Słownik etymologiczny języka polskiego/koło
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Artykuł w Wikipedii
| |
 Strona w Wikisłowniku
| |
koło, kółko, kółeczko i kolce (częste w dawnej polszczyźnie, kolca w rachunkach Jagiełłowych 1394 r.; całkiem co innego kolce np. róży); kolca u drzwi cerkiewnych, których w 15. wieku przysięgający prawosławny dotykał; stąd kólczyk, mylnie i kulczykiem pisany. Koło odmieniało się i jak niebo, więc liczba mnoga koła albo kolosa (p. kolasa). Koło na Bałkanie ‘taniec narodowy’, u nas ‘zebranie wojska czy rady’: »koło sejmowe, poselskie«, »koło generalne« w wojsku polskiem. Jak miasto, używa się koło i jako przyimek: »koło niego«, albo »około niego« (dookoła, wkoło), nawet przy liczebnikach dla oznaczenia przybliżenia: »około pięć lat«; od około nowy rzeczownik okolica, okoliczny, okoliczność (‘co przylega’, ‘Angelegenheit’), a przymiotnik: okólny (np. list). Czasowniki: kolić, okolić, zakolić, kołować. Liczne złożenia: kołodziej (to samo co i kolarz, ale ten u nas dziś jedynie dla ‘cyklisty’ używany, na Bałkanie i u Czechów ‘kołodzieja’ znaczy), kołowrót i kołowrotek (‘kądziel’), kołomaź, Kołomyja (miasto, a stąd i kołomyjka ruska, niby nasz krakowiak). Obok przymiotnika kołowy (ruch, piasta), kołowaty, ‘idący wkoło’, i o stanie umysłowym: kołowacieć, kołowacizna (właściwie choroba bydlęca); kolisty, kolistość; Kolisko. P. kolano, kolczuga, kolej. Słowo aryjskie; pruskie kelan, ‘koło’ (z wokalizacją e, jak w nazwie ‘kolana’, gdzie Litwa przy e znowu została), łac. colus, ‘kołowrotek’, colere, ‘pędzić’, ‘żyć’, ‘uprawiać’; grec. pelomaj, ‘pędzę’, polos, ‘pol, biegun’, peri-plo-menos, 'kręcący się’; dla koła używają inne języki aryjskie zdwojenia: grec, kyklos (stąd nasz cykl, ‘obieg’), ind. czakra-, ‘koło’, lit. kakłas, ‘szyja (obrotna)’. Koła, liczba mnoga, znaczyło ‘wóz’ (p. kolimaga, kałamaszka), i dziś jeszcze różnym Słowianom to znaczy, począwszy od cerkiewnego. Według podle mówią i kole, pole, mieszając je z koło, ale to tylko narzeczowe. Kołomącić i kałamucić wydają się raczej rusyzmami zamiast naszego bałamucić (p.).
