Pomoc:Budowa książki

Cel niniejszego poradnika

Pracując na Wikiźródłach wikiskrybowie są konfrontowani z tekstami wydawanymi przez profesjonalne wydawnictwa, korzystają z bibliotek i innych zbiorów tekstów.

Dane te są przetwarzane i zamieszczane w różnych częściach projektu:

• Commons – opisy plików, pochodzenie (Przesyłanie plików na Commons)
• Wikiźródła – pochodzenie, miejsce i sposób znalezienia fragmentu tekstu (m. in. Poradnik dotyczący tworzenia indeksów)

Wydaje się, że zamieszczenie precyzyjnych informacji o źródle (szczególnie w przypadku, gdy plik, z którego korzystamy pochodzi z różnych źródeł i jest kolażem) dodaje naszemu projektowi wiarygodności i profesjonalizmu. Wynika również z zasady weryfikowalności.

Budowa książki

Obwoluta i okładka

Książka w oprawie miękkiej
1. Grzbiet
2. Okładzina okładki
    (grzbiet i okładziny tworzą razem okładkę)
3. Blok książki

Książka w oprawie twardej
1. Opaska
2. Skrzydełko obwoluty
3. Wyklejka – część sklejona z okładziną okładki
      = druga strona okładki
4. Wyklejka – wolna karta
5. Okładka – okładzina przednia
6. Okładka – okładzina tylna
7. Stronica recto
8. Stronica verso

Książki wydawane przez profesjonalne wydawnictwa, zwłaszcza, gdy dostęp do techniki drukarskiej był trudniejszy niż dziś, są w zasadzie budowane i składane w myśl dość ścisłych zasad. Po poznaniu ich jest stosunkowo łatwo rozpoznać wszystkie elementy.

Książki, które opracowujemy, z reguły nie mają zachowanej obwoluty, czyli luźnej miękkiej kolorowej okładki zdobiącej i jednocześnie chroniącej książkę. Mogła ona być jeszcze dodatkowo owinięta opaską, która, ma jedynie funkcję ozdobną i poza celami kolekcjonerskimi nie jest przechowywana. Na obwolucie poza tytułem mogą się znaleźć materiały o charakterze informacyjno–reklamowym (np. biogram autora na skrzydełku obwoluty, blurp (czyli pochlebny opis treści książki) na tylnej powierzchni obwoluty lub okładki. Obwoluta bywa spotykana przy oprawie twardej. Od XX wieku spotyka się również mniej trwałą oprawę miękką (nazywaną przez bibliotekarzy zeszytową). W tym przypadku okładka może również mieć skrzydełka.

Oprawa twarda mogła być, i faktycznie tak jest często w przypadku naszych książek, wykonana przez introligatora na zlecenie biblioteki. Strony okładki fachowo określa się jako pierwsza, druga, trzecia i czwarta. Na pierwszej, jeśli jest oryginalna, często jest tytuł, na ostatniej może być logo wydawnictwa. Strony druga i trzecia (a więc wewnętrzne) są w przypadku oprawy twardej trwale połączone (sklejone) z wyklejką. Wyklejka to dwukartkowy element łączący oprawę z blokiem książki. Wolna karta wyklejki jest zszyta razem z kartami wewnątrz książki. Określenie część wyklejki sklejona z okładziną okładki ma raczej charakter techniczny, prościej jest opisać to w praktyce jako druga strona okładki, lub trzecia strona okładki. Wyklejka jest stosunkowo rzadko zadrukowywana, może być jednak wykonana z ozdobnego papieru.^[1] Grzbiet okładki to część okładki łączące okładziny. Często zawiera tytuł książki.

Blok książki

Karty tytułowe

Karta to dwie strony, określane fachowo jako recto i verso (mniej formalnie nieparzysta i parzysta).

W praktyce wydawniczej spotyka się najczęściej tzw. czwórkę wydawniczą – cztery pierwsze strony książki są zbudowane w stały sposób:

• strona przedtytułowa
• strona kontrtytułowa lub przytutułowa
• strona tytułowa
• strona redakcyjna

O wszystkich mówi się zbiorowo „strony tytułowe” lub „karty tytułowe”, choć mówiąc „strona tytułowa” mamy na myśli trzecią z nich.

