Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/R (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | R – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Rabbi (hebr. mistrz, wielki, mój pan), tytuł zaszczytny, nadawany przez żydów już za czasów Chrystusa znawcom Pisma św. Na oznaczenie wyższego stopnia czci używano wyrazów rabboni lub rabban. Z tego pochodzi nazwa rabinów (żargonowe rebbe), duchownych żydowskich. Nie są oni kapłanam i, nie składają żadnych ofiar, ani nie tworzą hierarchji i różnią się między sobą tylko stopniem poważania i wziętości u wiernych. Jako duszpasterze (rabini urzędowi) są duchownymi funkcjonariuszami żydowskich gmin wyznaniowych, wybieralnymi i płatnymi przez nie. Jako znawcy talmudu pełnią urząd nauczycielski w bożnicy i w szkołach talmudycznych i rozwiązują wątpliwości co do stosowania zasad talmudu. W Polsce są wybierani przez gminę wyznaniową i zatwierdzani przez rząd. Do kompetencji rabina należy: nadzór nad urządzeniami religijnemi, funkcjonarjuszami wyznaniowymi i nauczycielami religji, prawo udzielania ślubów i rozwodów oraz obowiązek wygłaszania kazań w soboty i święta.
Rabin, ob. Rabbi.
Rachunek sumienia, ob. Spowiedź.
Racionalizm w zastosowaniu do religji, kierunek myślenia i metoda, odrzucająca wszelki porządek nadprzyrodzony i uznająca rozum ludzki jako jedyne kryterjum prawd religijnych. Według racjonalizmu teologicznego, pewność prawd religijnych polega wyłącznie na tem, czy i o ile dadzą się udowodnić rozumowo. Racjonaliści odrzucają zatem wiarę w objawienie, z drugiej strony jednak odrzucają również naukowy empiryzm, stawiając w miejsce objawionych prawd wiary powzięte zgóry (apriorystyczne) wyrozumowane twierdzenie. Przytem zatracają granice między religją a wiedzą, tworząc doktryny, nie będące ani religją, ani nauką. Źródłem racjonalizmu teologicznego był deizm (ob.) w Anglji, który z końcem XVIII w. przedostał się do Francji i tam pod wpływem encyklopedystów (ob.) przeobraził się w absolutny ateizm. Na gruncie angielskiego deizmu i francuskiego encyklopedyzmu rozwinął się racjonalizm niemiecki. Ponieważ, według doktryny Lutra, jedynem źródłem prawd wiary jest biblja, przeto głównem polem działania racjonalizm u w protestanckich Niemczech stało się badanie krytyczne biblji. Była to poniekąd reakcja przeciwko bałwochwalczej czci dla biblji, która głosił protestantyzm (ob. Bibljolatrja). Niemniej jednak racjonalizmowi utorował drogę sam Luter, który głosił wprawdzie bezwzględną wyższość wiary nad rozumem, ale przyznawał każdemu prawo dowolnego i subjektywnego wykładu Pisma św. Stad teologja protestancka stoi obecnie pod hasłem racjonalizmu, który opanował całe życie rełigijno-kościelne protestanckich Niemiec, usuwając zeń wszelki pierwiastek nadzmysłowy, wszelkie piękno i poezję, pociągającą ludzkie umysły i serca. To też w samych Niemczech zyskał on miano „racjonalizmu ordynarnego“ (rationalismus vulgaris) i napotykał na opozycję nawet ze strony filozofów, idealistów i romantyków (Schleiermacher, Fichte, Hegel), którzy, będąc sami wyznawcami racjonalizmu w filozofji, zwalczali go na polu teologji i wytykali mu płytkość zapatrywań religijnych. Wrogiem racjonalizmu w Niemczech stał się również tamtejszy ruch pietystyczny (ob. Pietyzm) i nowoluteranizm. Obydwa te kierunki uważają racjonalizm za zupełnie niechrześcijański i starają się usunąć go z życia kościelnego. Skrajny racjonalizm, wrogi wszelkiemu życiu kościelnemu i pozbawiony cech chrześcijaństwa, objawia się w doktrynie t. zw. „przyjaciół światła“ (ob.).
Raj. 1) Eden, miejsce pobytu pierwszych rodziców przed upadkiem grzechowym. Liczne opowiadania ludów starożytnych przedstawiały raj ziemski jako miejsce pobytu pierwszych ludzi, żyjących w zgodzie z bóstwem i naturą. Opowiadania te przybierały u różnych ludów rozmaite formy: patetyczne, idyliczne, zmysłowe (raj Mahometa), lub idealistyczne. Według Pisma św. (Genesis. II, 8—15), był to ogród rozkoszy, zasadzony ręką Boga i przeznaczony na pobyt nowostworzonego człowieka. W pośrodku raju rosło drzewo wiadomości złego i dobrego a przestąpienie zakazu spożywania jego owoców wywołało utratę raju. Pokrewne są podania irańskie (ob. Parsyzm) o pierwszych rodzicach, Maszja i Maszjani, których Aryman uwiódł do grzechu i pozbawił raju.
