Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Żydowska religja
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1930 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Ż – wykaz haseł Ż – całość |
| Indeks stron | |
Żydowska religja, religja Starego Testamentu, jedna z trzech wielkich religij monoteistycznych, której pojęcie jedynego Boga jest, wedle niektórych zapatrywań, pierwszą ideą monoteistyczną w dziejach ludzkości. Teorja, zwana ewolucyjną, głoszona przez Wellhausena i jego szkołę (Jul. Wellhausen: Prolegomena zur Geschichte Israels, Berlin, 1878 — 1886) uważa religję żydowską jako wytwór rozwoju z początków politeistycznych i głosi, że monoteizm rozwinął się u żydów dopiero w VIII wieku przed Chr. a więc na 5 — 7 wieków po Mojżeszu. Teorja przeciwna nie zaprzecza ewolucyjności w religji żydów, lecz zarzuca, że etapy tego rozwoju, przyjęte przez Wellhausena i jego szkołę są sztucznym produktem zgóry powziętych koncepcyj filozoficznych (ob. Ed. König: Geschichte der Alttestamentlichen Religion 1912).
Historja religji Starego Testamentu dzieli się na cztery okreisy: 1) okres patrjarchów, 2) okres mozaiczny (od Mojżesza do wystąpienia pierwszych proroków Amosa i Ozeasza), 3) okres profetyczny (prorocki) od wystąpienia proroków Amosa i Ozeasza do niewoli babilońskiej i 4) okres po powrocie z niewoli babilońskiej aż do przyjścia Chrystusa.
1. Szkoła krytyczna historyków religji zarzuca, że obraz epoki patrjarchów jest przedstwiony w biblji tendencyjnie przez znacznie późniejszych autorów, którym zależało na tem, aby otoczyć patrjarchów Izraela nimbem czcicieli jedynego, prawdziwego Boga. Wedle tej szkoły, religja patrjarchów nie była monoteizmem lecz tylko monolatrją, uznawaniem Jahwe za najpotężniejszego z bogów, przewodnika i opiekuna potomków Abrahama. Dopiero po wejściu do ziemi chananejskiej (Kanaan) religja ta miała się zmienić w kierunku monoteistycznym: Jahwe zwyciężył Baala i Astarte. Stał się Bogiem jedynym narodu izraelskiego, ale nie był jeszcze ani Bogiem jedynym na świecie, ani Bogiem etycznym, którym stał się dopiero w okresie prorockim. Wedle tej teorji, zakon mojżeszowy został w swych zasadniczych częściach skodyfikowany dopiero w okresie prorockim, przyczem Mojżeszowi przypisano dzieło, stworzone przez praktykę i oparte na tradycji. Teorja powyższa odbiega, oczywiście, od przedstawiania rzeczy w biblji, a można jej również zarzucić, że została skonstruowana na podstawie aprjorystycznych mniemań. Jest wprawdzie dowiedzione, że tekst ksiąg Starego Testamentu przechodził długie koleje i został ustalony dopiero w okresie po powrocie żydów z niewoli babilońskiej, ale te same badania tekstów biblijnych wykazały również, że rozwój historyczny religji Izraela został w nich przedstawiony wiarogodnie. Wedle opowiadania pierwszej księgi mojżeszowej, religja patrjarchów jest religją, objawioną bezpośrednio przez Boga praojcom narodu żydowskiego Abrahamowi, Izaakowi i Jakóbowi. Z opowiadania tego jednak nie wynika, aby monoteizm począł istnieć dopiero od czasów Abrahama. Przeciwnie, Stary Testament zawiera wiele dowodów, że jego autorowie uważali wiarę w jedynego Boga za dziedzictwo, powstałe u kolebki ludzkości, oraz że wiara ta w pokoleniu, które wydało Abrahama, była przyćmiona, a posłannictwem jego było odnowić ją i ustalić. Teksty księgi Genesis wskazują, że patrjarchowie czcili Jahwe nie tylko jako Boga potomków Abrahama, ale jako pana i władcę wszystkich ludzi także poza narodem wybranym. Jahwe przyjmuje ofiarę Melchizedecha, karze miaista Sodomę i Gomorrę i zapowiada Abrahamowi, że w nim i przez niego będą błogosławione wszystkie narody ziemi (Gen. XII.3, XVIII.18, XXI.18). Religja patrjarchów jest religją prawa etycznego. Bóg patrjarchów zawiera z nimi przymierze, ale żąda bezwzględnego posłuszeństwa dla swoich nakazów etycznych. Nie są. one wprawdzie związane w formalny system, w który je ujęło prawo mojżeszowe, ale też etyka patrjarchów nie jest etyką oderwaną, lecz etyką religijną. Zasadniczemi pierwiastkami religji patrjarchów jest profetyzm i mesjanizm.
