Pomoc:Łącznik, pauza i półpauza

Cel tego tekstu

W poradniku można znaleźć ogólne informacje o kreskach poziomych (łączniku, półpauzie i pauzie) pod kątem polskiej tradycji edytorskiej. Nie ma tutaj w zamierzeniu prostych recept. Informacje mają pozwolić lepiej zrozumieć, jak były składane teksty w języku polskim i wybrać najlepsze odwzorowanie różnych niuansów typograficznych – na przykład odstępy wokół pauz – na nasze potrzeby.

W ortografii o kreskach i pisowni łącznej lub rozdzielnej

Normy ortograficzne i interpunkcyjne obok znaków przestankowych wyróżniają łącznik i myślnik. Nie zajmują się sensu stricte ani ich konkretnym wyglądem (położeniem, długością), ani innymi „kreskami”, które występują dość często w tekście.

Łącznik lub dywiz

Łącznik, inaczej dywiz jest znakiem wewnątrzwyrazowym. Zapisywany jest przy pomocy krótkiej kreski poziomej. Używa się do

• w wyrazach złożonych z dwóch przymiotników o równorzędnym charakterze:

zielono‑żółty (przenoszenie: zielono--żółty)

w przeciwieństwie do: zielonożółty (przenoszenie: zielono-żółty)

• w zestawieniach dwóch rzeczowników przy równorzędnych członach

herod-baba (przenoszenie: herod--baba)

• w nazwach miejscowości, regionów złożonych z dwóch jednostek administracyjnych:

Konstancin-Jeziorna, Bielsko-Biała, Austro-Węgry, Warszawa-Mokotów, Warszawa-Praga-Północ (przenoszenie: Konstancin--Jeziorna   , Bielsko--Biała   , Austro--Węgry, Warszawa--Mokotów,       Warszawa--Praga-Północ lub Warszawa-Praga--Północ               )

• w dwuczłonowych nazwiskach

Tadeusz Boy-Żeleński (przenoszenie:       Boy--Żeleński)

• w przypadku, gdy po przedrostku występuje nazwa własna

eks-Jugosłowianin, pół-Polak (przenoszenie:                eks--Jugosłowianin,     pół--Polak)

• po przedrostkach niby‑ lub quasi‑

niby-elegancki, quasi-naukowy (przenoszenie:          niby--elegancki,       quasi--naukowy)

• w utartych, stałych wyrażeniach:

esy-floresy, ani mru-mru, gadu-gadu (przenoszenie:       esy--floresy, gadu--gadu)^[1]

• przy omijaniu powtarzającej się części wyrażenia

mięsień nad- i podgrzebieniowy (czyli mięsień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy)

termin dwu- lub trzytygodniowy (czyli dwutygodniowy lub trzytygodniowy)

• przy deklinacji skrótowców, przy tworzeniu wyrazów pochodzących od skrótowców

w BUW-ie, PiS-owski (nie oddzielać od końcówki)

• w niektórych skrótach^[2]

s-ka (spółka), z-ca (zastępca) (nie dzielić)

• w wyrazach zapożyczonych, w których zachowano oryginalną pisownię

coca-cola, boogie-woogie (przenoszenie: coca--cola, boogie--woogie)

• zapożyczone w większości akronimy

K-2, F-16 (nie dzielić)

• w wyrazach złożonych z liczby zapisanej cyframi lub liczbami rzymskimi i literami

XIX‑wieczny pisarz, 20‑lecie międzywojenne (nie dzielić)

• na zasadzie analogii w tekstach matematycznych itp.:

n-ty wyraz (czyt. enty wyraz, nie dzielić przy przenoszeniu)

• w niektórych skrótach^[3]

płn.-wsch. (czyli północno-wschodni), rz.-kat. (czyli rzymsko-katolicki), F.-J. Overbeck (Franz-Josef), Tadeusz D.-M. (nie dzielić)

Ściśle rzecz biorąc zasady przenoszenia wyrazów (powtarzanie łącznika przy przenoszeniu wyrazów złożonych) nie są regułami ortograficzno-interpunkcyjnymi ale zaleceniami edytorskimi i faktycznie tak profesjonalne teksty są składane. Nie oznacza to jednak, że te niuanse typograficzne były historycznie rzecz biorąc stałe. W starszych tekstach wydaje się, że łącznik był stawiany jedynie na końcu linii i nie był powtarzany na początku następnej.

