SJP:OBJASNIENIE PRZYWIEDZIONYCH DYALEKTOW I JĘZYKOW

<<< Dane tekstu >>>
Tytuł	OBJASNIENIE PRZYWIEDZIONYCH DYALEKTOW I JĘZYKOW
Pochodzenie	Słownik języka polskiego

›››

[77] OBJASNIENIE PRZYWIEDZIONYCH DYALEKTOW I JĘZYKOW.

Bh., Boh., lub też z początku dzieła Cz., znaczy Bohemice; t. i. po Czesku; Zebrałem wyrazy tego dyalektu z dzieła pod tytułem:

Franz Johann Tomsas vollständiges Wörterbuch der Böhmisch-, Deutsch- und Lateinischen Sprache, mit einer Vorrede von Joseph Dobrowsky. Prag 1791. 8. Miałem tego dzieła exemplarz, pomnożony w manuskrypcie przypiskami J. Pana Złobickiego Sekretarza Nadwornego w Wiedniu, z których nietylko znaczna liczba słów Czeskich i znaczeń, iakich dotąd w drukowanych słownikach Czeskich brakowało, memu dziełu przybyła; lecz nad to wiele słów Morawskich, Słowackich, Szlązkich, które JP. Złobicki, iako uczony i rozsądny badacz ięzyków, od Czeszczyzny rozróżnić potrafił. Przedmowa zaś J. X. Dobrowfkiego do słownika Tomsy, służy nieiako za wstęp do Etymologii Słowiańskiéy, któréy, że ia wiele w téy mierze światła winienem, nie tylko chętnie, lecz i z naywiększą wdzięcznością wyznaię. Nad to miałem sobie od JP. Złobickiego pozwolony manuskrypt niedrukowanego dotąd słownika Czeskiego, nad którym sławnéy pamięci Rosa, zmarły w Pradze 1618 trzydzieści lat pracował.

Bs., Bosn., t. i. Bosnice; dyalekt, którym mówią w Bośnii. Czerpałem go z następuiącego dzieła:

„Blago iezika Slovinskoga , illi Slovnik ù komu izgovaraju se rjeci Slovienski, Latinski i Diacki - labore P. Jacobi Micalia S. J., sumptibus S. Cnngr. de Propagand. sid. Laureti 1649. 8. - Ze słownik ten, chociaż na tytule nosi imię ogólne Słowiańskiego, czyli Illiryckiego, szczególnie iest Bośnieńskim, świadczą słowa samego autora: „Cosi anco sono molti i varii li modi di parlare in lingva illirica, ma ogn’ un dice, che la lingua Bosnese siu la piu bella; perciò tutti li scrittori Illirici doverebbero affettarla nel scriuere; il che hó procurato di far io in questo dittionario.” Tak każdy swóy towar chwali; chociaż i prawda, że dyalekt Bośnieński iest jeden z naypiękniejszych. Słownik Micali pracowicie bardzo zrobiony; ale jak nayfatalniéy drukowany. Ortografia zupełnie Włoska.

Cerk., łub Eccl., Ec., Cerkiewny dyalekt, czyli Ecclesiastica, w ktorym księgi Słowiańskie obrządku Greckiego są pisane. Zbierałem go z dykcyonarza pod tytułem:

Леѯїконъ треязычный, λεξικον τριγλωττον, Dictionarium trilingue, Slavon., Graec. et Lat., - drukow. w Moskwie mieście, na rozkaz Piotra Alexewicza 1704. 4. Pod przedmową podpisany Theodor Polykarp, dyrektor drukarni Moskiewskiéy.

Drugie źrzódło dla mnie było:

Церковный Словарь - сочиненный Петромъ Алексѣвымъ. - въ Санкпетербургѣ 1794. 3 Voll. 8. - Nieoszacowane to dzieło zawiera wiele pięknych objaśnień dawnéy macti Słowiańskich dyalektów; atoli nie obeymuie całych obrębów ięzyka, gdyż się samemi tylko kościelnemi wyrazami zatrudnia, i w tym gatunku więcéy iest dykcyonarzem rzeczowym, niż słownikiem ięzykowym.

Crn., Carn., Carniolice, po Kraińsku, dyalekt którym mówią w Karnioli, mało się różniący od sąsiedzkiego Windyyskiego, o którym niżéy. Pierwszym stwórcą grammatologii Kraińskiéy był Adam Bohorizh, ku końcowi 16go wieku. On albowiem pierwszy wytykał stosunki głosek Kraińskich do Łacińskich, on za przykładem wielkiego swego nauczyciela Filippa Melanchtona, na wzór tegoż Greckiey granmatyki, składał grammatykę Kraińską pod tytułem:

„Adami Bohorizii horulae arcticae subrisivae, de Latino-Carniolana literatura ad Latinae linguae analogiam accommodata; unde Moscoviticae, Ruthenicae, Pol. Boh.et Lusat. linguae, cum Dalm. et Croat. cognatio facile deprehenditur; cum tabb. ac Cyrill. et Glagol. Ruth et Moscov. orthogr. Vitebergae 1584. 8.”