Strona przedtytułowa, w żargonie również szmuctytuł, zawiera z reguły jedynie skrócony tytuł pozycji, czasem jeszcze autora. Zwyczaj drukowania tej strony pochodzi być może z czasów, gdy wydawcy sprzedawali bloki kart, a nabywca oddawał je samodzielnie do introligatora. Strona taka chroni też następującą po niej bardziej ozdobną kartę.

Druga strona czwórki wydawniczej to strona kontrtytułowa, gdyż jest na rozwarciu ze stroną tytułową, określa się takie strony też jako widzące. Na stronie kontrtytułowej (a więc po lewej stronie strony tytułowej, gdy książka jest otwarta) może się znaleźć:

• część informacji o autorach, tytule
• informacje dotyczące serii, do której dany tom należy
• dedykacja
• motto
• frontyspis – czyli ozdobna ilustracja dodająca estetyki stronie tytułowej
• może pozostać pusta – czyli wakat (tak się określa każdą całkowicie pustą kolumnę^[2])

Trzecia strona czwórki wydawniczej to strona tytułowa, zawiera również dane identyfikujące autora, tłumacza, nazwę wydawnictwa, oznaczenie miejsca i daty wydania

Czwarta strona to strona redakcyjna, zasadniczo znajdują się tu informacje dotyczące autorów, współtwórców, redaktorów, numer ISBN, tzw. metryka książki^[3]. W naszych tekstach często znajdziemy tu decyzję urzędu cenzury dopuszczającą książkę do druku.

Strony tytułowe nie są paginowane (czyli nie zawierają numerów stron) ale często są liczone i strony tekstu właściwego w swej numeracji je uwzględniają.

Czasem zdarza się, że zamiast czterech stron mamy dwie (dwójka wydawnicza). W przypadku tomów wchodzących w skład dużej serii – wyjątkowo sześć.

Materiały wprowadzające

W języku angielskim termin front matter (lub preliminaries skracane do prelims), czyli strony początkowe przed tekstem głównym odnosi się również do czwórki wydawniczej. Po polsku określa się w ten sposób spis treści (jeśli jest na początku książki), wszelkie wstępy, przedmowy, przedmowy do kolejnych wydań, przekładów, przedmowy krytyczne, przedmowy tłumacza, życiorys autora, dedykacje, motto, podziękowania. Te strony mogą być numerowane, zwłaszcza jeśli jest ich więcej. Ze względów praktycznych często mają osobną numerację liczbami rzymskimi.^[4]

Tekst główny

Książki są drukowane na tzw. arkuszach wydawniczych – na przykład szesnaście kolejnych stron na jednym arkuszu. Arkusz taki jest składany i cięty. Każdy taki zeszyt jest określany jako składka (w żargonie drukarskim – lega). Na pierwszej stronie każdej składki z reguły jest umieszczana skrócona nazwa książki i numer składki (tzw. sygnatura składki).^[5] Zazwyczaj też (skrócona) sygnatura jest umieszczana również na kolejnej stronie nieparzystej (recto).^[6] Wcześniej powszechne było powtarzanie na każdej ostatniej stronie składki (lub na każdej stronie) słowa, którym się zaczynała następna składka (bądź strona). Słowo takie określa się fachowo jako kustosz.^[7]

Otwierając książkę, widzimy jednocześnie dwie strony. Są one określane jako widzące lub na rozwarciu. Może to być użyte do druku tekstu zaplanowanego tak, by zajmował dwie kolumny i był jednocześnie widoczny (np. szeroka tabela). Z przyczyn techniczny najłatwiej jest to zrobić, gdy taki tekst lub ilustracja jest drukowana na środkowych stronach składki. Określa się to jako kolumny rozkładowe. W czasopismach są tak często drukowane ilustracje wielkoformatowe.

