Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Ż (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | Ż – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Żegnanie się, znak krzyża, czyniony zapomocą palców prawej ręki, od pierwszych wieków chrześcijaństwa znak przynależności do religji chrześcijańskiej jako wyraz czci dla ukrzyżowanego Chrystusa i wezwanie pomocy Bożej w sprawach życia. Zdaje się, że pierwotnie czyniono znak krzyża wielkim palcem prawej ręki na czole lub na piersiach. Zwyczaj ten stwierdza pisarz chrześcijański Tertuljan ok. r. 208. Obecnie w obrządkach wschodnich czyni się znak krzyża, dotykając palcami prawej ręki kolejno czoła, piersi, prawego a potem lewego ramienia, w Kościele zachodnim zaś od VIII w. żegnający się dotyka czoła, piersi, potem lewego a wkońcu prawego ramienia. Tę różnicę podawali schizmatycy jako jedną z przyczyn schizmy. Oprócz powyższej formy żegnania się jest jeszcze w Kościele znana forma czynienia małego znaku krzyża wielkim palcem prawej ręki na czole, ustach i piersiach. Przy obrzędach liturgicznych konsekracji lub błogosławienia osób lub rzeczy czyni się znak krzyża w powietrzu nad osobą lub przedmiotem błogosławionym. W protestantyzmie Luter zatrzymał znak krzyża, potem zniesiono go częściowo i znowu przywrócono przy konsekracji, chrzcie i przy błogosławieństwie końcowem. Kalwin i Zwingli znieśli go zupełnie.
Żydowini, sekta rosyjska, powstała około r. 1470, założona przez żyda (karaima) Zacharjasza, którego pierwszymi zwolennikami byli dwaj popi. Od r. 1504 prześladowani przez Iwana Groźnego, wyginęli lub przenieśli się do Polski i na Litwę, gdzie przetrwali do XIX w. Z polecenia Mikołaja I wysiedlono ich do Anapu nad morzem Czamem, potem pod Elizawetpol, wreszcie osiedli w kraju zakaukaskim wraz z mołokanami (ob. Rosyjskie sekty).
Żydowska religja, religja Starego Testamentu, jedna z trzech wielkich religij monoteistycznych, której pojęcie jedynego Boga jest, wedle niektórych zapatrywań, pierwszą ideą monoteistyczną w dziejach ludzkości. Teorja, zwana ewolucyjną, głoszona przez Wellhausena i jego szkołę (Jul. Wellhausen: Prolegomena zur Geschichte Israels, Berlin, 1878 — 1886) uważa religję żydowską jako wytwór rozwoju z początków politeistycznych i głosi, że monoteizm rozwinął się u żydów dopiero w VIII wieku przed Chr. a więc na 5 — 7 wieków po Mojżeszu. Teorja przeciwna nie zaprzecza ewolucyjności w religji żydów, lecz zarzuca, że etapy tego rozwoju, przyjęte przez Wellhausena i jego szkołę są sztucznym produktem zgóry powziętych koncepcyj filozoficznych (ob. Ed. König: Geschichte der Alttestamentlichen Religion 1912).
Historja religji Starego Testamentu dzieli się na cztery okreisy: 1) okres patrjarchów, 2) okres mozaiczny (od Mojżesza do wystąpienia pierwszych proroków Amosa i Ozeasza), 3) okres profetyczny (prorocki) od wystąpienia proroków Amosa i Ozeasza do niewoli babilońskiej i 4) okres po powrocie z niewoli babilońskiej aż do przyjścia Chrystusa.
