Strona:Stanisław Piekarski - Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów.pdf/299

zw. formułę teopaschityczną. Zwolenników tej formuły zwano teopaschytami. W ten spór teologiczny wdał się cesarz Zenon i wydał w r. 482 reskrypt kompromisowy, zwany henotikon (ob.), który sporu nie załagodził ani sekty monofizyckiej nie usunął, lecz wywołał wytworzenie się nowej sekty, zwanej akefaloi („bezgłowi“). Na tle doktryny monofizytów powstały dalsze sekty: juljanistów czyli aftartodoketów, wyznających naukę o niezniszczalności ciała Chrystusa i sewerjanów (ftartolatrów), którzy utrzymywali, że ciało Chrystusa przed zmartwychwstaniem podlegało nędzom natury ludzkiej. Z sewerjanów wyłoniła się sekta agnoetów, przypisujących Chrystusowi duszę z wiedzą ograniczoną. Z sekty juljanistów zaś powstały znów dalsze sekty: aktystetów, uważających ciało Chrystusa za niestworzone, ktystolatrów, wyznających naukę przeciwną, tryteitów, przypisujących każdej osobie Trójcy Przenajświętszej osobną naturę, kononitów, damianitów, filiponitów, niobitów i inne sekty. Zczasem monofizyci pod wpływem odrębności narodowych wytworzyli osobne, z Kościoła powszechnego wyłączone związki wyznaniowe, a mianowicie nieunicki kościół armeński, abisyński, jakobicki i koptycki.

 Monoimos, ob. Gnostycyzm.

 Monolatrja, ob. Monoteizm.

 Monoteizm (= jedynobóstwo), wiara w jedynego Boga, w przeciwieństwie do politeizmu (wielobóstwa). Nie jest monoteizmem henoteizm lub kathenoteizm, czyli względny monoteizm (ob. Henoteizm) ani też monolatrja, czyli cześć, oddawana jednemu bóstwu bez wyznawania, że ono jest jedynem. Religjami monoteistycznemi w ścisłem znaczeniu są prócz religji chrześcijańskiej religja żydowska (mojżeszowa) i islam (mahometanizm). Wedle nowszych badań na polu religioznawstwa, wszystkie historycznie znane religje były pierwotnie monoteistyczne, a pojęcie Boga jako bytu najwyższego istnieje u wszystkich ludów pierwotnych. W łańcuchu wierzeń ludzkich pojęcie Boga stanowi pierwsze ogniwo, z którem dopiero łączą się następne jak animizm (ob.) i politeizm czyli wielobóstwo. Istnieje hipoteza, że na utrwalenie idei jedynobóstwa wpłynęło zasadniczo powstawanie rządów monarchicznych w wielkich państwach Wschodu. Monarchowie tych państw mieli wpajać w poddanych przekonanie, że jak monarcha posiada jedyną i najwyższą władzę w kraju, tak naczelnemu bóstwu podlegają wszystkie inne bóstwa. Bóstwa drugorzędne usuwano w cień, aż wreszcie zaniedbano zupełnie ich kultu i w ten sposób miał powstać monoteizm. Teorja powyższa wywołuje wątpliwość, dlaczego właśnie nie te narody wytworzyły monoteizm, u których ze względu na absolutną władzę monarchy powinien był najsilniej się rozwinąć, dlaczego np. w państwie izraelskiem monoteizm istniał i rozwijał się przed powstaniem monarchji a przeciwnie za czasów królewskich wzrosły wpływy politeistyczne i to z krajów, jak Asyrja i Babilonja, w których absolutna monarchja miała rzekomo przy-czynić się do ustalenia monoteizmu. Mylne również jest przypuszczenie, że idea monoteistyczna powstała na tle kultu jednego z dawnych przodków-bohaterów mitycznych. Teorji tej przeczy ustrój społeczny plemion pierwotnych, nie mających wspólnych bohaterów, nie złączonych ani węzłami kulturalnemi, ani pojęciem ojczyzny, które rodzi się dopiero u narodów cywilizowanych. Zwyrodnienie monoteizmu u ludów pierwotnych, prowadzące do wielobóstwa, nastąpiło pod wpływem animizmu i magji.
 (Por. A. Lang, The Making of Religion, London 1900; Broglie, Monothéisme, hénotheisme, polytheisme, Paris 1905; Ks. Idzi Radziszewski. Geneza religji w świetle nauki i filozofji, Włocławek 1911; Ks. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji; O. G. Schmidt, L’origine de l’idée de Dieu, Paris 1910).

 Monoteleci, sekta, powstała w VII w. w Kościele wschodnim na tle teoryj monofizyckich (ob. Monofizyci). Gdy mianowicie teorje te przypisywały Chrystusowi jedną naturę (zamiast dwóch: boskiej i ludzkiej, jak diofizyci), monoteleci twierdzili, że Chry-