karania winnych i zakazu tych misterjów. Z końcem rzeczypospolitej zaznacza się upadek starej religji, lekceważenie jej wierzeń i obrzędów. Wpływy greckie przynoszą sceptycyzm. Dla ludzi na wyższych stanowiskach społecznych kult oficjalny staje się czczym formalizmem, jednym ze sposobów rządzenia. Uczucia religijne pozostają u ludu, który je objawia jako kult zmarłych lub pod wpływem wschodnim kult Izydy i Serapisa i kult Cybeli. Rządy Augusta sprowadzają na krótki czas powrót starych tradycyj. Cesarz obejmuje godność arcykapłana (pontifex maximus). Senat przyznaje mu cześć boską. Ten kult osoby cezara, zresztą powierzchowny, staje się wyrazem lojalności wobec cesarstwa i państwa. Odmowa jego równa się wyłączeniu ze związku państwowego i postawieniu poza prawem. Te konsekwencje musieli ponieść chrześcijanie, odmawiający cezarowi czci boskiej.
(Ob. Tadeusz Zieliński: Rzym i jego religja. Warszawa 1920; C. Bailey: The religion of Ancient Rome, London, 1907).
Sabat (szabat), ob. Żydowska religja.
Sabatyści (sabbatejczycy, sabatarjanie, sabatajanie):
1. Sekta, założona przez żyda Sabbatai-Cebi (żargon. Szabsa-cwi), urodzonego w Smyrnie 1626 r. Głosił się Mesjaszem i królem żydowskim i na czele swych zwolenników wyruszył na zdobycie Konstantynopola, gdzie uwięziony, przeszedł na islam. Jego sekta, licząca jeszcze obecnie około 10.000 wyznawców, zamieszkałych głównie w mieście Saloniki, trzyma się w części nauk Koranu, a w części prawa mojżeszowego.
2. Sekty sabatystów-chrześcijan powstawały w XV w. w Finlandji, w XVI na Morawach, w Czechach, na Węgrzech i w Rosji (subotnicy). Nazwa ich powstała skutkiem tego, że zamiast niedzieli święcili sobotę.
3. Sabatarjanie w Siedmiogrodzie, sekta powstała z początkiem XVII w. Oprócz święcenia soboty przyjęli różne inne zwyczaje żydowskie, a około r. 1870 przeważna ich część przeszła na judaizm.
4. W Anglji istniała jeszcze w drugiej połowie XIX w. sekta sabatystyczna, założona przez Joannę Southcott (1750—1814), która głosiła, że będzie matką Mesjasza i wymagała od swoich zwolenników, zwanych nowo-izraelitami, aby gotując się na jego przyjście, zachowywali prawo żydowskie. Po jej śmierci Elżbieta Peacock, prorokini w Londynie, podtrzymywała sektę, która jednak wkrótce wygasła.
5. W wielu odnogach sekty baptystów (ob.) jest w użyciu święcenie soboty zamiast niedzieli, wprowadzone w Anglji w r. 1631 przez Franc. Bampfielda. Nazywają się „Sabbatarian-Baptists“, albo „Seventh-Day-Baptists“ (baptyści dnia siódmego) i stanowią liczne grupy w Ameryce, w Rhode Island i na południu Stanu Nowojorskiego. Od nich przeszło święcenie soboty do adwentystów (ob.), których odłam, zwany „adwentystami dnia siódmego“, rozpowszechniony we wszystkich częściach świata, stanowi najsilniejszą organizację sabatystów.
Sabeizm (astrolatrja), zaniechana obecnie w religjoznawstwie nazwa kultu gwiazd, pochodząca od Sabijczyków, plemienia arabskiego, o których wspomina Koran, zaliczając ich do czcicieli jedynego Boga, co jest w sprzeczności z kultem ciał niebieskich, będącym formą politeizmu. Powodem nieporozumienia było mieszanie „sabeizmu“ z religją sabjów, czyli mandaitów (ob.), którzy oddawali cześć słońcu, księżycowi, gwiazdom i uważali je za święta.
Sabeljanie (damianici), zwolennicy nauki Sabeljusza (ur. w III w. w Pentapolis), który głosił w Ptolomaidzie, a następnie w Rzymie, jakoby trzy osoby Trójcy św. stanowiły trzy rodzaje objawienia czy działania Boga, trzy oblicza (prosopa) jednej i tej sa-