Łącznik jako znak wewnątrzwyrazowy składany jest bez świateł (odstępów) tak przed, jak i za nim (z wyjątkiem oczywiście przypadku typu dwu- i trzyrzędowy lub końcówka -ówka). Gdy otaczający tekst jest składany wersalikami (czyli wielkimi literami) w starannym składzie dodaje się jednak wąskie odstępy wokół łącznika, a samą kreskę się nieco unosi.

Myślnik

• Myślnik to znak interpunkcyjny stawiany we wtrąconych zdaniach. Analogicznie można by je ująć w przecinki (ewentualnie w nawiasy):

Było to – jak mi się zdaje – w roku 1963.

Tesla – jak mówił Einstein – był najmądrzejszym człowiekiem żyjącym w XX wieku.

• Myślnik może być też użyty w analogicznej funkcji – powrotu do głównej części rozbudowanego zdania:

Wikiźródła, te, które powstały w 2005 i zamieszczały nieuźródłowione tabele matematyczne – to ten sam projekt, w którym opracowujemy teksty Prusa, Sienkiewicza.

• Myślnik oddziela cytowane wypowiedzi od komentarzu narratora, poprzedza również (jako kreska dialogowa) przytoczony tekst na początku akapitu:

 – Na której stacji szanowna pani wysiada? – zapytał Antoni.

 – W Koluszkach – rzekła nieśmiało dodając – bo tam mieszka moja mama.

 – A na długo pani jedzie?

 – Na tydzień. – oznajmiła i szybko dorzuciła – Może kilka dni dłużej...

• Myślnik może zastępować część zdania, często przy czytaniu możemy w tym miejscu zawiesić głos:

Wiele było pięknych panien na balu, mądrych i pięknych – jedna.

• Myślnik wskazuje miejsce, gdzie przy czytaniu zawiesimy głos:

Wszyscy popierają projekt Wikiźródeł – i chwała im za to.

• zwłaszcza gdy jest to nieoczekiwane:

Policja szczelnie otoczyła dom podejrzanego. Obstawiono wszystkie drogi ucieczki. Gdy o szóstej rano oddział szturmowy załomotał do drzwi – te uchyliły się i poszukiwany wyszedł z uniesionymi rękami.

• lub konieczne dla zapobiegnięcia niejednoznaczności (może oznaczać ominiętą część zdania)

Na Wikiźródłach zamieszczane są teksty do których wygasły prawa autorskie – wolne. (ominięte to jest)

• Myślnik przed podsumowaniem tego, co wcześniej zostało wyliczone, nazwane:

Kropka, przecinek, średnik, wykrzyknik, pytajnik, wielokropek, myślnik – to wszystko znaki interpunkcyjne.

Reguły interpunkcyjne nie określają położenia myślnika, szerokości odstępu między otaczającymi wyrazami. Zasady edytorskie jednak określają, że światło między kreską dialogową a pierwszym wyrazem (na początku akapitu) powinno mieć stałą szerokość. Dotyczy to oczywiście również wcięcia akapitowego poprzedzającego kreskę dialogową. Przy wyrównywaniu tekstu do szerokości łamu, inne odstępy otaczające myślniki w zdaniu powinny być natomiast równomiernie wyrównywane podobnie jak odstępy międzywyrazowe. Gdy wiersz trzeba podzielić w okolicy myślnika, ten powinien pozostać na końcu wiersza. Przeniesienie go do nowego wiersza mogłoby wyglądać jak początek kwestii dialogowej.

Reguły interpunkcyjne nie określają również długości myślnika. Co prawda używane jest często pojęcie myślnik (pauza), jednak nie można tego utożsamiać z pauzą w ujęciu typograficznym. W typografii współczesnej mamy bowiem co najmniej dwie kreski poziome używane w charakterze myślnika. Są to półpauza (–) i pauza (—). W starszych książkach polskich – co najmniej do lat sześćdziesiątych spotyka się jedynie dłuższą z nich, czyli pauzę. W kaszcie była ograniczona liczba króbek (przegródek) i określone czcionki w nich były rozłożone. Podobnie zresztą w przypadku składu linotypowego, gdzie było 128 dostępnych znaków.

