Krzyż, łć., figura z dwóch linji prawdziwych a. w myśli będących, złożonych jedna w poprzek drugiej; rysunek, wyobrażający taki krzyż; narzędzie śmierci w męczarniach, złożone z dwu belek zbitych w poprzek; godło wiary chrześcijańskiej i cierpienia; męka Pańska, figura, krucyfiks; znak k-a = krzyż, który czynimy ręką od czoła na piersi, a potem z lewego ramienia na prawe, takiż znak, czyniony na powietrzu; leżeć k-em, modlić się rozciągniętym twarzą do ziemi z rękami rozłożonemi; jak z k-ża zdjęty = zmęczony, obolały; złożyć ręce na k. = skrzyżować je; figura w tańcu utworzona przez cztery osoby naprzeciw siebie stojące, podające sobie jedną rękę; czerwony k. = oznaka, że się należy do towarzystwa pielęgnowania chorych; k. Pański = zmartwienie, udręczenie, utrapienie; order, odznaka honorowa w postaci krzyża (fig.); k. a k-e, okolica lędźwiowa grzbietu; k. południowy = gwiazdozbiór w postaci krzyża widziany na południowej półkuli nieba; k. a. k-żyk = dziesiątek lat.
Krzyżactwo, łć., zbior. Krzyżacy, zgraja Krzyżaków; pog. rycerze krzyżaccy.
Krzyżak, łć., uczestnik krucjat, krzyżowiec, rycerz krzyżowy; członek zakonu b-ci teutońskich (f.); rubel ces. Katarzyny; drążki, słupki, złożone na krzyż i spojone poprzeczką, krzyżulec; lis, mający pręgę czarną przez grzbiet aż do ogona i drugą poprzeczną przez łopatki, łuszczak; sarna z rogami na krzyż; duży pająk krajowy z białemi plamami na odwłoku, ułożonemi w kształcie krzyża (fig.).
Krzyżmo, gr. — p. Chryzmo.
Krzyżodziób, Krzywodziób, Krzywonos, ptak wróblowaty z rodziny łuszczaków (fig.).
Krzyżować, łć., przybijać do krzyża; dręczyć, umartwiać; zakładać na krzyż; łączyć różne zwierzęta, rośliny tego samego gatunku w celu ulepszenia rasy gorszej; k. plany = psuć, plątać, wikłać; k. ś. = rozchodzić ś. (o drogach).
Krzyżowiec, Krzyżownik, łć., uczestnik wojen krzyżowych; mniejszy szybki statek wojenny do pływania w różnych kierunkach.
Krzyżownica, drzewo poprzecznie, złożone na krzyż z drugim; części krzyżujące się w maszynach; przecięcie ś. szyn kolejowych dla przejścia pociągu z jednej linji na drugą; narzędzie do wytknięcia kąta prostego na ziemi, kątnica, węgielnica; k. a. Krzyżownik, roślina z rodziny krzyżownicowatych (fig.).
Krzyżownicowate rośliny = rodzina roślin dwuliściennych.
Krzyżowy, łć., przym. od Krzyż; śmierć k-a = na krzyżu; droga k-a = droga, którą Chrystus przebył wśród mąk od domu Piłata na Golgotę; nabożeństwo, poświęcone rozpamiętywaniu tajemnic odkupienia; k-e dni = trzy dni przed dniem Wniebowstąpienia Pańskiego, obchodzone z postem i procesjami do krzyżów w polu; wojna k-a = krucjata; zakon k. = krzyżacki; liście k-e = osadzone czterema rzędami wzdłuż łodygi; k-a robota = wyszywanie na kanwie krzyżykami; pieczeń k-a — p. Krzy-
