Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Rosyjskie sekty
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1930 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | R – wykaz haseł R – całość |
| Indeks stron | |
Rosyjskie sekty. W łonie cerkwi schizmatyckiej pojawiały się już od XII wieku sekty, objęte ogólną nazwą raskołu, czyli odszczepieństwa, jak sekta Adrjana, strygolnicy, żydowini, subotnicy i inne.
1. Właściwy raskoł, który polegał pierwotnie tylko na różnicach obrzędowych i przetrwał aż dotychczas, podzielony na nieprzeliczone odnogi, powstał w XVII wieku wskutek rewizji ksiąg cerkiewnych, dokonanej przez patrjarchę moskiewskiego Nikona i ich reformy, zatwierdzonej przez sobory moskiewskie z r. 1655, 1656 i 1657. Reforma ta wywołała silną opozycję z biskupem kołomieńskim Pawłem na czele, który umarł w więzieniu. Opozycjoniści odłączyli się od cerkwi państwowej, przybierając nazwę starowierców, czyli staroobrzędowców. Przyczyny rozłamu były pozornie drobne. Chodziło np. o wymawianie imienia Zbawiciela po dawnemu: Issus a nie wedle zrewidowanych przez Nikona tekstów: Jissus, o śpiewanie przy liturgji dwukrotnego a nie trzykrotnego Alleluja, o żegnaniu się dwoma a nie trzema palcami i t. p. Pierwiastek obrzędowy, dominujący zresztą zawsze w Kościele wschodnim, doprowadzili staroobrzędowcy do skrajnej przesady. Prześladowani przez cerkiew i państwo — ukaz z r. 1685 zagrażał im śmiercią — jednali sobie w ukryciu zwolenników i w ciągu wieków wzrośli tak, że urzędowa statystyka rosyjska z końcem XIX w. liczyła ich 4½ miljona a faktycznie było ich wtedy co najmniej pięć razy tyle. Wkrótce po powstaniu sekty staroobrzędowcy podzielili się na popowców i bezpopowców. Pierwsi posługiwali się duchownymi, którzy odpadli od cerkwi państwowej. W r. 1848 otrzymali kler, wyświęcony dla nich w Białokrynicy przez jednego z biskupów prawosławnych z Bośni i uznany przez rząd rosyjski. Część popowców pojednała się około r. 1800 z cerkwią urzędową, która zezwoliła im na używanie dawnej liturgji. Nazwano ich jednowiercami. Ze starowierców wyłoniły się sekty okrużników i protiwokrużników, nazwane tak z powodu okólnika Hilarjona Kabanowa, mnicha starowierców z gubernji czernichowskiej, z r. 1862 w sprawie kształtu krzyża prawosławnego i wymawiania imienia Zbawiciela. U bezpopowców brak kleru spowodował ustanie udzielania sakramentów. Wierzą w poselstwo antychrysta, którego narzędziem miał być patrjarcha Nikon i Piotr Wielki. Rozpadli się na niezliczone grupy, z których najważniejsze są: dziurniki, pomorcy, czyli daniłowcy, sekta zwana pastuchą, stranniki, czyli bieguny, staropomorcy albo filipowcy, filiponi, lipowanie (na Bukowinie, dawniej prowincji austrjackiej, obecnie rumuńskiej), fedosiejewcy, czyli teodozjanie, stefanowcy, melchizedecy i w. in. Od r. 1881 traktował rząd rosyjski ogół raskolników łagodniej, a ukaz tolerancyjny z r. 1905 przyznał im w zasadzie swobodę religijną (Ob. Staroobrzędowcy w Polsce).
2. Chłyści (biczownicy) są jedną z najdawniejszych sekt ekstatyczno-ascetycznych. Oddają się ostrym pokutom i umartwieniom i twierdzą, że w ten sposób każdy mężczyzna, należący do chłystów, może zostać Chrystusem a każda kobieta — Matką Boską. Rząd rosyjski prześladował ich gwałtownie w XVIII w., przeprowadzając przeciw nim procesy (1733 — 39 i 1745 — 57) zapomocą knuta i tortur, zakończone licznemi wyrokami śmierci. Rozdzielili się na liczne odłamy, jak nowochłyści, malewancy, szałapuci i w. in.
3. Duchoborcy, sekta, powstała w XVIII w. w gubernji charkowskiej pod wpływem chłystowszczyzny i protestantyzmu, rozszerzała się szybko po całej Rosji. W r. 1804 rząd przesiedlił duchowieństwo do gubernji taurydzkiej, w latach 1841—1845 zaś do kraju Zakaukaskiego. Część ich, t. zw. postnicy i weriginowcy wyemigrowali do Kanady. Wedle ich nauki, Kościół jest niewidzialny, odrzucają wszystkie sakramenta, obrzędy, święcenia niedziel i świąt, potępiają służbę wojskową, sądy i składanie przysięgi a potrzebę rządu uznają tylko dla złych. Wierzą w uprzednie istnienie dusz (preegzystencję) i w osobne objawienie się ducha św. każdemu duchoborcy. Odłamem duchoborców są swobodnicy.