2. Raj w znaczeniu eschatologicznem oznacza rzeczywistość bytu dusz zbawionych (ob. Niebo).
Rakowianie, ob. Socynjanie.
Ramadan, miesiąc postu u wyznawców Mahometa (ob. Islam).
Rapp Jan Jerzy, ob. Harmoniści.
Raskoł i raskolnicy, ob. Rosyjskie sekty.
Rechabici, starożytny szczep koczowniczy żydowski w Palestynie południowej. Gdy w religji żydowskiej za czasów Eljasza i Elizeusza nastąpiła reakcja przeciwko pogańskiemu kultowi Baala, Jonadab, „syn Rechabów“, założył sektę rechabitów, która miała urzeczywistnić ideał życia koczowniczego. Reehabitom nie wolno było pić wina, budować stałych osiedli, uprawiać roli i winnic, lecz m usieli poprzestawać na życiu nomadów, mieszkając w namiotach jak Beduini. Prorok Jeremjasz (Rozdz. XXXV) stawia rechabitów za przykład wierności i posłuszeństwa swemu przywódcy, wyrzucając żydom ich chwiejność w wierze. W epoce powygnaniowej słynęli rechabici jako biegli w Piśmie.
Redemptoryści (liguorjanie), zgromadzenie zakonne, założone w r. 1732 przez św. Alfonsa Liguorego (1696—1787) w Scala pod Amalfi. Celem zgromadzenia są, prócz własnego uświątobliwienia, misje ludowe, rekolekcje dla duchownych i świeckich, piśmiennictwo religijne i praca w krajach misyjnych. Najwybitniejszym redemptorystą po św. Alfonsie Liguorim był św. Klemens Hofbauer, apostoł Warszawy (ob. Hofbauer|Hofbauer]]).
Organizacja zakonu polega na statucie, ułożonym przez św. Alfonsa Liguorego i postanowieniach kapituły generalnej w Rzymie, ostatnio wydanych w r. 1896. Oprócz potrójnego ślubu zakonnego (posłuszeństwa, ubóstwa i czystości) redemptoryści składają ślub dozgonnego pozostawania w zgromadzeniu. Na czele każdego domu (kolegjum) stoi rektor, całe zgromadzenie dzieli się na prowincje. Rektorów poszczególnych domów, i rektorów prowincji, ich konsultorów, mistrzów nowicjatów, prefektów i profesorów w kolegjach mianuje przełożony generalny (rector maior) w Rzymie, który wraz z 6 konsultorami stoi na czele zgromadzenia. Obiera go kapituła generalna, złożona z konsultorów jego poprzednika, prowincjałów i delegatów, po dwóch z każdej prowincji. Obecnie zgromadzenie liczy 19 prowincyj, rozmieszczonych w Europie, Afryce, Ameryce i Australji, przeszło 4000 zakonników, w tem przeszło 2000 kapłanów.
Do Polski przybyli redemptoryści pod wodzą św. Klemensa Hofbauera w r. 1787 i otrzymali w zarząd kościół św. Bennona w Warszawie, stąd zwano ich bennonitami. W r. 1793 otrzymali zatwierdzenie sejmu a w r. 1808 za czasów Księstwa Warszawskiego zostali uwięzieni i wywiezieni do Kistrzynia. W r. 1883 osiedlili się w Małopolsce i posiadają tam domy zakonne w Mościskach (nowicjat), w Tuchowie, w Krakowie—Podgórzu (siedziba prowincjała), w Maksymówce i we Lwowie. Od r. 1909 tworzą osobną prowicję polską. Część redemptorystów, pracująca w Kanadzie pośród emigrantów rusińskich, przyjęła za zezwoleniem papieża obrządek grecko-rusiński i pracuje obecnie w grecko-rusińskiej diecezji lwowskiej.
Redemptorystki, żeński odłam redemptorystów, założony przez św. Alfonsa Liguorego i zatwierdzony przez Stolicę Apostolską w r. 1750, jest zakonem wyłącznie kontemplacyjnym o ścisłej klauzurze. Posiada około 20 klasztorów we Włoszech, Austrji, Belgji, Holandji, Hiszpanji, Irlandji i Ameryce Północnej.
Redukcja świąt, ob. Święta.
Reformaci, zgromadzenie zakonne, powstałe w r. 1532, jako odłam zakonu franciszkanów (ob.). Po rozdziale tego zakonu na obserwantów i konwentualnych, wytworzyły się pomiędzy pierwszymi dalsze odgałęzienia, dążące do ściślejszego przestrzegania reguły zakonnej św. Franciszka. Jedno z nich, reformaci, zostali wyłączeni w r. 1579 z prowincji zakonu franciszkanów i utworzyli samoistny zakon. W r. 1629 posiadali dwie prowincje: włoską, i polską, w r. 1726 utworzyli trzecią, bawarską a następnie tyrolską, austrjacką, czeską i karyncką. W r. 1897 papież Leon XIII połączył reformatów z bernardynami w jeden „Zakon Braci Mniejszych“, którym Pius X nadał w r. 1910 miano „Fratres Minores unionis Leonianae“.