W latach siedemdziesiątych półpauzy pojawiają się w fotoskładzie, powszechne ich użycie można jednak zaobserwować dopiero w latach 90‑tych, przy składzie komputerowym i stopniowemu zapożyczaniu wzorów zagranicznych. Jednocześnie obserwuje się tendencję do ciasnego składu. Pauza, zwłaszcza w otoczeniu odstępów, jak to mamy w przypadku myślników, powoduje duże luki w bloku tekstu.^[4]

Niemniej jednak w polskim składzie nie spotyka się w jednym tekście mieszania pauz i półpauz używanych w funkcjach interpunkcyjnych. Użycie znaku określa dyspozycja wydawnictwa – wszystkie teksty są składane jednolicie.

Zasady edytorskie w Polsce

Krótką kreskę (łącznik) daje się poza tym:

• przy przenoszeniu wyrazów (mówimy wtedy o dywizie)

Przy przenoszeniu wyrazów zalecane jest obok przenoszenia na gra‑

nicy sylab, uwzględnienie budowy (morfologii) przenoszonego wyrazu.

• przy podawaniu końcówki

urodzony/-na

• do oddania wymowy

hiperzespolony (wym. hiper-zespolony), dźwięk cis (wym. c-is), dla-a-a-czego?

• do zapisu związków chemicznych, izotopów

1,4-dichlorobenzen, węgiel-14

• dla oddania podziału na sylaby w zapisie nutowym

– Kolberg: Pieśni ludu polskiego serya 1

Łącznik lub półpauzę używamy

• dla oddania zakresu liczbowego

Żył w latach 1887–1932.

W tej funkcji w starszych książkach spotyka się jednak z reguły pauzę. Półpauza a obecnie nawet łącznik to stosunkowo nowe zjawisko w składzie książek w Polsce. Charakterystyczne jest jednak, że wokół kreski (łącznika, półpauzy czy pauzy) nie daje się odstępu.

• reguła podawana dla liczb arabskich jest powszechnie rozszerzana dla liczb rzymskich

Wiek III–V pne.

Znowu w starszych książkach spotyka się pauzę. Łącznik na zasadzie analogii do powyższego zapisu jest spotykany dość często np. w gazetach itp.

• w nazwach powstałych od nazwisk kilku osób

choroba Heinego–Medina lub Heinego-Medina

• przy podawaniu liczb przeplatanych kreskami na przykład numerów telefonów lub kodów pocztowych

00–594, 666–555–317

Półpauzę lub pauzę używamy

• w wyliczeniach (podobnie jak inne znaki graficzne np. •)

Następujące znaki przestankowe kończą zdanie:

– kropka

– wykrzyknik

– pytajnik

– wielokropek

Po takiej kresce (jak i po innych znakach graficznych) powinno się zachowywać stały odstęp.

• w zestawieniach jako znak zastępujący słowo powyżej

odmiana czasowników 247

– przymiotników 193

– rzeczowników 154

– zaimków 211–246

– – dzierżawczych 214

– – osobowych 229

– – wskazujących 239

Tutaj przed pierwszą kreską nie dajemy spacji, po kreskach dajemy odstępy

• dla oddzielenia jakiegoś terminu i jego wyjaśnienia albo tłumaczenia

imponderabilia – rzeczy nieuchwytne

imputować – przypisywać komuś coś karygodnego

Między wyrazami a kreskami dajemy odstępy

• w charakterze przerywnika dla składanej w jednym ciągu bibliografii

S.  Jodłowski, W.  Taszycki: Słownik języka polskiego – J.  Malczewski: Szkolny słownik terminów nauki o języku – A.  Wolański: Edycja tekstów – R. Chwałowski: Typografia typowej książki

Kreski są otoczone odstępami, kreska nie powinna rozpoczynać nowego wiersza (powinna przy przenoszeniu zostać w poprzednim).