1. Szkoła krytyczna historyków religji zarzuca, że obraz epoki patrjarchów jest przedstwiony w biblji tendencyjnie przez znacznie późniejszych autorów, którym zależało na tem, aby otoczyć patrjarchów Izraela nimbem czcicieli jedynego, prawdziwego Boga. Wedle tej szkoły, religja patrjarchów nie była monoteizmem lecz tylko monolatrją, uznawaniem Jahwe za najpotężniejszego z bogów, przewodnika i opiekuna potomków Abrahama. Dopiero po wejściu do ziemi chananejskiej (Kanaan) religja ta miała się zmienić w kierunku monoteistycznym: Jahwe zwyciężył Baala i Astarte. Stał się Bogiem jedynym narodu izraelskiego, ale nie był jeszcze ani Bogiem jedynym na świecie, ani Bogiem etycznym, którym stał się dopiero w okresie prorockim. Wedle tej teorji, zakon mojżeszowy został w swych zasadniczych częściach skodyfikowany dopiero w okresie prorockim, przyczem Mojżeszowi przypisano dzieło, stworzone przez praktykę i oparte na tradycji. Teorja powyższa odbiega, oczywiście, od przedstawiania rzeczy w biblji, a można jej również zarzucić, że została skonstruowana na podstawie aprjorystycznych mniemań. Jest wprawdzie dowiedzione, że tekst ksiąg Starego Testamentu przechodził długie koleje i został ustalony dopiero w okresie po powrocie żydów z niewoli babilońskiej, ale te same badania tekstów biblijnych wykazały również, że rozwój historyczny religji Izraela został w nich przedstawiony wiarogodnie. Wedle opowiadania pierwszej księgi mojżeszowej, religja patrjarchów jest religją, objawioną bezpośrednio przez Boga praojcom narodu żydowskiego Abrahamowi, Izaakowi i Jakóbowi. Z opowiadania tego jednak nie wynika, aby monoteizm począł istnieć dopiero od czasów Abrahama. Przeciwnie, Stary Testament zawiera wiele dowodów, że jego autorowie uważali wiarę w jedynego Boga za dziedzictwo, powstałe u kolebki ludzkości, oraz że wiara ta w pokoleniu, które wydało Abrahama, była przyćmiona, a posłannictwem jego było odnowić ją i ustalić. Teksty księgi Genesis wskazują, że patrjarchowie czcili Jahwe nie tylko jako Boga potomków Abrahama, ale jako pana i władcę wszystkich ludzi także poza narodem wybranym. Jahwe przyjmuje ofiarę Melchizedecha, karze miaista Sodomę i Gomorrę i zapowiada Abrahamowi, że w nim i przez niego będą błogosławione wszystkie narody ziemi (Gen. XII.3, XVIII.18, XXI.18). Religja patrjarchów jest religją prawa etycznego. Bóg patrjarchów zawiera z nimi przymierze, ale żąda bezwzględnego posłuszeństwa dla swoich nakazów etycznych. Nie są. one wprawdzie związane w formalny system, w który je ujęło prawo mojżeszowe, ale też etyka patrjarchów nie jest etyką oderwaną, lecz etyką religijną. Zasadniczemi pierwiastkami religji patrjarchów jest profetyzm i mesjanizm.
