der bibl. Alterthumskunde, Landshut 1844; Saulcy, Dictionnaire des antiquité bibliques, ed. Migne, Paris 1859; Joh. Jahn, Biblische Archäologie, Wien 1797—1805 (tego ostatniego streszczeniem jest Four. Akermanni Archaeologia biblica, 1 vol. i Jo. Jahn, Archaeol. bibl. post D. Fourer. Ackermanni conamina primum edid. Mich. Bobrowski, Vilnae 1829—36, 2 tomy). Brakujące tu uwzględnienie starożytności egipskich i assyryjskich można znaleść w Georg. Ebers, Aegypten und Bücher Mose’s, I Bd. Leipz. 1868 (więcej nie wyszło) i Eberh. Schrader, Die Keilinschriften und das Alte Testament, Giessen 1872. X. W. K.
Archeologja chrześcjańska, albo kościelna. Przedmiotem tej nauki jest właściwie opis form, w jakich się objawiało życie religijne chrześcjan, począwszy od zniesienia prawa Mojżeszowego. Lubo nie zajmuje się ona rozszerzeniem chrześcjaństwa (historja kościelna), ani naukę jego (dogmatyka), jednak tak historji jak dogmatyce oddaje ważne usługi. Z form bowiem zewnętrznych widać, jakie były przekonania, czyli nauka Kościoła; nadto, archeologja wykazuje, które formy i o ile były powszechnemi, a przeto, co należy uważać za istotę rzeczy, lub za dodatek późniejszy (np. w obrzędach sakramentalnych), lub za rozwój dogmatu. Różni się od arch. biblijnej tém, że zajmuje się życiem chrześcjan o tyle tylko, o ile ono ma związek z instytucjami religijnemi; lecz z drugiej strony podobną jest do niej z tego względu, że jak bez biblijnej nie można rozumieć Pisma św., tak bez chrześcjańskiej nie można rozumieć autorów kościelnych. Za punkt wyjścia bierze archeologja założenie Kościoła. A że członkowie jego połączeni zostali w społeczeństwo w tym celu, aby oddawali prawdziwą cześć Bogu, przeto arch. chrz. najpierwej bada zwyczaje i obrzędy, zachowywane przy przyjmowaniu członków do grona tego społeczeństwa (o laikach, o katechumenacie, Chrzcie, Bierzmowaniu; tu można też zaliczyć pojednanie członków odpadłych, t. j. obrzędy pokutne); potém o członkach rządzących tém społeczeństwem (stopnie hierarchiczne, obrzędy przy wyświęcaniu i promocji duchownych i t. p.); o czci oddawanej Bogu (obrzędy Mszy i innych nabożeństw), w pewnych czasach (święta i uroczystości) i miejscach (kościoły, kaplice, ich ozdoby), o potrzebnych ku temu przyborach (księgi liturgiczne, naczynia, ubiory, sprzęty św. i t. p.). Wreszcie, ponieważ religja przejmuje całe życie człowieka, karmi go (Eucharystja, nauczanie słowa Bożego), towarzyszy przy małżeństwie, w chorobie, konaniu i śmierci, przeto arch. opisuje dawne zwyczaje i obrzędy, odnoszące się do Eucharystji, opowiadania słowa Bożego, sakramentu Małżeństwa i Ostatniego Olejem św. Namaszczenia; sposób wykonywania miłosierdzia chrześc., pogrzeby i t. p. Oprócz źródeł, wspólnych innym naukom teologicznym (Pismo św. N. T., zbiory dzieł ojców św. i pisarzy kośc., zbiory soborów, synodów, praw), zwłaszcza liturgice, ma jeszcze arch. inne, które przeważnie jej tylko służą: np. Akta św. (ob.), opisy katakumb (ob.) chrzścj., zwłaszcza rzymskich, gdzie się przechowały różne ślady dawnych obrzędów i zwyczajów; muzea, jak szczególniej założone przez Piusa IX (ok. r. 1852) w pałacu lateraneńskim muzeum starożytności chrześcjańskich. Życie czysto cywilne dawnych chrześcjan nie różniło się od zwykłego życia współczesnych im pogan; zewnętrznie, pozornie, tak żyli jedni jak drudzy. Dla tego też i Tertulljan (Apolog. 43), odpierając zarzut, jakoby chrześcjanie byli niepożyteczni w życiu publiczném, infructuosi in negotiis,
