz.
smętny (duch) A2 — smutny.
snadnie D6b łatwo, snadniej C3, C3b — łatwiej.
snadny C4 — łatwy.
snadź C, C2, C4, D2b, D5b i t. d. — zdaje się, podobno, być może, zapewne.
sowito C8b — sowicie.
spatrzeć Cb — dobrze popatrzeć, obejrzeć.
spluskać sie C6 — zapryskać się.
społu B2, B5b, C, D3b, D8b, E10 — społem, pospołu, razem.
spowiedać C2b i często — spowiadać, które tylko raz się zdarzyło C3.
spuszczać co komu A6b — oddawać, przekazywać co komu.
statek E10: co zeszło na statku — w czym brakło stateczności, powagi, co nie było stateczne.
stąpić C4 — wstąpić.
sumnienie — 1) sumienie D, 2) tego ruszy sumnienie — zebrało mu się na wymioty A5b.
✠✠ suszać — często suszyć: która śrzodę suszała A3 — suszyła co środę, suszyła każdą środę, i Zw.
Sydon Ab.
symfonał C3 — rodzaj narzędzia muzycznego.
szacować C7b, E6 — cenić, sądzić, krytykować; na lewo szacować E10 — szacować źle, cenić, sądzić, oceniać źle, nieprzychylnie, por. Zw.
szacunkarz A6 — ten, kto szacuje, ocenia, krytyk.
✠✠ szalawary B4b — szarawary, spodnie, por. perskie szalwar, arabskie sarwali, węgierskie salavari, i Zw.
szarszun D8 — rodzaj szabli, i Zw.
szczuka A4b — szczupak, i Zw.
szedziwość D — siwizna, sędziwość, i Zw.
szelina B3b, B8b, E — bór, gaj, las, gęstwina, i Zw., Wiz.
szkapi B8, C7b — należący do szkapy.
szpica D3 — koniec: na szpicy (domyśl się stołu).
szubienica D5 — tu szubienicznik: potkał draba na drodze, czystą szubienicę, por. Cieklińskiego „Potrójny“ wyd. Czubka w. 923.
szubieńcznik D6b — szubienicznik, por. u W. Potockiego szubieńca — szubienica, patrz Brückner „Jęz. W. Potockiego“ str. 402.
szupryna A4b — czupryna, i w Zw.
szwiec C5b, D5b szewc.
szynkowny dom E5b szynk, szynkownia, karczma.
szypik C8 - zdrobniałe od szyp — strzała.
szyrmirz E10 — szermierz.
szyroki E4b — szeroki.
Śklanka Db — szklanka.
śklenica B, B7b — szklenica.
śkło B7 — szkło, i Wiz.
śmieszno C5b — śmiesznie.
śmiotanka D — śmietanka.
świadszyć D5 — świadczyć.
świątość D4, D8b, E4, E4b — rzecz święta, sakrament, i Wiz.
święcica A4 — święta niewiasta.
Takież A3, B4, B4b, C2b, D3b — takoż, tak samo, także.
tanek D5b — zdrobniałe od tan — taniec.
Tatarzyn B, Tatarzy C8.
tesknica C2, Eb — tęsknica, tęsknota, i Wiz.
✠✠ teszno C5b — tęskno, nieprzyjemnie, i Zw., Wiz.
toń: we złej toni E8b — w niebezpieczeństwie, w nieszczęściu. por. Zw. 243 w toni być.
torbiczka A6b — torebka.
trank E7b, — trunek. napój, jako lekarstwo.
trefić sie A4 i często — trafić się, z niem. treffen. i Zw., Wiz.
trestka B2b — zdrobniałe od treść — trzcina — trzcinka.
✠✠ trociszek A8b — trociczka, por. Zw. trociszka 273.
trycezyma: trycezymę mówić A: — nabożeństwo żałobne, w dniu trzydziestym po śmierci zmarłego odprawiane.
trzasnąć A7, zadkiem... trzasnąć E6 — pedere.
trznąć Cb — cacare.
twirdzić E5b — twierdzić.
tyle troje E7 — trzy razy tyle.
Tyr Ab.
U prawa E8b — przed prawem, przed sądem, u ucha — do ucha C7b.
ubić A4b — zbić.
uchadzać C5 — często uchodzić.
uczynić wczas E9 — cacare, porównaj czynić.
udać sie 1) źleście sie udali D2b — źle sie wam udało, 2) w to sie udali D3 — wzięli się do tego.
udziałać D6 — zrobić.
ugadzać A5b — godzić, trafiać.
ugodzić... we wszytko D6b — utrafić; w to ugodzić D2b — trafić w to; nie wiem, bych ja w to foremnie ugodził C4b — nie wiem, czybym to zrobił dobrze, należycie, por. i Zw.
ugonić A8b, C5, E2b — dognać, dogonić, dopędzić, dosięgnąć.
uj B2 — wuj.
ukazać D5b — powiedzieć, rzec.