2. W okresie mozaicznym kult jedynego Boga wprowadził stosunek między Jahwe a narodem Izraela na nowe tory. Formą tego stosunku stała się teokracja. Jahwe jest królem Izraela a Mojżesz i jego następcy są tego Boga namiestnikami. Z takiego pojęcia teokracji rozwinęła się później, w miarę zaznaczenia przez proroków uniwersalizmu zbawienia, idea królestwa Bożego na ziemi (ab. Ed. König: Geschichte des Reiches Gottes bis auf Jesus Christus, Berini 1908). Rysem charakterystycznym kultu religijnego w okresie mozaicznym jest zupełny brak wizerunków, czyli plastycznych wyobrażeń bóstwa, wynik zakazu, przez który Mojżesz usiłował odgrodzić Izraelitów od pogan. Ponieważ jednak kult zewnętrzny nie mógł się obywać bez przedmiotu materialnego, jako ten przedmiot ustanowił Mojżesz arkę przymierza, zawierającą tablice przykazań. Przedmiotem czci przeto ustanowił prawo Boże. Precyzyjnym wyrazem tego prawa jest Dekalog, czyli Dziesięcioro przykazań. Pierwszem z nich jest uznanie Jahwe jako jedynego, prawdziwego Boga. Z tem łączy się zakaz idololatrjli i nrofanacji imienia Bożego oraz ustanowienie dnia świętego. Potem następuje nakaz czci rodziców, oraz cztery postanowienia, chroniące dobro bliźniego: życie, małżeństwo, majątek i dobre imię. W zakończeniu mieści się zakaz złego pożądania, jako źródła wszelkiego złego czynu. Dalsze prawa, zawarte w pięcioksięgu mojżeszowym, mają na celu odgrodzenie ludu żydowskiego od ludów pogańskich przez ustanowienie świąt (ob. Żydowskie święta), centralnego miejsca kultu, którem jest miejsce przechowywania arki przymierza (ob. Przybytek i Świątynia jerozolimska), ustanowienie stanu kapłańskiego i przepisy liturgiczne.
3. Trzeci okres rozwoju religji żydowskiej, zwany okresem profetycznym (ob. Prorok), rozpoczyna się w VIII w. przed Chr. od wystąpienia proroków Amosa, Ozeasza, Izajasza i Micheasza, po których w VII w. następują Jeremjasz, Sofonjasz, Nalium, Habakuk i Ezechjel. Religijna działalność proroków była dwojaka: budowali i rozwijali wiarę w jedynego Boga oraz bronili jej przed wpływami pogańskich krajów sąsiednich, Kanaan; Asyrji i Egiptu. Rozwinęli ideę bóstwa w kierunku, niespotykanym w żadnej innej religji starożytności. Przedstawili Jahwe nie tylko jako Pana nieba i ziemi, władcę wszystkich narodów, ale także jako ojca, do którego zwracają się z miłością synowską (Jeremjasz XIV. 19 — 22, XVII.14 — 18, XX 7 — 14). U żadnego ze współczesnych ludówi nie spotyka się tak wydoskonalonego monoteizmu, ani nawet monoteizmu wogóle jako religji ludowej. Wprawdzie Grecy, Plato i Arystoteles, wznieśli się do pojęć monoteistycznych, ale stworzyli tylko filozofię, przeznaczoną dla wybranych, nie zaś religję ludową. A przytem ich koncepcje filozoficzne są owocem głębokiej refleksji, ciężkiej pracy myślowej, pełnej wahań i wątpliwości. U proroków nic nie zdradza tego trudu myślowego. Nie znają żadnych wątpliwości, żadnych zmagań się sprzecznych idei: głoszą z niezachwianą ufnością to, w co wierzą jako w objawienie Boże. Głoszą swe prawdy w rozmaitych czasach i w różnych krajach: Amos i Ozeasz w królestwie izraelskiem, Izajasz i Jeremjasz w Jeruzalem, Ezechjel w Babilonie, Aggeusz, Zacharjasz i Malachjasz po powrocie z wygnania. Jedni, jak Amos, pochodzą z ludu, inni z klas wyższych (Izajasz), inni znów należą do rodów kapłańskich (Jeremjasz) lub są sami kapłanami (Ezechjei). Mimo że nie łączy ich ani wspólność rodu, ani organizacja hierarchiczna, ani tradycja jednej i tej samej szkoły, pracują zgodnie i głoszą te same zasady. Od nich pochodzi dalszy rozwój idei mesjanicznej, idei powszechności zbawienia przez Mesjasza.