• w słownikach dla opisania zakresu wyrazów

Tom II bre – cen

Będzin – Bochnia (np. w żywej paginie)

Z reguły składane z odstępem wokół kreski, może być bez odstępu

• w rubrykach tabeli dla wskazania, że dane zjawisko nie istnieje

Lp.	Państwo	1970	1980	1990	2000	2010	2020
1.	Chiny	200 836 843	280 287 435	404 719 069	407 336 509	497 566 462	615 518 145
2.	Stany Zjednoczone	186 860 633	269 883 970	312 410 604	342 628 105	401 704 350	434 875 197
3.	Indie	113 909 500	140 490 600	193 918 900	234 931 300	234 910 000	335 035 000
4.	Rosja	–	–	–	64 326 290	59 624 277	130.037.708
5.	Brazylia	23 698 301	33 217 509	32 490 418	45 893 372	75 731 026	125 568 280
6.	Argentyna	19 922 000	18 652 400	20 123 600	38 756 328	39 769 212	86 573 396
7.	Indonezja	22 156 220	33 642 840	51 912 830	61 575 000	84 775 900	77 149 202
8.	Kanada	28 560 717	41 364 700	56 806 235	51 090 400	45 412 200	65 013 700
9.	Ukraina	–	–	–	23 806 500	38 678 600	64 342 357
10.	Bangladesz	16 905 215	21 698 319	27 746 669	39 503 000	51 168 689	59 960 399

Najwięksi producenci zbóż na świecie. (Produkcja w tonach)

• Przy podawaniu „okrągłych” cen, tj. gdy cena jest wyrażona w podstawowej jednostce monetarnej (bez groszy, centów itp.)

Cena książki: 2,– zł

• Przykład z nutami powyżej ilustruje jeszcze użycie półpauzy lub pauzy – dla wprowadzenia nazwiska autora pod cytatem.

Półpauzy lub łącznika używamy:

• dla wyrażenia relacji czasowych

Miesiące lipiec–sierpień to czas żniw. Miesiące lipiec – sierpień to czas wakacji. Miesiące lipiec-sierpień to czas, gdy hotele są najdroższe.

Półpauza może być otoczona odstępami lub być składana bez odstępu, można też użyć łącznika. W starszych tekstach używano pauzy.

• dla wyrażenia relacji przestrzennych

lot Warszawa–Nowy Jork, linia kolejowa Zawiercie – Grodzisk Mazowiecki, rajd Paryż-Dakar

Półpauza może być otoczona odstępami (ewentualnie z wąskimi) lub być składana bez odstępu, można też użyć łącznika. W starszych tekstach używano pauzy.

Półpauzy używamy

• dla wyrażenia wartości przybliżonej lub zakresu podanego słowami

dwadzieścia–trzydzieści

Półpauza może być otoczona odstępami (ewentualnie z wąskimi) lub być składana bez odstępu. W starszych tekstach używano pauzy. Użycie przecinka jest również możliwe (dwadzieścia, trzydzieści).

• dla wyrażenia relacji między osobami, państwami itp.

mecz Polska–Węgry, spotkanie Blinken – Netanjahu

Półpauza może być otoczona odstępami (ewentualnie z wąskimi) lub być składana bez odstępu. W starszych tekstach używano pauzy. Użycie łącznika zwłaszcza w przypadku nazwisk może być mylące i jest niezalecane.

W praktyce najważniejsze są informacje:

• krótka kreska (łącznik) jest znakiem wewnątrzwyrazowym i jest składana bez odstępu
• półpauza i pauza graficznie się różnią ale oznaczają to samo ale przy doborze tych znaków kierowano się przede wszystkim dostępnością i ewentualnie estetyką.
  • kluczowa jest tu zwłaszcza spójność, w funkcji interpunkcyjnej używa się jednego z tych znaków (kiedyś pauzy obecnie raczej półpauzy), w funkcjach edytorskich używa się tych znaków spójnie w całej publikacji.
• przy dzieleniu wyrazu na łączniku w nowym wierszu łącznik się powtarza – reguła stosunkowo młoda ale przy profesjonalnym składzie zawsze przestrzegana
• przy dzieleniu tekstu w okolicy półpauzy lub pauzy, znak ten nie może być przenoszony do następnego wiersza
• w znaczeniach edytorskich takich jak zakresy liczbowe, relacje przestrzenne lub między osobami czy państwami,
  • bez odstępów wokół kreski (półpauza lub łącznik) składa się zakresy liczbowe (strony 33–45, wiek XIX–XX) i takich wyrażeń nie dzieli się między wiersze
  • bez odstępów lub z odstępami (ewentualnie z wąskimi odstępami w przypadku użycia półpauz) składa się wyrażenia rajd Paryż–Dakar, stosunki Korea Północna–Korea Południowa, przy użyciu świateł wokół półpauzy kieruje się zrozumiałością tekstu i estetyką.
• w starannym składzie tekstów łącznik nie może być stosowany dowolnie z dłuższymi kreskami