Z nowszych zaś dzieł ten dyalekt czerpałem z nąstępuiących:

„Tu malu besedishe treh jesikov,” d. i. das kleine Wörterbuch in drey Sprachen; conscr. P. Marcus a S. Antonio Paduano, Augustin. discale. Laibach 1782. 4. Iest to tedy Kraińsko- Niemiecko- Łaciński słownik; do którego iako dopełnienie należy ieszcze:

„Glossarium Slavicum, in supplementum ad primam partem Dictionarii Carniolici. Vienn. 1792. 4.”

Nakoniec korzystałem też z tegoż O. Marka Grammatyki , którey tytuł:

„Krainska Grammatyka, d. i. die Kraynerische Grammatik , v. Marcus a S. Antonio Paduano, Augustiner Barfüßer, der arbeitsamen Gesellschaft in Layblach Mitglied. Laybach 1783. 8.”

Cro., Croat., Kroat., dyalekt Kroatski, używany w Kroacyi, czerpałem z słownika, którego tytuł : „Dictionar ili Réchi Szlovenszke z vexega ukup zebrane, u red posztaulyene, i Diachkemi zlahkotene; trudom Jurja Habdelicha Masnika tovarustva Jesusov; na pomoch napredka u Diachkóm navuku skolneh mladenczeu Horvatszkoga i Szlovenszkoga naroda. Stampar w „Nemskom Gradczu. 1670. 8.” [78]Dokładniéyszy od niego iest: „Lexicon Latinum interpretatione Illyrica, Germanica et Hungarica, - ab Andr. Jambressich S. J. Zagoriensi. Zagrab 1742. 4.” Oprócz słów Kroatskich, z szacowanego dzieła tego, wybrałem też i słowa Węgierskie, związek z Słowiańszczyzną maiące. - Grammatyki zaś Kroatskiéy używałem, któréy tytuł: „Kroatische Sprachlehre, von Franz Kornig, Lehrer Agram. Agram 1795. 8.”

Dalm., Dl., Dalmacki dyalekt w Dalmacyi; znayduie się zamknięty w dziełach następuiących: „Dictionarium quinque nobilissimarum Europae linguarum, Lat. Ital. Germ. Dalmaticae et Hung. Venet. 1595. 4.” „Dictionarium septem diuersarum linguarum, videlicet Lat., Ital., Dalmat., Boh., Pol., Ger. et Hung. - studio Petr. Lodereker. Prag. 1605. 4.” Nayszacowniéysze, bo nayobfitsze a razem naygruntowniéysze moiém zdaniem iest : „Joann. Bellosztenëcz D. Pauli Pr. Eremitae, Gazophylacium, a. Latino - IIlyricorum onomatum Aerarium., Zagrabiae 1740. 4.” Prawdziwy skarbiec ten oprócz słow Kroatskich, zawiera Dalmackie, Slawońskie, Turecko-Slawońskie i pomorskie, to iest, na brzegu morza Adryatyckiego używane, ściśle wszędzie różnice ich wytykaiąc.

Rag., Rg., Raguzański dyalekt, cieniowanie Dalmackiego i Bośnieńskiego; źrzódłem iego dzieło następuiące: „Dizionasio Italiano-Latino-Illirico, - opera del P. Ardelio della Bella S. J. in Venezia 1728. Fol. min.” - Z przedmowy przytaczam własne autora słowa: „Il diletto, di cui mi servo si é il Bosnese e l’ Raguseo; gli autori che cito, sono Ragusei e Dalmati.” Zbliża się zatem bardzo do Micali i Bellosztenëca.

Rs., Ross., Rossyyski ięzyk, lub iak ia go tu uważam, dyalekt Rossyyski, zebrałem z następuiących słowników:

Россїской Лексиконъ изданный Яковом Родде, Deutsch-Russisches Wörterbuch von Jacob Rodde. Riga 1784. 8.

Daleko zaś dokładniéyszy iest:

Словаръ Немецко-Россїйсуїй и Россїйско-Нѣмецкїй, старанїемъ Юганна Гейма, въ Ригѣ 1795-18o0. 8. 4 Voll.

Jeszcze dokładniéyszy iest tegoż J. P. Heyma dzieło pod tytułem:

Новый Россїйско-Француско-Нѣмецкїй Словарь. Москва 1800-1802. 4. 3 Voll.

Naywiększą zaś ma powagę:

Словарь Академїй Россїйской, Słownik Akademii Rossyyskiéy. w Petersb. 1789. 4. 6 Voll.

Sla., Slav., Slawoński dyalekt w Slawonii; wiele wyrazów zawiera wyżéy opisane dzieło Bellosztenecza; nad to użyłem do tego dyalektu Grammatyki pod tytułem:

„Nova Slavonska i Nimacska Grammatika, von Mathias Ant. Relkovich K. K. Obertlieutn. bey d. Slavon. Infanterieregimente. Wien 1789. 8.

