Słownik etymologiczny języka polskiego/wszegdy
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Słownik etymologiczny języka polskiego |
| Wydawca | Krakowska Spółka Wydawnicza |
| Data wyd. | 1927 |
| Miejsce wyd. | Kraków |
| Źródło | Skany na Commons |
| Indeks stron | |
wszegdy i weżdy, wżdy, wżda w psałterzu, wżdam w 16. wieku, stoją obok siebie, jak kiegdy i gdy, tegdy i tedy; wszędzie; wszędybył; wszytek i wszyciek, albo wszystek i wszyściek, z mnóstwem odmianek: wsztornki, wciornasty, wciorki, wciurnasty, co w 16. wieku jeszcze ogólne, np. u Leopolity, ale już w 17. ginie; dziś narzeczowe: »bodaj cię wciurnaści!« (t. j. ‘wszyscy djabli wzięli’); wszegdyncy w Kazaniach gnieździeńskich; zawżdy, ‘zawsze’; wszako, wszak; wszechen, powszechny, rozpowszechnić; wszeliki, wszelki, wszelkny; złożenia ze wszech-, zamiast dawnego prawidłowego wsze-: wszemogący, już od 15. wieku wszechmogący, wszechmoc, wszechwładca (Czesi i inni Słowianie zostali przy wsze-). Wszystko od zaimka *wiesz, wsza, wsze, do dziś używanego; chociaż samo *wiesz i *wszy liczby mnogiej dla rodzaju męskiego wcale nie istnieje, mamy jednak zato: wszego, wszemu, wszech, zastępywane coraz częściej przez wszystek, wszytek, t. j. urobienie od wsze- na -istek (por. samiustek od sam) albo na -itek, boć to to samo. Liczne z tu przytoczonych wyrazów, np. wżdy, ‘przecież’ (pierwotnie: ‘zawsze’, ‘zawżdy’; jest w biblji w obu znaczeniach), i inne, już całkiem przestarzały; w psałterzu jest wżdy, ‘przecież’, i wżda, ‘zawsze’, ale częściej: weżdy, weżgi (zawszgi w Kazaniach gnieździeńskich), weżgdy i weżdgi (weżdy kilka razy w biblji), obok wszegdy. Jak u Serbów tak i u nas przestawiano wsze-, wszy-, we szwe-, szwy-, więc w psałterzu: szwytki (ze wszytki), ale tylko w ostatniej, trzeciej jego części (z początku 15. wieku, pięć razy tak w psalmie 148.), tak po licznych innych zabytkach z końca 14. wieku i przez cały 15. wiek; w 16. wieku ginie to zupełnie; ocalało w imionach i nazwach: Sieciech, ze Wszeciech, Swieciech; Świrad(!), ze Wszerad; Siemir, ze Wszemir. Prasłowo; cerk. wĭś, ‘wszytek’, wĭśma, ‘bardzo’ (rus. wieśma), wĭśde, wĭsądě, ‘wszędzie’, wĭsegda, ‘zawsze’, wĭs(j)ak, wĭsjaczĭsk, ‘wszelki’, i t. d. Tak samo u innych Słowian, z tą jednak różnicą, że na całym Zachodzie -sz- zajęło miejsce południowego i wschodniego -ś- (jak i w kilku innych słowach, por. szady, szary), a więc rus. wieś, wsia, wsio, cerk. wĭsemogąszt’, ale czes., łuż. i polskie wsza, wsze, wszemogący (czes. wszemohoucí). Lit. wisas, ‘wszystek’; ind. wiśwa-, ‘każdy’, awest. wispa-, ‘wszystek’, ind. wiśu-, ‘na wsze strony’: urobienia od pnia wi- (przyimka niby, znaczącego tyle co roz-). P. zawsze.