Kreska liczbowa

Przy starannym składzie używa się jeszcze kreski liczbowej. Znak ten wyglądem przypomina półpauzę. Jego wysokość pasuje lepiej do cyfr wersalikowych (czyli takich, jakie najczęściej widzimy w tekście). Znaku tego używa się przy podawaniu zakresów liczb (np. 30–40 centymetrów, przy kodach pocztowych, numerach telefonów, a więc w otoczeniu cyfr.

Kod pocztowy Ostrowa Wielkopolskiego to 63‒400.

Minus

Znak minus mimo podobieństwa do pauzy czy półpauzy rządzi się innym prawami. Nie jest istotny jego wygląd na tle tekstu ciągłego musi natomiast pasować wyglądem, czyli wielkością położeniem do innych znaków matematycznych w szczególności znaku plus. Nawet jeśli pauza wygląda w danym kroju pisma w funkcji minusa akceptowalnie, nie można zakładać, że będzie tak, gdy krój pisma się zmieni. Istnieje specjalny znak (−) pasujący używany w tej funkcji:

Rtęć jest płynna zakresie temperatur od −39°C do +357°C.

W zależności od funkcji składany jest z odstępem lub bez:

7 − 6 = 1 (odstępy wokół znaku minus przy użyciu jako symbolu operacji matematycznej)

Zero bezwzględne to −273,16°C. (bez odstępu po znaku minus dla liczb ujemnych)

Ujęcie typograficzne

Łącznik (dywiz) to najkrótsza z kresek, ma długość ok. ¼–⅓ firetu^[5]

Pauza to kreska od długości jednego firetu, półpauza ma szerokość połowy firetu, są zazwyczaj nieco cieńsze niż łącznik.

Minus ma długość taką, jak pozioma kreska w znaku plus, oba są na tej samej wysokości. Inne znaki matematyczne, na przykład ×, powinny również dobrze wyglądać w ich sąsiedztwie.

Kreska liczbowa jest położona nieco wyżej niż półpauza i zajmuje tyle samo miejsca co cyfra^[6] i, ponieważ zazwyczaj jest to zbliżona szerokość, półpauza. Wygląda dobrze w otoczeniu cyfr wersalikowych.

Niektóre kreski są specjalnie tak skomponowane, by ustawione koło siebie tworzyły zwartą linię na przykład: ────── ━━━━━━ . Są to jednak znaki graficzne, nie zaś pisarskie.

W typografii anglosaskiej spotyka się jeszcze kreski

• o długości dwóch firetów ⸺ (do zaznaczenia braków w słowie, tekście, do „zakrycia” jakiegoś imienia, nazwiska – w polskim edytorstwie używa się tu raczej wielokropka, wykropkowania)
• o długości trzech firetów ⸻ (używany w bibliografiach dla zaznaczenia, że jest to kolejny tytuł tego samego autora)

W. Doroszewski. Podstawy gramatyki polskiej PWN 1952.

⸻. Studia i szkice językoznawcze PWN 1962.