Do Polski wprowadzeni w r. 1622, tworzyli reformaci dwie kustodje: małopolską i wielkopolską z 57 klasztorami. Z tego zostało aż do unji leonińskiej w r. 1897 14 klasztorów w Małopolsce. Obecnie (r. 1930) do polskiej prowincji reformatów należą klasztory: w Krakowie, Wieliczce, Kętach, Zakliczynie, Bieczu, Jarosławiu, Przemyślu, Sądowej Wiszni, Lwowie, Rawie Ruskiej, Pilicy, Stopnicy, Kazimierzu nad Wisłą, Brzezinach, Roninie, Włocławku i Pińczowie.
Reformacja, ob. Protestantyzm.
Reformacja w Polsce. Ruch religijny XVI w., zwany reformacją, wtargnął późno do Polski, lecz w krótkim czasie (1550—1560) tak się wzmógł, że zdawało się, iż Polskę pochłonie. Równie szybko wygasł, pozostawiając osad, minimalny w stosunku do ludności Polski i do swego pierwotnego powodzenia. Poprzedziły go w Polsce inne, powstałe na Zachodzie objawy oporu przeciw nauce i ustrojowi Kościoła katolickiego. Już w XIII w. sekta biczowników przebiegała Polskę a w XV husytyzm o podkładzie nacjonalistycznym czeskim, wrogim niemieckiej przewadze, zyskiwał w Polsce zwolenników. Ówczesne duchowieństwo w Polsce, jak zresztą i gdzie indziej, nie stało na wysokości zadania. Kastowość, zeświecczenie, upadek moralności, skupianie prebend i beneficjów w rękach uprzywilejowanych, spychających obowiązki duszpasterstwa na bylejakich zastępców, nieuctwo niższego kleru, wszystkie te wykolejenia życia kościelnego wołały o reformę, którą przynieść miał dopiero sobór trydencki. Tymczasem pisarze polityczni w Polsce, jak Ostroróg, Orzechowski, Modrzewski i Rej, występowali z ostrą krytyką stosunków kościelnych i ułatwiali pracę nowatorom. Siedliska nauki niemieckiej, do których zaczęła się udawać młodzież polska, były rozsadnikami krytyki tych stosunków. Miasta, przeważnie zniemczone, stanowiły główną ostoję początkującego w Polsce protestantyzmu. Pierwsze odstępstwa od katolicyzmu pojawiły się w Gdańsku a ogniskiem nowej literatury polskiej, oddanej na usługi reformacji, stał się na pewien czas Królewiec. Nowinki pruskie z drukarń Weinreicha i Daubmana zalewały Polskę. Jako główny zarzut przeciwko Kościołowi katolickiemu podnoszono przywileje sądów duchownych, gorszące spory o dziesięciny a przedewszystkiem bezwzględne ściąganie ich ze szlachty.
Ustrój polityczny ówczesnej Polski, słaba władza królewska, samowola większych i mniejszych oligarchów i wybujałość indywidualizmów epoki odrodzenia były raczej, jak się okazało, przeszkodą w utrwaleniu się nowego ruchu. Protestantyzm wszędzie szukał oparcia o silną władzę świecką, otrzymując wzamian odebrany hierarchji kościelnej rząd nad duszami i wyrastając w ten sposób we wszechwładny absolutyzm (ob. Cezaropapizm). W ten sposób protestantyzm, głoszący zasadę, że władca świecki dyktuje wyznanie wiary swoim poddanym („cuius regio, illius religio“) poddał się w północnych Niemczech i w Anglji pod despotyzm świecki i zapewnił mu trwałość na długie lata. Tak samo w Polsce skłonny był za cenę swojego zwycięstwa nad katolicyzmem przyznać królowi wszystkie te atrybuty, które posiadali absolutni władcy na Zachodzie. Umiarkowana polityka Zygmunta Augusta (1548—1572) odparła pokusy cezaro-papizmu i nie pozwoliła mu wstąpić w ślady Henryka VIII i książąt niemieckich, uzurpujących sobie za poradą „reformatorów“ wszechwładzę nad sumieniami poddanych. Okazało się, że najsilniejszą bronią przeciwko protestantyzmowi a zarazem kamieniem probierczym reformacji polskiej była tolerancja. W Polsce, która była schroniskiem prześladowanych w całej Europie sekciarzy, krajem, który nie znał wojen religijnych, gdzie inkwizycja istniała tylko na papierze a wolność sumienia była integralną częścią „złotej wolności“, reformacja rozpadła się własną niemocą. Występując pod postacią wyznania luterskiego, kalwińskiego, czeskiego i arjańskiego, głosząc w najskłonniejszem do samowoli społeczeństwie ówczesnem zasadę quot capita tot sensus („co głowa, to rozum“) opanowała szybko (1550—1560) większość umysłów szlacheckich, ale też równie szybko, bo już od sejmu w Piotrkowie (1565), mimo pozornego zwycięstwa protestantów, poczęła tracić grunt