Słownik etymologiczny języka polskiego/władać
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
 Strona w Wikisłowniku
| |
władać, władnąć, władza, władny, władzca (dawniej i włajca, jednowłajca), władztwo; właść, właściwy, właściwość; własny, własność; zwłaszcza; władyka (‘biskup’, ruskie, cerkiewne, tłumaczy greckie kyrios, ‘pan’, tytuł biskupi); Władysław (tak samo obce, łacińskie i węgierskie, Ladislaus, Laszló); pomijam złożenia: zawładnąć itd., nadwładza, albo z włado-, albo właściciel, przywłaszczać, władarz. Wszystkie te słowa okazują -ła- zamiast zwykłego -ło-, istniejącego albo w dawnym języku, szczególniej w 15. wieku, albo ocalałego do dziś, a więc: włodać, włodę (Kazania gnieździeńskie, nie: włodzę), włos(t)ny, włodarz, włość (włościanin, włościański), Włodzisław (stąd nazwy miejscowe Włocławek i Wodzisław), Włodzimierz; włodyka, co z ‘panującego’ zszedł nisko: »ubogi włodyka, ale nie klejnotnik«, ‘szlachetka-żołnierz bez wioski’, więc ‘nieosiadły’ (»ubogiej włodyki kraple«, r. 1472). W psałterzu tylko włodać, w biblji obie postaci co raz się mieszają: władać, władnąć (sobą, niebem), albo włodać (niczem), włodarz (‘satrapa’, ‘trybun’, ‘zwierzchnik, urzędnik’; od 16. wieku do wsi ograniczony), włodnąć (»nad chleby«, albo »chleby«, t. j. chlebami; »włodli dniem«), włość (‘ziemia, państwo, ojczyzna’, ‘prowincja, szczep’, ‘dom’), włostny, ‘prawowity’ (własny, Leopolita), włosny, mniej częste (»z włosnego sierca«), włosność (»prawo«, Leopolita). Tylkoż z tego nie wynika bynajmniej, żeby postaci z -ła- nie były równie polskie jak postaci z -ło- (pominąwszy jawne pożyczki: władyka, Władysław, obie nie polskie). Prasłowo; cerk. własti (tego nie mamy), władą (‘włodę’), własť (‘włość’), władyka (‘pan, włodyka’), właszť (‘włoszczy’), i tak samo na całem Południu i u Czechów; na Rusi wołosť, Wołodimir (postaci cerkiewne z -ła-, władieť, przeważają). U Łużyczan boża łość (z *włość) stała się mityczną postacią. Praskie waldujko, ‘rycerz’, pożyczka z naszego włodyka (urobiono to nasze słowo przyrostkiem -ka od rzeczownika *włody, ‘panowanie’). Pień: wełd-, wołd-; u Słowian już tylko wołd-, natomiast Litwa oba pnie zachowała: weldēti, weldu, ‘panuję’, welst, ‘panować’, wełdamas, ‘poddany’, prus. weldūnai, ‘dziedzice’ (a jest i postać z ĭl: apwildo, ‘osięgnął’), waldýti, ‘panować’, wałdōnas, prus. waldnikas, ‘panujący’. Powtarza się w niem. walten, ‘panować’, dawne waldan, Woldemar = Włodzimier, goc. wulthus, ‘przepych’; łac. valēre, ‘być silnym’ (stąd validus, ‘silny’, nasze inwalida, dosłownie: ‘bezsilny’; dalej walor, walorowy, waloryzacja). Pomijam złożenia, własnoręczny itd., lub urobienia, jak właścizna, właśniejszy. W psałterzach obłaszcze, ‘osobnie’, zdaje się czechizmem, por. nasze zwłaszcza.