4. Jehowiści, sekta, zwana także „syjońską nowiną“ albo „prawdziwem braterstwem“ (Desnoje bractwo). Założył ją w połowie XIX w. sztabskapitan Mikolaj Ilijn, zesłany w r. 1856 do klasztoru Sołowieckiego, gdzie przez 7 lat szerzył swoją naukę. Przeniesiony do klasztoru Suzdalskiego a w r. 1883 ułaskawiony, zmarł W r. 1890. Jego nauka stanowi zlepek mistycyzmu i materjalizmu, judaizmu i chiljazmu. Miał ideę połączenia chrześcijaństwa z żydostwem i utworzenia „chrześcijan starotestamentowych“. Za podstawę nauki przyjął Apokalipsę, którą po swojemu tłumaczył. Jehowa nie był, według niego, najwyższym Bogiem, lecz tylko bogiem naszego systemu planetarnego. Organizacją państwową, społeczną i cerkiewną pogardzał, kult zewnętrzny lekceważył. Jego wyznawcy istnieją w dawnych gubernjach permskiej, orenburskiej, ufimskiej i samarskiej.
5. Kalinowcy, sekta, istniejąca w ciągu XIX w. w gubernji nowogrodzkiej, założona przez włościanina Kalinę Efimowa. Głosili bezżeństwo i wstrzemięźliwość, założyciela swego nazywali bratem Chrysta lub samym Chrystusem. Uchodzili za prawosławnych.
6. Mołokanie, sekta, założona w końcu XVIII w. przez Szymona Ukleina z tambowskiej gubernji. Nazwa ich (mołoko mleko) powstała stąd, że wbrew przepisom cerkwi prawosławnej w czasie postu używają mleka. Odrzucają sakramenta i obrzędy, cześć świętych, obrazów i relikwij. Źródłem ich wiary jest Pismo św., dowolnie tłumaczone. Zabraniają służby wojskowej i składania przysięgi. Po śmierci Ukleina jeden z jego następców, Nikita Iwanow, głosił naukę chiljastyczną. Inny znów przywódca sekty, Terentij Biełowzorow, ogłaszał się za proroka Eljasza i został aresztowany jako oszust, ponieważ wbrew swej zapowiedzi nie został porwany do nieba. Inni następcy Ukleina podawali się za Chrystusów. Po r. 1836 sekta poczęła upadać, wreszcie wchłonęła ją sztunda (ob. niżej). Odłamem mołokanów są napoleonici, sekta, uważająca Napoleona za wysłańca bożego, rozpowszechniona w ubiegłem stuleciu w okolicach Pskowa, Moskwy i na Litwie. Z mołokanów również powstały fanatyczne sekty prygunów, wiedieńców, skakunów, sopunów i inne.
7. Niemolaki (nie modlący się), sekta, szerząca się w pierwszej połowie XIX w. pośród kozaków dońskich. Założyciel jej, Gabrjel Zimin, uczył, że istnieją cztery pory wieków: wiosna — od stworzenia świata do Mojżesza, lato — od Mojżesza do Chrystusa, jesień — od Chrystusa do r. 1666 i zima — od r. 1666 do czasów obecnych. W okresie zimy znikła prawda, wiara ukryła się a nadzieja zbawienia leży tylko w praktykowaniu wiary. Niema cerkwi, kapłaństwa, sakramentów ani żadnych obrzędów. Zakazana jest służba wojskowa i składanie przysiąg.
8. Nietowcy albo spasowcy, sekta, nie uznająca prócz chrztu żadnych sakramentów. Przystępujący do sekty wyrzekają się prawosławia. Mieszkają nad Wołgą i w dawnych gubernjach włodzimierskiej, niżegorodzkiej i kostromskiej.
9. Obszczyje, sekta komunistyczna, wyłoniona z sekty mołokanów i duchoborców. Założył ją Michał Popow, chłop z gubernji samarskiej. Zwolennicy sekty składają majątki na ręce skarbnika, który ma zaspokajać potrzeby wszystkich ze wspólnej kasy. Zarząd gminy prócz skarbnika stanowi 12 „apostołów“, pomiędzy nimi 9 mężczyzn, a 3 kobiety. Nabożeństwo polega na śpiewaniu psalmów i modlitwach przy ciągłem biciu pokłonów i wzajemnych ukłonach i pocałunkach. Sekta, chyląca się do upadku z końcem XIX w., ożywiła się po r. 1905 przez działalność Tołstoja i jego duchoborców.