4. Źródłami wiadomości o religji żydowskiej w czwartym okresie jej rozwoju, t. j. po powrocie z niewoli babilońskiej, są księgi Ezdrasza i Nehemjasza, Aggeusza i Zacharjasza, księgi Mądrości, księga Psalmów, Eklezjastes i Eklezjastyka, księgi Machabeuszów oraz epizodyczne opowiadania księgi Judyt, Estery i Tobjasza. Niewola babilońska, trwająca od r. 586 do 538, względnie do r. 458, t. j. do powrotu Ezdrasza, pozbawiła żydów, rozproszonych w Asyrji, Babilonji i w Egipcie, na kilkadziesiąt lat świątyni i życia liturgicznego. Była to więc ciężka próba trwałości ich przekonań religijnych, z której wyszli naogół zwycięsko. Pozbawieni świątyni i obrzędów liturgicznych, usiłowali zachować przynajmniej te praktyki religijne, które można było pogodzić z warunkami niewoli a mianowicie obrzezanie, jako symbol przynależności religijnej, święcenie szabatu, ablucje i inne oczyszczenia rytualne, nie połączone ze składaniem ofiar. Po powrocie z niewoli rozpoczęli odbudowę zburzonej świątyni (w r. 521) i pośród trudności, wywołanych przez wrogie zachowanie się Samarytan, ukończyli ją w r. 445 przed Chr. Ezdrasz, powracając do ojczyzny w r. 458 na czele półtora tysiąca żydów z pokolenia Judy i Benjamina, zastał wśród współziomków stan wymagający reformy. Liczne małżeństwa z kobietami pogańskiego pochodzenia spowodowały rozluźnienie obyczajów i zaniedbanie przepisów mojżeszowych, co skłoniło Ezdrasza do zabronienia małżeństw mieszanych. Zmiany polityczne, które przeżywał naród żydowski w tym okresie, nie pozostały bez wpływu na rozwój ich religii. Aleksander Wielki, który położył kres, panowaniu Persów i zdobył w r. 337 Palestynę, traktował ich łagodnie. Nie mieli również przeszkód w przestrzeganiu zakonu mojżeszowego, gdy po śmierci Aleksandra Wielkiego dostali.się pod panowanie Ptolomeuszów. Ale już w tym czasie rozpoczęło się silne oddziaływanie wpływów greckich na żydostwo palestyńskie a zwłaszcza na kolonję żydowską w Aleksandrii. W r. 198 Antjoch III, król syryjski, pobił Egipcjan i żydzi dostali się pod panowanie Seleucydów, którzy przemocą wprowadzali kulty helleńskie. Antjoch Epifanes zarządził publiczne składanie ofiar bóstwom greckim, postawił posąg Zeusa w świątyni jerozolimskiej, zmuszał żydów do profanacji szabatu, do jedzenia mięs zakazanych i do zaniechania obrzezania. W latach 170 do 168 zakazał wyznawania jakiejkolwiek religji prócz greckiej. Te prześladowania doprowadziły do powstania Machabeuszów, które na krótko przywróciło niezależność polityczną i wyznaniową żydów, utraconą ostatecznie w r. 63 przed Chr. wskutek zdobycia Palestyny przez Rzymian. Nie ustające w tym czasie wpływy greckie spowodowały utworzenie się wśród żydów dwóch partyj religijno-politycznych: saduceuszów (ob.), zwolenników helenizmu, i faryzeuszów (ob.), przedstawicieli reakcji przeciw tym wpływom i ortodoksji wyznaniowej i narodowej. Ortodoksja ta jednak zmieniła stosunek Jahwe do narodu wybranego. Jahwe proroków, kierujący bezpośrednio losami Izraela i całego świata, został przez faryzeuszów odgrodzony od ludzi literą prawa. Przez pedantyczną interpretację zakonu mojżeszowego stali się faryzeusze założycielami obecnej religji żydowskiej, stwarzając Misznę (ob. Talmud).