pod nogami. Upadek ten spowodowały przedewszystkiem wewnętrzne rozterki w łonie protestantyzmu, który, jak wszędzie, tak i w Polsce nie zdobył się na pozytywny, jednolity program, wyczerpując całą siłę w negacji. Luteranizm, jako wiara niemiecka, nie był nigdy w Polsce popularny, kalwinizm zaś, protegowany przez magnatów, jak Zborowscy, Stadniccy, Firlejowie, Górkowie, Tomiccy, Bnińscy w Koronie, a Radziwiłłowie na Litwie, staczał zażarte walki z arjanizmem, posiadającym licznych zwolenników pośród drobnej szlachty (ob. Arjanizm w Polsce). Przeprowadzone przez kardynała Hozjusza i nuncjusza papieskiego Commendoniego przyjęcie ustaw soboru trydenckiego na sejmie parczowskim (1564), niedojście do skutku t. zw. soboru narodowego, śmierć Radziwiłła Czarnego, głównego krzewiciela reformacji na Litwie, poderwały działalność protestanckiej propagandy. W miarę coraz silniejszej reakcji katolicyzmu przy równoczesnych postępach arjanizmu poczuli protestanci potrzebę połączenia się. W r. 1570 przyszło w Sandomierzu do powszechnego synodu luteranów, kalwinistów i braci czeskich. Uchwalono t. zw. „zgodę sandomierską“ (Consensus Sandomiriensis), czyli porozumienie między przedstawicielami trzech obradujących wyznań. Porozumienie to trwało jednak tylko lat 30 a jedyną jego zdobyczą było przeforsowanie na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (1573) klauzuli o wolności religijnej w pacta conventa w formule przysięgi Henryka Walezjusza.
Po śmierci Zygmunta Augusta (1572) ruch protestancki w Polsce powoli gaśnie. Stefan Batory, kalwin, na którego liczyli protestanci, przyjął katolicyzm i w ciągu dziesięciolecia swych rządów (1576—1586), uznanych przez historję za najlepsze z rządów królewskich w Polsce, przeprowadzał uchwały soboru trydenckiego i popierał duchowieństwo i jezuitów, których sam osiedlił w Krakowie i w Wilnie. Na czasy Zygmunta III przypada działalność jednego z największych Polaków a zarazem najdzielniejszego obok Hozjusza pogromcy reformacji, ks. Piotra Skargi. Władysław IV starał się przeprowadzić porozumienie między katolikami a protestantami na zjeździe w Toruniu (1645), zwanym Colloquium charitativum, który jednak nie sprowadził zgody, a tylko pogłębił wzajemne uprzedzenia. Za Jana Kazimierza podczas wojen szwedzkich stanęli protestanci, zwani już wówczas dysydentami, po stronie szwedzkiej. Za Augusta II w r. 1701 opowiedzieli się za Karolem XII a w r. 1718 zwrócili się do mocarstw protestanckich z prośbą o pomoc zbrojną. Za Stanisława Augusta sprawa dysydentów stała się pierwszym pozorem do wkroczenia Prus i Rosji w sprawy wewnętrzne Polski. Posłowie pruski, rosyjski, angielski i duński stanęli w obronie rzekomo uciśnionych innowierców (dysydentów i dyzunitów), którzy ze swej strony wystąpili przeciwko partji odrodzenia narodowego i zawarli dwie konfederacje, w Toruniu i w Łucku, postanawiające z bronią w ręku dochodzić swych praw. Konfederacje te były naturalnymi sprzymierzeńcami wkraczających do Polski wojsk zaborczych. Tak więc reformacja, będąca od początku przyczyną osłabienia zewnątrz i wewnątrz dawnej Rzeczypospolitej, stała się jedną z bezpośrednich przyczyn rozbiorów Polski. Pod względem religijnym zaś okazało się, że pożoga protestancka tylko na to spaliła pola i łąki polskie, aby je użyźnić pod przyszły, bujniejszy posiew nowego katolicyzmu“.
(Brückner, Dzieje literatury polskiej w zarysie. Wyd. III, t. I. str. 144. Stanisław Kot, Reformacja w Polsce).
Reformacji święto obchodzą protestanci na pamiątkę przybicia przez Lutra (ob.) 95 tez jego nauki na drzwiach kościoła w Wittemberdze dnia 31 października 1517 r. Oznaczenie dnia, w którymby wszyscy protestanci mieli obchodzić to święto, jest jedną z wielu kwestyj spornych w łonie protestantyzmu. Mimo wysiłków konferencyj w Eisenach, usiłujących za wspólnem porozumieniem ustalić to święto, niektórzy obchodzą je 31 października, inni w pierwszą niedzielę po tym dniu, inni w pierwszą niedzielę po 1 listopada, inni w ostatnią niedzielę października, inni w pierwszą niedzielę listopada, inni wreszcie nie obchodzą go wcale.