Na górze lub dole (odpowiednio nagłówek i stopka) strony zazwyczaj znajdziemy numer strony (paginę). Jeśli dodatkowo w nagłówku jest tytuł rozdziału lub np. zakres liter w słowniki, określa się to jako żywą paginę.^[8]

Nie wszystkie strony zawierają numer, jest on pomijany na kolumnach spuszczonych (tj. zazwyczaj początek rozdziału) – gdy pagina jest w nagłówku i na kolumnach szpicowych – gdy pagina jest na końcu. Nie umieszcza się też numerów stron na całkowicie pustych stronach, stronach zawierających jedynie tabele, na wklejkach (wklejki z reguły są nie tylko nienumerowane, ale i całkowicie pomijane przy numeracji stron).

Przypisy odnoszące się do słów, zdań w tekście mogą być umieszczone na dole kolumny lub na końcu tekstu (lub rozdziału).

Tabele, to specyficzny sposób zapisu informacji w polach tabeli. Pole tabeli znajduje się na przecięciu pionowej i poziomej rubryki tabeli. Treść danej rubryki często określa nagłówek i boczek (specjalne pole tabeli odpowiednio na górze i z boku tabeli).

W poligrafii ogólnie powierzchnie niezadrukowane określa się jako światła. Światła mogą być wokół liter, słów, akapitów, ilustracji, czy innych włamanych elementów kolumny ale i również wokół łamów i kolumn. Marginesami nazywa się wolne powierzchnie strony wokół obrysu zadrukowanej części. Po angielsku światła międzykolumnowe (czyli między zadrukowanymi częściami stron na rozwarciu) oraz światła między łamami określa się jako gutter.

Łam to obszar zarezerwowany na tekst. Na kolumnie (czyli stronie) może się znajdować jeden lub więcej łamów. Gazety zawierają na przykład z reguły na jednej kolumnie 4–6 łamów (czyli pionowych pasów o określonej szerokości i długości wyznaczonej długością kolumny). Określanie łamu jako szpalta jest nieprecyzyjne. Oznaczało bowiem surowy skład o zadanej szerokości. Szpalta była układana na stole, wykonywano z niej wstępne odbitki (tzw. szczotki), następnie często inny pracownik układał pobrany materiał w łamy.

Materiały uzupełniające

Część książki po głównym tekście zawierająca spis treści (jeśli nie jest na początku), dodatek, bibiligrafię, indeks itp.