Starsze teksty

W tekstach sprzed drugiej wojny światowej spotyka się jedynie łącznik/dywiz, pauzę i minus (zazwyczaj używana tu była pauza).
Pauza była czasem używana również na zakończenie akapitu, czasem spotykamy w tym miejscu nawet dwie pauzy koło siebie. Pauza jako kreska dialogowa, jest regularnie używana w tekstach polskich od XVIII. wieku.
Półpauza (krótka kreska) spotykana jest dopiero w tekstach polskich od lat 70-tych XX. wieku. Od lat 90-tych spotyka się równoległe, często niekonsekwentnte, użycie pauzy i półpauzy w jednym tekście.
Łącznik w starszych tekstach przy przenoszeniu wyrazu nie był powtarzany na początku nowego wiersza. Powtarzanie łącznika obserwujemy regularnie dopiero po drugiej wojnie światowej.
We frakturowych krojach pisma łącznik/dywiz ma formę dwóch krótkich kresek, często ukośnych 00. Czasem używano również w niektórych książkach podobnego znaku w składzie antykwą (zwykłym krojem). Istnieje w standardzie Unicode specjalny znak 0⸗00, jego użycie nie jest na Wikiźródłach celowe, ponieważ utrudni znalezienie tekstu. Przede wszystkim byłoby merytorycznie nieuzasadnione – jest to raczej wariant graficzny zwykłego łącznika/dywizu.

Unicode

Spośród interesujących nas tutaj kresek poziomych standard Unicode definiuje:

• normalną kreskę (tzw. hyphen-minus czyli łącznik-minus) uzyskiwany z klawiatury -

możliwy jest podział wiersza po znaku (jednak nie w otoczeniu cyfr)

• łącznik niełamliwy, twardy (‑)

wygląd zbliżony do łącznika-minusa, blokuje przenoszenie słowa w tym miejscu

• miękki dywiz (­)

tworzy tylko wtedy widoczny znak, gdy jest na końcu wiersza

• półpauza (– lub –)

wg standardu Unicodu możliwy jest podział wiersza po znaku

• pauza (— lub —)

wg standardu Unicodu możliwy jest podział wiersza przed i po znaku

• kreska dialogowa (― lub &#8213 lub ―)

wg standardu Unicodu niemożliwy jest podział wiersza przed i po znaku, wysokością, grubością i długością odpowiada pauzie

• minus (−)

wg standardu Unicodu nie dzieli wiersza po znaku

Inne mniej istotne znaki to

• łącznik (‐)
• kreska o długości dwóch firetów (⸺)
• kreska o długości trzech firetów (⸻)
• kreski z bloku obramowań
  • cieka kreska ─ (─ lub ─)
  • gruba kreska ━ (━)

Z punktu widzenia polskiej typografii problematyczne jest:

• oddanie podziału wiersza na łączniku w słowie złożonym (        biało--czerwony  )
• podział wiersza przed pauzą i przeniesienie jej na początek nowego wiersza

Kreska dialogowa, czyli kreski poprzedzające przytaczane słowa oraz oddzielające je od opisu narratora są bardzo powszechne w powieściach pisanych w języku polskim (w przeciwieństwie do na przykład tekstów angielskich). Funkcjonalnie odpowiadają one cudzysłowom. Standard Unicode przewiduje tu teoretycznie specjalny znak (―); nie różni się on jednak od pauzy wyglądem ale jedynie podejściem do łamania wiersza.

Implementacja w CSS i programach DTP

Gdy składamy tekst na Wikiźródłach jesteśmy w mało komfortowej sytuacji. Nie wiemy właściwie w jakiej przeglądarce kod będzie interpretowany, jaka będzie wielkość ekranu wyświetlającego tekst, jaką wielkość czcionki ustawi sobie użytkownik czy może tekst będzie kopiowany i używany w innym programie. Nie wiemy też na ile inteligentny będzie algorytm podziału wierszy (np.: czy dopuści do przeniesienia ZUS-u      lub ZUS--u      ).

W związku z kreskami mamy kilka niuansów typograficznych:

1. przed kreskami dialogowymi chcemy mieć wcięcia o stałej szerokości – zwykłe wcięcia akapitowe
2. po kreskach dialogowych chcemy mieć odstęp o stałej szerokości, niezmienny również przy justowaniu tekstu
3. wokół myślników chcemy mieć zwykłe odstępy międzywyrazowe, równomiernie rozłożone przy justowaniu tekstu
4. wokół półpauz, pauz używanych w znaczeniu edytorskim (np. Pociąg Warszawa – Moskwa) chcemy mieć ewentualnie węższe niż zwykłe odstępy
5. nie chcemy by pauza lub półpauza przy przenoszeniu do następnego wiersza była na początku wiersza – powinna zostać w poprzednim

Implementacja tego w sposób uniwersalny nie jest trywialna a być może jest niemożliwa.