Reformowany kościół. Tej nazwy używają protestanci, wyznawcy nauki Kalwina i Zwinglego, dla odróżnienia się od zwolenników Lutra. Ani pod względem wyznaniowym, ani administracyjnym nie stanowią zamkniętej i jednolitej całości, lecz tworzą cały szereg samoistnych związków wyznaniowych, zwanych kościołami, zborami, w Polsce jednotami, które istnieją w Szwajcarji, we Francji (ob. Hugenoci), Holandji, Niemczech, na Węgrzech i w Polsce (dwie jednoty), głównie zaś w krajach Ameryki Północnej. Nie łączy tych związków między sobą wspólne wyznanie wiary, bo mają ich kilkanaście (ob. Protestanckie wyznania). Najszerszem uznaniem reformowanych cieszy się t. zw. druga konfesja helwecka oraz uchwały synodu w Dordrechcie. W Prusach reformowani są administracyjnie połączeni z luteranami przez t. zw. unję ewangelicką (ob. Ewangelicy).
Regalja. 1) Średniowieczna nazwa dóbr i uprawnień świeckich, nadawanych dostojnikom kościelnym przez panujących w drodze inwestytury; 2) we Francji i w Niemczech prawa panującego do zabierania interkalarjów, czyli dochodów z opróżnionych beneficjów kościelnych (ob. Galikanizm).
Reguła zakonna, ob. Zakony.
Reinkarnacja, ob. Metempsychoza.
Rekolekci, kongregacje zakonne: 1) w Hiszpanji odłam augustjanów bosych, 2) we Francji gałąź reformatów, tworząca w XVII w. osobną prowincję. Od r. 1897 należą wraz z reformatami i bernardynami do zakonu braci mniejszych unji Leona XIII.
Rekolekcje, katolickie ćwiczenia duchowne, polegające na rozmyślaniach i modlitwach, które trwają kilka lub kilkanaście dni. Odbywają je świeccy i duchowni w klasztorach, w osobno na ten cel przeznaczonych domach rekolekcyjnych lub w kościołach. Rekolekcje bywają publiczne (w kościołach) lub prywatne. Członkowie kongregacyj zakonnych mają obowiązek odbywać je corocznie lub dwa razy do roku, duchowieństwo świeckie stosownie do przepisów diecezjalnych.
Rekoncyljacja kościołów, ołtarzy i cmentarzy, czyli oczyszczenie ich od zaszłej profanacji (ob.), następuje przez obrzęd uroczysty. Rekoncyljacji kościoła konsekrowanego dokonywa biskup a w nagłych wypadkach proboszcz lub rektor Kościoła.
Rektor, tytuł kościelny przełożonego kolegjum księży świeckich lub zakonnych (jezuitów, redemptorystów i in.), także tytuł duchownego, rezydującego przy kościele nieparafjalnym, używany narówni z tytułem proboszcza.
Relatywizm, sposób myślenia, nie uznający żadnej absolutnej prawdy ani ogólnie obowiązujących prawideł, czy to na polu religji, czy też etyki, logiki lub estetyki. W sferze zjawisk, dostrzegalnych zmysłami, uzasadniony przez niedokładność zmysłów, relatywizm traci to uzasadnienie, gdy się go stosuje w sferze prawd abstrakcyjnych. Taki relatywizm jest rodzajem sceptycyzmu (ob.), gdy twierdzi, że każda prawda jest nią tylko w odniesieniu do towarzyszących jej okoliczności, lub rodzajem agnostycyzmu (ob.), gdy utrzymuje niedostępność absolutnej prawdy dla umysłu ludzkiego. Powodem do relatywizmu w zakresie religji bywa powierzchowna ocena podobieństw między różnemi systemami religijnemi. Religjoznawstwo napotyka wiele takich podobieństw, czyto w doktrynie, czyto w obrzędach, legendach i podaniach. Jednostronne i powierzchowne zestawienie tych podobieństw, często pozornych, bez ścisłego uwzględniania różnic, prowadzi do relatywizmu religijnego, który twierdzi, że wszystkie religje są w gruncie rzeczy do siebie podobne i że wartość ich jest względna w odniesieniu do społeczeństwa i epoki.
Religijny fundusz, ob. Fundusz religijny.
Religionnaires, ob. Hugenoci.
Religja. W każdej religji w znaczeniu przedmiotowem dają się rozróżnić trzy następujące pierwiastki:
1) doktryna religijna (lub jej zarys), system wierzeń, odnoszących się do powstania świata i jego przeznaczeń, w szczególności świata ludzkiego lub pewnej, określonej jego części, t. j. plemienia, narodu lub rasy.
2) zbiór prawideł postępowania, opanowujących działanie ludzkie wi imię jakiejś władzy ponadludzkiej i system obrzędów i praktyk, przeznaczonych do nawiązania, utrzymania i regulowania stosunku między człowiekiem czy też społecznością ludzką a jedną lub wieloma potęgami nadludzkiemi.