ukrócić sie D2b — tu wstrzymać się (od śmiechu), poskromić śmiech.
ulubić kogo sobie E8b — upodobać sobie kogo, polubić.
ulżyć sie C — ulżyć: już mi sie ulżyło — już mi ulżyło.
ułapić A4b, C3b, D3b, D8b — złapać, schwycić, i Zw., Wiz.
umorzyć D4b — zabić, przyprawić o śmierć, śmierci nabawić, por. Zw. 51.
upluskać sie A2b, C6 — uwalać się, zapryskać się.
urodzić: świat go nie urodził C4b, świat go nie uradzał C5 — sens pokazuje, że wyrażenie to znaczy: zły człowiek.
urodzoność C3b — przyrodzenie, culus; w pługu ciągnie urodzoność jego (wołu); por. Zw. 170: a wżdy nadobnie śmierdzi urodzoność jego (t. j. dudka); wydawca Zwierzyńca źle objaśnia w słowniczku znaczenie wyrazu urodzoność; „tytuł, dawany komu z powodu dobrego urodzenia“; ma tam bowiem to samo znaczenie, co w przytoczonym miejscu.
urząd: na urząd zaś znowu za stołem usiędę — na dobre, na piękne.
uskromić sie E2 — uspokoić się.
ustawić E4 — ustanowić.
ustawnie E6b — ustawicznie.
utłuścić D7b — potłuścić, zatłuścić.
uwrzeć B6b — uwarzyć: nie uwreć i do dnia.
uźrzeć A3b, A4b, A6, B4b, C3b, D2b, D5b, D8, E2b, obok rzadkiego ujrzeć A5b.
Wacek D2b — worek, torba.
Wałach C2 — Wołoch, l. m. Wałaszy.
wałach C2 — trzebieniec, kastrat, stąd dwuznacznik w facecji „Pan co w nocy błądził“.
warcholny (napisano warholny) C5 — warkliwy, kłótliwy, swarliwy, przykry.
wczas patrz czynić, uczynić.
wdłuż A6 — wzdłuż.
wedla E5 obok wedle A2b.
wej B7b, D2, D7 — oto.
wespółek D, E6 — razem, wzajemnie, i Wiz.
weźrzeć C6b — wejrzeć, i Wiz.
Węgry B3, Db.
wętpić B8b — wątpić.
węzeł D8 — w znacz. trudność, kwestja, zagadnienie.
wiatrek D3b — wietrzyk.
wiązań C5 — wiązka (siana), i Zw.
wici u pługa Cb — sznur, łańcuch, łączący dwie części pługa.
widać A2b, B5, Cb, C4b, E10 — widywać, widzieć często, i Wiz.
wierę A6, A8, Bb, B2, C, C4b, C6, C6b, D3, D3b, D7, D7b, D8b, E, E2b, E6b, E7 — zaprawdę, zaiste.
więtszy A3b, C, C3, D5, E2, E3 — większy, nawiętszy B3, D5.
✠✠ wirsz E10 — wiersz.
wirzchnica Db — wierzchnica, wyższa ława w łaźni.
wisać B6 — wisieć, zwieszać się.
Włoch B.
Włoska ziemia D7, włoski orzech C8b.
wnetki E6b — wnet, prędko, wkrótce.
wodny C — wodnisty (stolec).
Wołyń B3.
wrobl Bb — wróbel.
wrotny E9 — odźwierny.
wrychle E8b, E9b — rychło, prędko, wkrótce.
wsiać C5b — zasiać.
✠✠ wskazać za kim A4 — wydać wyrok na czyją korzyść, porównaj skazać.
na wsparze A2 — na widoku, na wysokości, na szczycie, porównaj Zw. 133 i Wiz.
✠ wspierać sie D — spierać się, porównaj SO.
✠✠ wspomionąć B8b, C — wspomnieć.
wszego A2b, D3, na wszem (we wszystkim) — wszystek.
✠✠ wszrotować B7, E2 — wnieść, wciągnąć.
wszytek, a, o — wszystek, a, o, patrz w dziale głosowni tego wyrazu.
✠✠ wścierać Db — wycierać.
wychędożyć C5 — wyczyścić.
wychód C2 — wychodek.
wyga B6, B7b, C5b — pies wyżeł.
wygrać zawodu D7 — skorzystać.
wyłożyć koniom A8 — dać koniom mocz wypuścić.
wymawiać o co A4 — wymawiać co, czynić o co wymówki.
wymiotać D6 — wyrzucać.
wyniść B3b, C6, D5, E6b, obok wynić (w druku — wynidź) A8b — wynieść.
wysarknąć D4b — wyrzucić coś płynnego ze środka czegoś.
wyskakować D4b — wyskakiwać.
wysławować C8 — wysławiać, sławę głosić.
wywołać C2b — wypowiedzieć, wyspowiadać się.