Slo., Slov., Słowacki dyalekt, używany w Węgrzech, w okolicach Przezburga i t. d. Uczynić tu zastanowienie muszę nad tą okolicznością, iż Słowacy Protestanci, ile z Czech pochodzący, bardzo się do Czeszczyzny przybliżaią, tak daleko, że za cechę dobrego pisania swoim ięzykiem, maią trzymanie się przepisow i prawideł ięzyka Czeskiego; Katolicy zaś przeciwnie. Osobliwie od czasu Cesarza Jozesa powstała bardzo gorliwa o odosobnienie swego dyalektu od Czeskiego partya Katolicko-Słowacka, z któréy pismami swemu naywięcéy słynie Bernolak. Korrzystałem z następuiących iego dzieł :

„Dissertatio philologico - critica de literis Slavorum, - cum linguae Slavonicae per Hungariam usitatae orthographia. Posonii 1787. 8.” :„Etymologia votum Slavicarum, - ab Ant. Bernolak. Tyrnav. 1791. 8.”

„Grammatica Slavica, auctore Ant. Bernolak. Poson, 1790. 8.”

Z dawniéyszych zaś, a to Protestantskich dzieł, użyłem:

„Christ. Cellarii liber memorialis, interpretatione Hungarica et Bohemica completatus a Mathia Bello. Leutschoviae 1735. 8.” Chociaż na tytule iest Bohemica, atoli nawet miéysce wydania skazuie, że tu czystéy Czeszczyzny szukać nie potrzeba; i za zdaniem Czechów, doskonale znaiących swóy ięzyk, liczę tu dzieło do ięzyka Słowackiego.

Sor., Sr. 1. et 2. Sorabica Superior et Inferior; w Luzacyi, znaczna różnica zachodzi między mową Sorabską wyższego Xięstwa, a tą, ktoréy w niższym używaią. Piérwszą czerpałem z ksiąg następuiących:

„Dicascalia seu Orthographia Vandalica, d. i. Wendische Schreib- und Leselehre, auf das Budissnische Idioma gerichtet, durch Zachariam Bierling. Budissin 1689. 8.”

„Wendische Grammatica, nach dem Budissinischen Dialec; von Georgio Mathaei. Budissin 1721. 8.”

„Principia linguae Wendicae, quam aliqui Vandalicam vocant. Pragae 1679. 8. (autor Jacobus Ticinus. S.J.).”

„Vocabularium Latino- Serbicum, to yo Waczenskich swowow na Serbsku řetż pżewożeno, wot M. Yuriya Haużtena Swotlika, Kapitula m Budeschine Geniora. w Budesch 1721. 8.”

„M. Abrah. Frencel de originibus linguae Sorabicae. Budissin. 1693. 4. tudzież Frencel in Scriptoribus rerum Sorabicarum.”

Na dyałekt niższéy Luzacy dostarczało mi materyałów dzieło następuiące:

„Niederlausitzische Wendische Grammatica, von M. Johann Gottlieb Hauptmann. Lübben 1761. 8.” Dzieło to, zawiera oprócz postrzeżeń grammatycznych, dosyć dostateczny zbiór słów w téy krainie używanych. [79]Węg, Hung., Hg., Węgierskie słowa te tylko umieściłem, które związek iaki z Słowiańszczyzną wydaią, a to z dzieł wyżéy wspomnionych Jambressicha, Bela i t. d. z resztą ostrzegam, że język ten bynaymniéy do Słowiańkich nie należy.

Vind., Vd., Windyyski dyalekt w Styryi i t. d., sąsiad blizki Krainskiego, przeto częstokroć od niego nierozdzielny; znayduie się w tych dziełach:

„Dictionarium 4 linguarum Germ. Lat, Illyr., quae vulgo Sclavonica appellatur, et Ital., auctore Hieron. Megisero, impressum 1592. Graecii; nunc opera AA. RR. PP. S. J. Clagenfurt 1744. 8.”

„Grammatica oder Windisches Sprachbuch, mit einem Vocabulario. Klagenfurt 1758. 8.”

„Slovenska Grammatyka, oder Georg Gellenko’s Wendische Sprachlehre, in Deutsch- und Wendischem Vortrage. Zilli. 1791. 8.”

„Wendische Sprachlehre von Oswald Gutsmann. Klagenfurt 1799. 8.”

Tyle co do dyalektów Słowiańskich; względem innych języków, do których częstokroć w badaniach moich wyboczyłem, mniéy potrzebném zdaie mi się wyliczanie ich słowników; skrócenia także tych ięzykow imion zdaią się dosyć do domyślenia łatwe, n. p. że. Angl. znaczy po Angielsku, Hebr. albo Hbr. po Hebraysku, Lit. po Litewsku, Hisp. po Hiszpańsku, Ital., lub It., Italice, po Włosku, tak iż dłużéy nad temi szczegółami rozwodzić się nie potrzeba; a raczéy iuż przystąpić do pocztu pism narodowych, w dziele tém przytaczanych.