Religja w znaczeniu podmiotowem przedstawia się nam jako jedna ze spontanicznych form życia ludzkiego, jako funkcja duszy człowieczej, istotna i wszechstronna jak życie. Nie jest ani czemś wyłącznie umysłowem, jak wiedza, ani jedynie objawem woli człowieka, panującej nad jego działaniem, jak moralność, ani też nie wypływa wyłącznie z poruszeń serca, z uczuciowości, z wyobraźni lub zmysłu estetycznego, lecz jest sprawą wszystkich władz duszy człowieka, jako istoty rozumnej, moralnej i czującej, której rozum uznaje wierzenia, wola poddaje się pod prawidła postępowania, serce ulega uczuciom, nawet ciało przybiera właściwą postawę i wykonywa pewne ruchy.
Sporna jest kwestja podziału (klasyfikacji) znanych religij. Próbowano je klasyfikować wedle cech istotnych, czyli na zasadzie morfologicznej. To jednak, co jest cechą istotną jednej religji, może być podrzędną w drugiej i wskutek tego przy klasyfikacji morfologicznej można zaliczyć do jednej grupy religje zupełnie sobie obce a rozłączyć religje pokrewne. Klasyfikacja genealogiczna dzieli religje wedle ras i języków na grupy, jak indogermańska, semicka, turańska i t. p. Podział ten również nie odpowiada wymogom naukowym, gdyż w obrębie jednej grupy etnicznej znajdują się nieraz religje całkiem odmienne. Istnieją nadto podziały: 1) na religje prawdziwe i fałszywe, 2) religje naturalne i objawione, 3) religje ludowe i ustanowione i 4) religje monoteistyczne i politeistyczne. Poza temi podziałami istnieje wiele innych, klasyfikujących religje bądź wedle ich treści, bądź wedle formy ich obrządku, rodzaju pobożności, stosunku do państwa, do wiedzy, sztuki, moralności i t. d. Istnieją podziały na religje mitologiczne i dogmatyczne, racjonalistyczne (rozumowane) i ekstatyczne (natchnione), estetyczne i etyczne, ascetyczne i świeckie, monastyczne i laickie, naturalistyczne i moralne, powszechne (światowe) i partykularne (narodowe). Ze stanowiska niektórych badaczy (np. von Drey, Tübinger Zeitschrift, 1827), uznających za religje powszechne: chrześcijaństwo, buddyzm i islam, podział na religje światowe i narodowe jest nieracjonalny, ponieważ ani te trzy religje nie są pozbawione pierwiastków narodowych, ani też religje, uznane za partykularne (narodowe), nie rezygnują z rozszerzania się poza granice, wśród których powstały. Podobnej krytyce poddają wszystkie inne podziały religij, tak że obecnie nikt już nie wierzy w możliwość prawdziwie naukowej, ścisłej klasyfikacji religij.
Za pierwotne formy religji uważano animizm i manizm. Mniemano również, że religje monoteistyczne są wytworem ewolucji z wielobóstwa (ob. Monoteizm i Politeizm).
Zwolennicy teorji ewolucyjnej rozróżniają nadto okresy rozwoju, zwane hekastoizmem, zooteizmem, fizoteizmem, psychoteizmem i monoteizmem, względnie panteizmem. W pierwszym z nich wyobraża sobie człowiek, że wszystkie przedmioty świata zmysłowego są ożywione. W drugim, okresie zooteizmu, przypisuje duszę i osobowość ludziom i zwierzętom. W trzecim ubóstwia siły przyrody. W czwartym okresie pierwiastek duchowy uzyskuje przodownictwo. Piąty okres ma być okresem powstania monoteizmu, o ile na uformowanie wierzeń religijnych wpływają czynniki moralne, lub też panteizmu, gdy je kształtują czynniki fizyczne. Ze stanowiska chrześcijańskiego teorja ewolucyjna, odmawiająca ludom pierwotnym pojęć monoteistycznych, nie jest uzasadniona.
Nie jest nią obecnie także ze stanowiska nauki. Zdobyczą najnowszych badań historycznych i etnograficznych jest bowiem fakt istnienia pojęć monoteistycznych od najdawniejszych czasów i u wszystkich ludów. Powstała też teorja o właściwym człowiekowi instynkcie religijnym, który nazwano zmysłem bóstwa (sensus numinis). Wedle innej teorji religja jest wytworem rozumu, tłumaczącego zjawiska przyrody, albo wyobraźni, przyoblekającej siły przyrody w postać ludzką (antropomorfizm), albo pietyzmu dla zmarłych bohaterów (ob. euhemeryzm), albo też wynikiem niezaspokojonego w życiu doczesnem głodu szczęścia lub wreszcie wynikiem poczucia nieskończoności. Wszystkie te teorje, przypisujące powstanie religji jednostronnemu działaniu jednej z władz duszy ludzkiej, są nie wystarczające, bo religja, w znaczeniu subjektywnem, będąc sprawą wszystkich władz duchowych człowieka, nie może powstać ani wyłącznie przez rozum, ani wyłącznie przez uczucie lub instynkt. Ze stanowiska chrześcijańskiego powodem powstania religji w znaczeniu przedmiotowem może być tylko objawienie a prawda religijna może spoczywać tylko na fakcie naturalnego i nadnaturalnego objawienia.