(Lit. W. Watkę: Die Religion des alten Testamentes, Berlin 1835; H. Ewald: Die Lehre der Bibel von Gott. Leipzig 1871; Ch. Piepenbring: Theologie de l‘Ancien Testament, Paris 1896; R. Smend: Lehrbuch der alttestamentlichen Religionsgeschichte, Freiburg i. B. 1899; M. J. Lagrange: Etudes sur les religions sémitiques, Paris 1905; A. Perrochet: L’évolution en Israel, Neufchâtel 1907; E. Sellin: Der alttestamentliche Prophetismus, Leipzig 1912; Tadeusz Zieliński: Hellenizm a judaizm, Warszawa 1927; Barton George: The Religion of Israel. New York, 1918; Browne Laurence: Early Judaism, Cambridge, 1920).
Żydowskie święta powstały tak jak wszystkie święta w czasach pierwotnych przez połączenie okresowo się powtarzających zjawisk przyrody (pór roku, zmian księżyca) z życiem gospodarczem i pracą człowieka (ob. Święta). Najdawniejszemi ze świąt żydowskich jest dzień szabatu, czyli siódmy dzień tygodnia i święto nowiu, pierwszy dzień miesiąca. Są to święta odpoczynku, istniejące jeszcze przed prawodawstwem mojżeszowem, które im nadało sankcję prawa religijnego. Święto nowiu w miesiącu Tiszri (wrzesień lub październik) jest początkiem roku, żydowskiem świętem Nowego Roku (w Polsce „trąbki“). Najdawniejszem ze świąt pokuty jest pascha, święto familijne, obchodzone w domach, za czasów biblijnych przez składanie ofiary i spożywanie baranka paschalnego, pieczonego na ogniu. Wedle prawa mojżeszowego, baranek ten miał być zabity wieczorem i spożyty w całości w ciągu nocy, krwią jego miały być oznaczone progi i odrzwia domów. Święto paschy było ustanowione na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu (Exodus, XII, 1 — 30 i 46). Hebrajska jego nazwa, pesach, oznacza „przejście“ anioła śmierci, który pozabijał Egipcjanom pierworodnych synów a ominął domy Izraela, oznaczone na drzwiach krwią baranka. W czasie świąt paschy, trwających 7 dni, nie wolno było spożywać chleba kwaszonego, stąd pascha nazywa się także świętem przaśników. Po przyjściu Izraelitów do ziemi chananejskiej, gdy rozwinęło się u nich życie rolnicze, święto paschy połączyło się ze świętem „mazzoth“, w czasie którego ofiarowywano w świątyni pierwszy snop jęczmienia, baranka na całopalenie, mąkę, zaczynioną oliwą, i wino (Leviticus, XXIII 9 — 13). Drugiem świętem rolniczem jest Pięćdziesiątnica (Pentekoste, Zielone Święta) „święto tygodni“, obchodzone w 50 dni po święcie paschy, jako zakończenie żniw, trwających 7 tygodni (Exodus, XXIII. 16). W tym dniu składano na ofiarę pierwociny ukończonych żniw, dwa chleby z mąki pszennej i krwawe ofiary siedmiu baranków, cielca, dwóch baranów i kozła jako ofiarę za grzechy (Numeri XXVIII. 25 — 30). Trzeciem świętem rolniczem było święto szałasów czyli namiotów (ob. Kuczki).
Świętem pokuty jest dotychczas „Sądny dzień“ czyli święto pojednania (ob. Dzień pojednania).
Purim jest świętem historycznem, obchodzonem na pamiątkę uratowania Izraelitów przez Esterę od rzezi, którą chciał ich wyniszczyć Haman. Zwane jest także świętem Mardocheusza a w Polsce zapustami żydowskiemi.
Również świętami historycznemi są: święto poświęcenia świątyni (chanuka, w Polsce „świeczki“), wprowadzone przez Machabeuszów w r. 165 przed Chr. na pamiątkę oczyszczenia świątyni, sprofanowanej przez Antjocha Epifanesa, oraz święto zwycięstwa nad Nikanorem, ustanowione w r. 161 przed Chr., obchodzone w przeddzień święta purim.