2. W okresie mozaicznym kult jedynego Boga wprowadził stosunek między Jahwe a narodem Izraela na nowe tory. Formą tego stosunku stała się teokracja. Jahwe jest królem Izraela a Mojżesz i jego następcy są tego Boga namiestnikami. Z takiego pojęcia teokracji rozwinęła się później, w miarę zaznaczenia przez proroków uniwersalizmu zbawienia, idea królestwa Bożego na ziemi (ab. Ed. König: Geschichte des Reiches Gottes bis auf Jesus Christus, Berini 1908). Rysem charakterystycznym kultu religijnego w okresie mozaicznym jest zupełny brak wizerunków, czyli plastycznych wyobrażeń bóstwa, wynik zakazu, przez który Mojżesz usiłował odgrodzić Izraelitów od pogan. Ponieważ jednak kult zewnętrzny nie mógł się obywać bez przedmiotu materialnego, jako ten przedmiot ustanowił Mojżesz arkę przymierza, zawierającą tablice przykazań. Przedmiotem czci przeto ustanowił prawo Boże. Precyzyjnym wyrazem tego prawa jest Dekalog, czyli Dziesięcioro przykazań. Pierwszem z nich jest uznanie Jahwe jako jedynego, prawdziwego Boga. Z tem łączy się zakaz idololatrjli i nrofanacji imienia Bożego oraz ustanowienie dnia świętego. Potem następuje nakaz czci rodziców, oraz cztery postanowienia, chroniące dobro bliźniego: życie, małżeństwo, majątek i dobre imię. W zakończeniu mieści się zakaz złego pożądania, jako źródła wszelkiego złego czynu. Dalsze prawa, zawarte w pięcioksięgu mojżeszowym, mają na celu odgrodzenie ludu żydowskiego od ludów pogańskich przez ustanowienie świąt (ob. Żydowskie święta), centralnego miejsca kultu, którem jest miejsce przechowywania arki przymierza (ob. Przybytek i Świątynia jerozolimska), ustanowienie stanu kapłańskiego i przepisy liturgiczne.
3. Trzeci okres rozwoju religji żydowskiej, zwany okresem profetycznym (ob. Prorok), rozpoczyna się w VIII w. przed Chr. od wystąpienia proroków Amosa, Ozeasza, Izajasza i Micheasza, po których w VII w. następują Jeremjasz, Sofonjasz, Nalium, Habakuk i Ezechjel. Religijna działalność proroków była dwojaka: budowali i rozwijali wiarę w jedynego Boga oraz bronili jej przed wpływami pogańskich krajów sąsiednich, Kanaan; Asyrji i Egiptu. Rozwinęli ideę bóstwa w kierunku, niespotykanym w żadnej innej religji starożytności. Przedstawili Jahwe nie tylko jako Pana nieba i ziemi, władcę wszystkich narodów, ale także jako ojca, do którego zwracają się z miłością synowską (Jeremjasz XIV. 19 — 22, XVII.14 — 18, XX 7 — 14). U żadnego ze współczesnych ludówi nie spotyka się tak wydoskonalonego monoteizmu, ani nawet monoteizmu wogóle jako religji ludowej. Wprawdzie Grecy, Plato i Arystoteles, wznieśli się do pojęć monoteistycznych, ale stworzyli tylko filozofię, przeznaczoną dla wybranych, nie zaś religję ludową. A przytem ich koncepcje filozoficzne są owocem głębokiej refleksji, ciężkiej pracy myślowej, pełnej wahań i wątpliwości. U proroków nic nie zdradza tego trudu myślowego. Nie znają żadnych wątpliwości, żadnych zmagań się sprzecznych idei: głoszą z niezachwianą ufnością to, w co wierzą jako w objawienie Boże. Głoszą swe prawdy w rozmaitych czasach i w różnych krajach: Amos i Ozeasz w królestwie izraelskiem, Izajasz i Jeremjasz w Jeruzalem, Ezechjel w Babilonie, Aggeusz, Zacharjasz i Malachjasz po powrocie z wygnania. Jedni, jak Amos, pochodzą z ludu, inni z klas wyższych (Izajasz), inni znów należą do rodów kapłańskich (Jeremjasz) lub są sami kapłanami (Ezechjei). Mimo że nie łączy ich ani wspólność rodu, ani organizacja hierarchiczna, ani tradycja jednej i tej samej szkoły, pracują zgodnie i głoszą te same zasady. Od nich pochodzi dalszy rozwój idei mesjanicznej, idei powszechności zbawienia przez Mesjasza.