Objawienie Boże, będące dogmatem wiary Kościoła katolickiego, jest pouczeniem umysłu ludzkiego w sposób nadprzyrodzony przez Boga o prawdzie. Owocem objawienia Bożego są księgi Starego Testamentu (objawienie pierwotne) i Nowego Testamentu (objawienie Jezusa Chrystusa). Owocem objawienia jest tradycja, jako myśl Boża, przechowywana przez Kościół katolicki. Jedyna prawdziwa religja musi być religją objawioną, nadnaturalną, gdyż jej początkiem i celem, do którego prowadzi, jest istota nadnaturalna, Bóg.
Statystyka religij przedstawia znaczne trudności z powodu wielu czynników, nie dających się skontrolować lub wogóle nieznanych. Wedle zestawień H. Krosego („Die wichtigsten Religionsbekenntnisse zur Zeit der Jahrhundertwende“, Freiburg: 1903) z ogólnej ilości mieszkańców kuli ziemskiej — 1537 miljonów ludzi — wypada:
1) na chrześcijan wszelkich wyznań 549 miljonów (w tem katolików 265 miljonów),
2) żydów 11 miljonów,
3) mahometan 202 miljony,
4) buddystów 120 miljonów,
5) bramanistów i hinduistów 210 miljonów,
6) wyznawców innych religij indyjskich 12 miljonów,
7) wyznawców Konfucjusza i kultu przodków 235 miljonów,
8) taotystów (ob. Chiny) 32 miljony,
9) szintoistów (ob. Japonja) 17 miljonów,
10) pogan fetyszystów 145 miljonów,
11) niesprawdzalnych pod względem wyznaniowym 3 miljony.
Według statystyki z r. 1928, liczba mieszkańców kuli ziemskiej wynosi 1,816,000,000. W tem jest chrześcijan 684 miljony, a niechrześcijan 1,132 miljony. Wyznawcy religji katolickiej liczą 330 miljonów, protestanci wszelkich odcieni 210 miljonów, kościoły wschodnie 144 miljonów wyznawców. Z niechrześcijan żydzi liczą 15 milj., mahometanie 225 milj., buddyści 200 milj., hinduiści 217 milj., wyznawcy Konfucjusza 300 milj., pierwotni poganie 140 milj. W r. 1810 zaludnienie ziemi wynosiło 653 miljony. Chrześcijan było 228 milj., niechrześcijan 425 milj.
(Morris Jastrow Jr., The Study of Religion, New York, 1901; A. Lang, The Making of Religien, London 1900: Farnell Lewis Richard, The Evolution of Religion, London 1905; Mainage Th., Les religions de la Préhistoire, Paris, 1921; Beth: Urmensch, Welt und Gott, 1909; de la Saussay, Lehrbuch der Da Religioneschichte, Tübingen 1905; G. Michelet, Dieu et l’agnosticisme contemporaine, Paris 1909; Le Roy, La Religion des des tives, Paris, 1909 w tłumacz. polskiem „Religja ludów pierwotnych“, Warszawa, 1912; Morawski, ków 1906; ks. dr. I. Radziszewski, Geneza religji w świetle nauki i filozofji, Włocławek, 1911; ks. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji. Poznań, 1926; ks. S. Archutowski, Porównawcza historja religji, w,,Ateneum kapłańskiem“ 1913; ks. dr. Sz. Szydelski, Historja religji a religja objawiona. Lwów, 1916).
Religjoznawstwo, badanie naukowe zjawisk życia religijnego i rozpatrywanie zagadnienia religji ze stanowiska metafizyki, psychologji i historji, umiejętność, powstała w połowie XIX wieku. Dzieli się na dwa kierunki: filozoficzny i historyczny. Obydwa łączą się ze sobą, gdyż filozofja religji, poszukująca abstrakcyjnych określeń bez danych konkretnych, dostarczanych przez historję, byłaby bez treści, historja zaś przy rozpoznawaniu i klasyfikowaniu zjawisk religijnych (fenomenologja religji) nie może obejść się bez koncepcyj filozoficznych. Postępy religjoznawstwa, jako gałęzi wiedzy, idą w parze z postępami umiejętności, z któremi jest skojarzona, a mianowicie, rozszerzeniem umiejętności historycznych na historję cywilizacji, z odkryciami na polu lingwistyki, filologji, etnografji, antropologji, mitologji i folkloru.