• Do zapobiegania podziałowi wiersza używa się w html‑u znacznika <nobr>...</nobr> Edytory tekstu i programy DTP mają tu zupełnie inne podejście.
• Standard Unicode definiuje twardą spację. Podział wiersza w tym miejscu jest niemożliwy. Standard CSS nakazuje przy justowaniu tekstu dostosowywać szerokość twardej spacji (podobnie jak zwykłej). Edytory tekstu i programy DTP zazwyczaj nie zmieniają szerokości twardej spacji przy justowaniu.^[7] Program TeX używa „własnej” twardej spacji, która dostosowuje swoją szerokość przy justowaniu.
• Standard Unicode wskazuje, że podział wiersza może nastąpić przed pauzą, co jest niezgodne z polską tradycją edytorską.
• Standard Unicode definiuje kilka odstępów o stałej szerokości, w html‑u naturalniejsze by było użycie klas na przykład: <small class=hairsp></small> . W TeX‑u z kolei utworzenie odstępu o zadanej szerokości jest bardzo łatwe na przykład przy pomocy polecenia \hspace . Korzystanie ze zdefiniowanych w Unikodzie odstępów wymaga oczywiście właściwych fontów (z czasem większość ma już potrzebne znaki), korzystanie z klas oznacza większy overhead, trudności z kopiowaniem tekstu do edytorów.

Nasza praktyka

Zgodnie z opracowywanym tekstem wewnątrz wyrazu stosujemy łącznik oddawany jako krótka kreska dostępna z klawiatur (-). Zgodnie z regułami interpunkcji i edytorstwa nie dajemy wokół niego odstępów. Można go oddać jako &shy;&#8209;, co pozwoli na zachowanie typowego dla polskiej normy edytorskiej dzielenia wyrazów z łącznikiem z umieszczeniem go zarówno w pierwszym, jak i w drugim wierszu.

Dywizy wynikające z dzielenia słowa na środku strony są pomijane – zapisujemy cały akapit razem.

Na końcu strony tekstu dywizy są zachowywane (lub opracowywane przy pomocy szablonów) – jest to jednak zabieg typowo techniczny. Zachowanie dywizu na końcu strony powinno dać w tekście w przestrzeni głównej tekst bez widocznych podziałów. Szerzej można o tym przeczytać w poradniku Przenoszenie wyrazów.

W większości tekstów, które opracowujemy na Wikiźródłach, dłuższe kreski, które spotykamy to pauzy. Oddajemy je zgodnie z tekstem przez ten znak. Można go znaleźć w przyborniku w dwóch miejscach.

Można również go wpisywać wykorzystując skróty klawiaturowe.

Znak minus można wpisać przy pomocy encji &minus;. Użycie go ma zalety, ponieważ, uniezależnia wygląd znaku minus od używanego kroju pisma.

Na stronach w przestrzeni Autor:, Pomoc:, Wikiźródła: i czasem przy opracowywaniu nowszych tekstów używamy półpauzy. Znak można znaleźć w przyborniku

Można również go wpisywać wykorzystując skróty klawiaturowe.