10. Serafimowcy, sekta założona w r. 1870 przez mnicha Serafima w gub. pskowskiej. W sekcie tej kobiety spełniają urząd kapłański, nosząc pierścień zaręczynowy, jako oblubienice Chrystusa.
11. Siutajewcy, sekta założona w drugiej połowie XIX w. przez Wasila Siutajewa w gubernji twerskiej. Odrzucają cerkiew i jej obrzędy, potępiają wojskowość, handel i przemysł, a głoszą potrzebę pokory i miłości.
12. Skopcy („kastraci“), powstali w gub. tambowskiej w latach 1772 — 1775. Założycielem sekty był Andrzej Iwanow, głoszący potrzebę kastracji, oraz Kondratij Seliwanów, członek sekty chłystów, uważający się za Chrystusa. Zesłany na Sybir, wydał swoje pisma: „Cierpienia“ i „Orędzie“, uważane przez skopców za drugą ewangelję. Obowiązek kastracji opierają na ustępie Apokalipsy, w którym jest mowa o tysiącach baranków, otaczających tron boży. Wskutek wcielania spadków po członkach sekty do wspólnej kasy sekta, mimo prześladowań, stała się bogata i liczna, tem bardziej, że obowiązek kastracji odkładano. Przed wojną europejską liczono ok. 100.000 skopców. Odgałęzienie tej sekty stanowią nowoskopcy. Naukę ich głosił w południowej Rosji Lisin, który utrzymywał, że w niego przeszedł duch Seliwanowa, założyciela sekty skopców. Usunął obowiązek kastracji, zastępując ją przez „duchowe wybielenie“, czyli zupełne wstrzymanie się od życia płciowego. Podobne teorje głosił w r. 1897 Lichaczew, włościanin z gubernji ufimskiej.
13. Pod wpływem protestantyzmu powstała w Rosji sekta sztundystów (od niem. Stunde — godzina), będąca zlepkiem wierzeń różnych sekt protestanckich z przewagą baptyzmu. Twórcą jej stał się pastor Bohnekämper (1824), który przedstawiał robotnikom, pracującym w kolonjach niemieckich w gubernji charkowskiej, wyższość protestantyzmu nad nauką cerkwi prawosławnej. Cechy baptyzmu nadał sztundzie misjonarz baptystów angielskich Onken. Od r. 1865 szerzyła się ta sekta w Rosji z nadzwyczajną szybkością, obejmując gubernje: kijowską, ekaterynosławską, podolską i wołyńską. W ostatnich latach przed wojną europejską liczyła miljony wyznawców w całej Rosji europejskiej i azjatyckiej. W Polsce dotychczas istnieją liczne skupienia sztundystów przeważnie w województwie wołyńskiem.
14. Również wpływom protestanckim w Rosji zawdzięcza swe istnienie sekta paszkowców (paszkowjanów). Początkiem jej była propaganda angielskiego protestantyzmu, prowadzona przez lorda Grenvill’a Radstocka, który w czasie Wielkiego Tygodnia w r. 1874 począł wygłaszać w Petersburgu odczyty w domach arystokracji rosyjskiej. Następnie działał w Moskwie, a po jego wyjeździe głową ruchu stał się pułkownik gwardji Wasilij Paszkow, bogaty właściciel dóbr. Założył w r. 1876 „Towarzystwo zachęty do czytania książek religijno-naukowych“, otwierał własnym kosztem na przedmieściach Petersburga tanie kuchnie, herbaciarnie i czytelnie dla ludu, zmieniające się wieczorem w domy modlitwy, w których zwolennicy Paszkowa głosili jego naukę. Jest ona wiernem odbiciem doktryny Lutra o Piśmie św. jako jedynem źródle wiary, o usprawiedliwieniu przez samą wiarę, o zbędności dobrych uczynków i t. d.
Prócz powyższych sekt szerzyły się w Rosji sekty adwentystów, mormonów, bogomiłów oraz sekta tołstojowców.
Z chwilą wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji znikły wszelkie przepisy policyjno-cerkiewne, tamujące rozwój sekciarstwa. Z początku też wiele sekt powyższych poczęło się rozrastać, przejmując od sowietów sposoby agitacji. Gdy jednak sowiety, dążąc do zupełnej dechrystjanizacji społeczeństwa rosyjskiego i do zagłady wszelkiego poczucia religijnego, poczęły prześladować wszelką religję, sekty również nie uchroniły się od prześladowań, nawet te, które, jak np. adwentyści, złożyły programowe deklaracje, pochwalające idee bolszewicką.