✠ wyżliczka B6, B7 — zdr. od wyżlica, patrz wyga, por. SO.
wzajem C3 — wzajemnie, nawzajem.
wzgórę A8, C7, D5, E2 — do góry, w górę, i Zw.
wziąć: tak z sobą towarzystwo wzięli E8b — takie z sobą zawiązali towarzystwo.
wzwiedzieć B3 — dowiedzieć się, spostrzec; ani wzwiesz D2, i Zw., Wiz.
wżdy A2b, A5b, A6, A7, B4, B5, C3, C5b, E, E4, E8b, E10 — jednak, przecież, atoli.
Za D6b — zali, azali, aza, czy: ten „za tu jest?“ pytał.
zabaczyć C6b — zapomnieć.
zabić: daj zabit, bodaj zabit patrz Przysłowia.
zachować sie czym C4 — zachować co, oszczędzać: powinnien człek sie swym zachować — zachować swoją własność.
zachowanie mieć z kim C3 — mieć stosunek cielesny.
zadać A7 — dać, zapłacić.
zagąść — zagrać: zagędę E2.
zajechać komu drogę E9b — spotkać kogo w drodze.
zajrzeć E6b — ujrzeć.
zakazować sie pannie E7b — zalecać się.
załawiać: C8 — 1) wprawiać ptaki myśliwskie do łowu: na mnie teraz je (rarogi) załawiał; 2) mówić chytrze B8b, por. Zw.
zaponka B5 — szpilka, spinka, ozdoba przypinana.
zasianie E5b — tu = zasiew (abstractum pro concreto).
zastawić A4b w facecji „Błazen szczukę zastawił“ dwa znaczenia wyrazu: pozostawić na stole i dać w zastaw.
zawiesisty = zwisły, wiszący, zwieszający się; tu B6 mający zwisłe uszy: bo mam wygę laguza tak zawiesistego, że uszy równo z gębą wisają u niego.
zawieszenie B5 — tu ozdoba wisząca, (abstr, pro conc.).
zawity rok D5 — w sądzie termin, na który strona pozwana koniecznie stanąć powinna.
zawżdy A2, A2b, A3b, A6b, B7b, D2, D4b, D8, Eb, E2, E3b, E4b — zawsze.
zazwonić C3 — zadzwonić.
zaż A8 — czyż, patrz wyżej za.
zaźrzeć B4b, D3b — zajrzeć, i Wiz.
zbracić C3b — zgodzić, ugodzić, i Zw.
zczarować E6b — oczarować.
zdeb’, dop. zdbia — żbik: rysiom, zdbiom a wiewiórkam B8b: u W. Potockiego zdeb’, dop. zdebia, l. m. zdebie; prof. Rostafiński przytacza w „Symbola ad historiam naturalem medii aevi“ cz. II. str. 57 pod nr. 1828, 1829, 1830, z rkp. „Antibolomenon“ kapituły krak. z r. 1472: steb, szdeb (czyt. zdeb), szdbyk (czyt. zdbik), patrz t. I. str. 433 — 4; zdbik jest postać zdrabniała od zdebosn. zdb, następnie wskutek opuszczenia d utworzyła się postać żbik, żbik.
zdechły B6, D6b — zmarły, umarły (o człowieku).
zedrgnąć sie C6 — wzdrygnąć się, zadrżeć.
zepsować E5 — zepsuć.
zewrzeć B6b — ująć mocno, ścisnąć.
✠✠ ziemiańczuk B6b — pogardl. zam. ziemianin.
zjąć A3, Eb — zdjąć.
zjednać D7 — zgodzić.
zjuszyć C8 — skrwawić, pokrwawić.
zląc, zlegnąć A7 leżeć w połogu.
zlęknąć sie: zlękł sie E9 obok zlęknąwszy sie B7.
złomić C5 — złamać, i Wiz.
złotohław E6 — złotogłów, czesk. zlatohlav.
zmieszkać C6 — omieszkać, zaniedbać.
zmyślić sie E2b — zamyślić się, zmęczyć się myślami.
znędzony E7b — wynędzniały, zbiedzony, osłabiony.
Zofja św. A4.
zrąbać E4b — porąbać.
zrównać z kim A3b — zrównać się, stać się równym, wyrównać komu.
zrzebię D6 — źrebię.
zstać sie A7b, E3, E6, E8, E8b — stać się.
zstępić A6 — zstąpić, wstąpić.
zwaśnić na kogo — pogniewać się, powaśnić się z kim, powziąć waśń, nienawiść, gniew do kogo E3b wyd. I.
zwonek C3 — dzwonek.
zwonica C6b — dzwonnica.
zwonić C3 — dzwonić, i Wiz.
Zygmunt król A2b.
Żaczysko C6b — zgrubiałe od żak, brzydki żak.
żadny D2, D2b — brzydki; nie żadny B6b — nie brzydki.
żadny D7 — żaden, ani jeden.
✠ żołądź r. m., dop. żołędziu A6.
żółtek D7b — żółtko.
Żyd D5b, Żydzi D3, Żydowie B7.