4. Źródłami wiadomości o religji żydowskiej w czwartym okresie jej rozwoju, t. j. po powrocie z niewoli babilońskiej, są księgi Ezdrasza i Nehemjasza, Aggeusza i Zacharjasza, księgi Mądrości, księga Psalmów, Eklezjastes i Eklezjastyka, księgi Machabeuszów oraz epizodyczne opowiadania księgi Judyt, Estery i Tobjasza. Niewola babilońska, trwająca od r. 586 do 538, względnie do r. 458, t. j. do powrotu Ezdrasza, pozbawiła żydów, rozproszonych w Asyrji, Babilonji i w Egipcie, na kilkadziesiąt lat świątyni i życia liturgicznego. Była to więc ciężka próba trwałości ich przekonań religijnych, z której wyszli naogół zwycięsko. Pozbawieni świątyni i obrzędów liturgicznych, usiłowali zachować przynajmniej te praktyki religijne, które można było pogodzić z warunkami niewoli a mianowicie obrzezanie, jako symbol przynależności religijnej, święcenie szabatu, ablucje i inne oczyszczenia rytualne, nie połączone ze składaniem ofiar. Po powrocie z niewoli rozpoczęli odbudowę zburzonej świątyni (w r. 521) i pośród trudności, wywołanych przez wrogie zachowanie się Samarytan, ukończyli ją w r. 445 przed Chr. Ezdrasz, powracając do ojczyzny w r. 458 na czele półtora tysiąca żydów z pokolenia Judy i Benjamina, zastał wśród współziomków stan wymagający reformy. Liczne małżeństwa z kobietami pogańskiego pochodzenia spowodowały rozluźnienie obyczajów i zaniedbanie przepisów mojżeszowych, co skłoniło Ezdrasza do zabronienia małżeństw mieszanych. Zmiany polityczne, które przeżywał naród żydowski w tym okresie, nie pozostały bez wpływu na rozwój ich religii. Aleksander Wielki, który położył kres, panowaniu Persów i zdobył w r. 337 Palestynę, traktował ich łagodnie. Nie mieli również przeszkód w przestrzeganiu zakonu mojżeszowego, gdy po śmierci Aleksandra Wielkiego dostali.się pod panowanie Ptolomeuszów. Ale już w tym czasie rozpoczęło się silne oddziaływanie wpływów greckich na żydostwo palestyńskie a zwłaszcza na kolonję żydowską w Aleksandrii. W r. 198 Antjoch III, król syryjski, pobił Egipcjan i żydzi dostali się pod panowanie Seleucydów, którzy przemocą wprowadzali kulty helleńskie. Antjoch Epifanes zarządził publiczne składanie ofiar bóstwom greckim, postawił posąg Zeusa w świątyni jerozolimskiej, zmuszał żydów do profanacji szabatu, do jedzenia mięs zakazanych i do zaniechania obrzezania. W latach 170 do 168 zakazał wyznawania jakiejkolwiek religji prócz greckiej. Te prześladowania doprowadziły do powstania Machabeuszów, które na krótko przywróciło niezależność polityczną i wyznaniową żydów, utraconą ostatecznie w r. 63 przed Chr. wskutek zdobycia Palestyny przez Rzymian. Nie ustające w tym czasie wpływy greckie spowodowały utworzenie się wśród żydów dwóch partyj religijno-politycznych: saduceuszów (ob.), zwolenników helenizmu, i faryzeuszów (ob.), przedstawicieli reakcji przeciw tym wpływom i ortodoksji wyznaniowej i narodowej. Ortodoksja ta jednak zmieniła stosunek Jahwe do narodu wybranego. Jahwe proroków, kierujący bezpośrednio losami Izraela i całego świata, został przez faryzeuszów odgrodzony od ludzi literą prawa. Przez pedantyczną interpretację zakonu mojżeszowego stali się faryzeusze założycielami obecnej religji żydowskiej, stwarzając Misznę (ob. Talmud).