Słownik terminów dotyczących budowy książek

1. obwoluta – dust jacket, dust cover, dust wraper,
2. skrzydełko (obwoluty lub okładki) – flap
3. opaska – belly band
4. okładka – cover
5. okładzina przednia okładki – front cover
6. okładzina tylna okładki – back cover
7. grzbiet – spine
8. pierwsza, druga, trzecia, czwarta strona okładki – first, second, third, fourth page of cover
9. twarda oprawa – hardcover
10. oprawa miękka, zeszytowa – paperback, softcover
11. wyklejka – end paper, end sheet
12. wolna karta wyklejki – free endpaper or flyleaf
13. karta wyklejki sklejona z okładziną okładki – paste–down
14. pagina, numer strony – page number (folio)
15. pagination – pagination (page numbering)
16. foliacja – foliation (folio numbering)
17. żywa pagina – running head, less often called a running header, running headline or running title (w słownikach guide words)
18. nagłówek – (page) header
19. stopka – (page) footer
20. tytuł rozdziału – chapter's title
21. rozdział – chapter (mniejsze to np. section, większe np. part)
22. karta, strona – leaf, page
23. karty tytułowe
24. czwórka (dwójka czasem szóstka) tytułowa
25. strona przedtytułowa – half–title, bastard title
26. strona przytytułowa (kontrtytułowa) –
27. frontyspis – frontispice
28. strona tytułowa title page
29. strona redakcyjna – edition notice (copyright page)
30. Front matter (or preliminaries; shortened to "prelims") materiał poprzedzający właściwy tekst/ strony początkowe przed tekstem głównym
31. spis treści – table of contents
32. blok książki
33. przedmowa – foreword, preface
34. prolog – prologue
35. podziękowania – acknowledgments
36. motto – motto
37. epigraf – epigraph
38. dedication – dedykacja
39. wprowadzenie, wstęp – introduction
40. posłowie – afterword
41. spis treści – table of contents
42. zakończenie – note
43. dodatek – amendements
44. kolofon – colophon
45. metryczka drukarska – umieszczona na stronie redakcyjnej lub na końcu dokumentu notka z danymi dotyczącymi kolejności wydania, nazwie i ew. adresie wydawnictwa, czasem wysokości nakładu, rodzaju użytego papieru, drukarni, objętości (liczbie arkuszy wydawniczych), datach oddania i podpisania maszynopisu do druku, cenie książki, symbolu cenzora...
46. przypisy – footnotes (na dole kolumny), endnotes (na końcu tekstu lub rozdziału)
47. strony widzące, kolumny na rozwarciu – facing pages, (reader) spread
48. rozwarcie – opening
49. rozkładówka – natural spread, centerful
50. wklejka (drukowana na specjalnym papierze) – insert (printed on different paper)
51. register TODO
52. szczotki – galley proofs (shortend to galleys)
53. spad – bleed area
54. – bleed
55. tom – volume
56. recto, verso – recto, verso
57. łam – column
58. margines – margin
59. składka, lega – gathering, section, quire, signature
60. sygnatura składki – signature mark
61. tabela – table
62. główka tabeli – column header
63. boczek – row header
64. rubryka pionowa tabeli (kolumna) – column
65. rubryka pozioma tabeli (wiersz) – row
66. pozycja tabeli (komórka) – cell
67. kolumna (to co jest drukowane na jednej stronicy) –
68. kolumna pusta, wakat – intentionally blank page, vacat page
69. kolumna szpicowa
70. kolumna spuszczona (opuszczona) – sink
71. szpalta – galley (ściśle rzecz biorąc galley to szufla, na której była układana szpalta)
72. bordiura –
73. kod kreskowy – bar code
74. gutter — The two inside margins toward the center or spine of the book – światło międzykolumnowe
75. światło – white space
76. interlinia, leading – leading
77. Register Marks — Short lines marking edges of paper, trim, or bleeds
78. arkusz – leaf
79. incipit – incipit
80. rubryka – regular column
81. errata w formie luźnej wkładki – errata slip
82. metryczka drukarska
83. kustosz – catchword
84. reklamant – reclamans (l.mn. reclamantes), catchword

1. Cienki, jednoskładkowy blok książki może być połączony z okładzinami oprawy jeszcze nieco inaczej, pojedyncza dwukartkowa wyklejka jest zszywana razem ze składką i klejona do wewnętrznych stron okładek.
    Najłatwiej to opisać, wyobrażając sobie zeszyt np. trzydziestodwukartkowy w miękkiej oprawie wklejony swoimi papierowymi okładkami w twarde okładziny.
2. Kolumna to zawartość jednej stronicy z punktu widzenia drukarza. Do kolumny zalicza się również ślepy materiał, czyli justunek. Na nasze potrzeby kolumna = stronica.
3. Metryka książki może też być umieszczona na końcu tekstu
4. Ta część książki była drukowana osobno, często na końcu. Mogła też być w ostatniej chwili zmieniona. Mogłoby to spowodować brak konsystencji w numeracji książki.
5. Niekiedy rozróżnia się normę (skrócony tytuł) i sygnaturę (numer arkusza).
   Grzbiet składki zawiera też często nadruk ułatwiający introligatorowi wizualną kontrolę kolejności składek. Na zszytej książce jest to jednak niewidoczne.
6. Fizycznie ta strona znajdowała się na innej formie drukarskiej i była odbijana po drugiej stronie arkusza.
7. W rękopisach: reklamant.
8. Stare książki i rękopisy często nie zawierały numerów stron, wtórnie kolejne karty były numerowane, strony były określane jako recto i verso. Na rozwarciu będzie więc widoczna np. strona 7r i 8v.