Perspektywa

• Łącznik w środku wyrazu dający przy przenoszeniu efekt zgodny z polskimi tradycjami edytorskimi (        biało--czerwony  ) można uzyskać przez kombinację &shy;&#8209;
• Łącznik twardy, niedający możliwości podziału w jego okolicy (na przykład ZUS‑u) można otrzymać przy pomocy &#8209;
• Niełamliwy odstęp o stałej szerokości można uzyskać przez powtarzanie odstępu liczbowego (figure space ) &#8199;
  • wcięcie akapitowe powinno mieć zatem ok. 1–1½ firetu czyli 2–3 spacje liczbowe
  • odstęp między kreską dialogową a tekstem ok. pół firetu czyli 1 spacji liczbowej
• By zabezpieczyć pauzę przed przejściem do następnej linii trzeba użyć bardziej karkołomnych środków
  • używając pauzy
    • jeśli przylega do liczb, liter można użyć znaku word joiner niewidocznego znaku spajającego nierozerwalnie części tekstu (&NoBreak;)
      • strony 193&NoBreak;—&NoBreak;220 (193—220) – podział nie może nastąpić ani przed, ani po pauzie
      • pociąg Warszawa&NoBreak;—Paryż (Warszawa—Paryż) – podział nie może nastąpić przed pauzą
    • jeśli otoczony jest odstępami można użyć znaku word joiner i spacji
      • Jest wielu sportowców na świecie&nbsp;— mistrz jest jeden. – podział nie może nastąpić przed pauzą
    • jeśli ma być otoczony wąskimi odstępami można użyć znaku word joiner i wąskiej spacji
      • Spotkanie Blinken&NoBreak;&thinsp;—&thinsp;Ławrow. (Blinken — Ławrow) – możliwy podział po pauzie ale nie przed
    • lub wąskiej twardej spacji (narrow non-breaking space)
      • Spotkanie Blinken&#8239;—&#8239;Ławrow. (Blinken — Ławrow) – bez możliwości podziału wiersza przed i po pauzie
  • można wreszcie użyć poziomej kreski &horbar; – przeznaczonej wg standardu Unicode do dialogów
    • strony 193&horbar;220 lub (193―220) – podział nie może nastąpić ani przed, ani po pauzie
    • pociąg Warszawa&horbar;&#8203;Paryż (Warszawa―Paryż) – podział nie może nastąpić przed pauzą
    • Jest wielu sportowców na świecie&nbsp;&horbar; mistrz jest jeden. – pauza otoczona odstępami, podział nie może nastąpić przed pauzą
    • Spotkanie Blinken&thinsp;&horbar;&thinsp;&#8203;Ławrow. (Blinken — Ławrow) – pauza otoczona wąskimi odstępami, możliwy podział po pauzie ale nie przed
    • Spotkanie Blinken&#8239;&horbar;&#8239;Ławrow. (Blinken – Ławrow). (Blinken – Ławrow) – pauza otoczona wąskimi odstępami, niemożliwy podział ani przed, ani po pauzie
• W przypadku półpauzy można uwzględnić, że standard Unicode nie pozwala na podział wiersza przed półpauzą
  • jeśli przylega do liczb, liter można użyć znaku word joiner niewidocznego znaku spajającego nierozerwalnie części tekstu (&NoBreak;)
    • strony 193–&NoBreak;220 (193–229) – podział nie może nastąpić ani przed, ani po półpauzie
    • pociąg Warszawa–Paryż (Warszawa–Paryż) – podział nie może nastąpić przed półpauzą
  • jeśli otoczony jest odstępami można użyć znaku word joiner i spacji
    • Jest wielu sportowców na świecie&NoBreak; – mistrz jest jeden. – podział nie może nastąpić przed półpauzą
  • jeśli ma być otoczony wąskimi odstępami można użyć znaku word joiner i wąskiej spacji
    • Spotkanie Blinken&NoBreak;&thinsp;–&thinsp;Ławrow. (Blinken – Ławrow) – możliwy podział po półpauzie ale nie przed
  • lub wąskiej twardej spacji (narrow non-breaking space)
    • Spotkanie Blinken&#8239;–&#8239;Ławrow. (Blinken – Ławrow) – bez możliwości podziału przed i po półpauzie

Przypisy

1. Wyrażenie mru-mru jest dwusylabowe, krótkie, jako takie zasadniczo, jeśli łamy nie są zbyt wąskie, nie powinno być dzielone.
2. Choć nie jest to z punktu widzenia reguł ortograficznych poprawne.
3. Pisownia skrótów jest ogólnie rzecz biorąc bardzo oparta na tradycji i trudno ją ująć w ścisłe reguły
4. Należy dodać, że w anglosaskiej typografii nie daje się świateł wokół pauz. Zresztą w starszych książkach polskich też obserwujemy inne podejście do świateł wokół pauz niż obecnie.
5. Firet to jednostka typograficzna oznaczająca szerokość litery M.
6. W większości krojów pisma cyfry wersalikowe mają tę samą szerokość – ½ firetu.
7. Nowsze wersje MS Worda zdają się jednak zachowywać jak przeglądarki internetowe.