Oprócz fenomenologji religji, czyli systematyki zewnętrznych form kultu religijnego, przedmiotem religjoznawstwa jest typologja religji, klasyfikująca samą religijność, t. j. wierzenia, przekonania i dążenia religijne (ob. Typologja, II). Podwaliny nauki religjoznawstwa położył profesor uniwersytetu w Oxfordzie, Fryderyk Max-Müller, w swych pracach, wydanych od r. 1846 do 1905. Za jego przykładem poszli badacze innych narodów i wkrótce powstały katedry religjoznawstwa i historji porównawczej religji w Oxfordzie, Glasgowie, Leydzie, Paryżu, Brukseli i in. W Polsce pierwsze wykłady z porównawczej historji religji wprowadził uniwersytet katolicki w Lublinie w r. 1923. We Francji istnieje muzeum, poświęcone historji religji, głównie religjom azjatyckim niechrześcijańskim, założone w r. 1879 w Lyonie przez Emila Guimet, darowane przezeń państwu, przeniesione do Paryża i wzbogacone przez dary prywatne. Muzeum to, zwane od założyciela „Musée Guimet“, wydaje czasopismo p. t. „Revue de l’histoire des religions“ i ogłasza prace z zakresu historji religji p. t. „Annales du Musée Guimet“.
(Max-Müller, Introduction to the science of religion, London 1873; Tisdall William, Comparativ Religion, London, 1909; Lectures on the History of Religions, London, 1910, 5 vol.; Foucart George, La Méthode comparative dans l’Histoire des Religions, Paris 1909; J. Bricout, Ou en est l’histoire des Religions? Paris, 1912; ks. dr. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji. Poznań, 1926; ks. dr. Szydelski, Historja religji a religja objawiona, Lwów, 1916).
Relikwje, cząstki ciał świętych lub przedmioty, które miały bezpośrednią styczność z Chrystusem Panem lub ze świętymi, jak np. odzienie, sprzęty, narzędzia męki, są przedmiotem czci Kościoła katolickiego, unormowanej przepisami kościelnemi. Relikwje, nadawane kościołom lub osobom prywatnym w relikwiarzach (szkatułkach szklanych), muszą być zapieczętowane pieczęcią biskupa lub właściwej kongregacji rzymskiej i posiadać dokument, stwierdzający ich autentyczność. Kodeks prawa kanonicznego poleca biskupom usuwać od kultu wiernych relikwje, o których nieautentyczności są przekonani (can. 1284). Relikwij, których dokumenta autentyczności zaginęły, nie należy wystawiać ku czci publicznej, dopóki biskup nie wyda o nich sądu. Starożytne relikwje jednak należy pozostawiać przy czci, której dotychczas używały, wyjąwszy, gdy jest rzeczą pewną, że są fałszywe lub podstawione (can. 1285).
Relikwje drzewa Krzyża św., ob. Drzewo Krzyża św.
Remonstranci, ob. Arminjanizm.
Renegat, odstępca od wiary, w szczególności ten, który odstąpił od wiary chrześcijańskiej i przyjął islam.
Reordynacja, w Kościele katolickim powtórne udzielenie święceń kapłańskich, następuje tylko wtedy, gdy poprzednie święcenia były udzielone nieważnie.
Reprobacje, wyrok Boży, wyłączający grzesznika od zbawienia i skazujący go na wieczne potępienie (ob. Przeznaczenie).
Requiem (missa de requiem), w Kościele katolickim msza żałobna za duszę zmarłego lub zmarłych. Nazwa pochodzi od początkowych i końcowych słów psalmu: Requiem aeternam dona ei Domine... („Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie...).
Responsorja (cantus responsorius, z łać. respondere — odpowiadać) dwuwierszowe ustępy z Pisma św., śpiewane naprzemian przez śpiewaka kościelnego i chór lub ogół wiernych.
Rewolucja francuska. Przewrót polityczno-społeczny, zwany we Francji „wielką rewolucją“, wszczęty na podkładzie ideowym encyklopedystów (ob.), był również rewolucją na polu religijnem. O ile jednak na polu polityczno-społecznem wywołał na całym świecie trwałe zmiany pojęć i faktycznych stosunków, to na polu religijnem był tylko burzą, która pochłonęła tysiące ofiar, zniszczyła całe pokłady dorobku kulturalnego, zrujnowała na kilkanaście lat ustrój kościelny we Francji, ale nie zdołała w niczem zmienić zasadniczego stanowiska Kościoła ani pojęć jego wyznawców. W okresie od 1789 do 1799 r. rewolucja pozbawiła Kościół we Francji jego dóbr i uprawnień, skazała na śmierć i wygnała z kraju tysiące ludzi z powodu ich przekonań religijnych a wreszcie zniosła oficjalnie wszelki kult chrześcijański. Zgromadzenie Narodowe uchwałą z sierpnia 1789 zniosło dziesięciny, uchwałą z września tegoż roku skonfiskowało srebra kościelne a w listopadzie znaczną część dóbr kościelnych. W lutym 1790 r. zniesiono kongregacje zakonne, z wyjątkiem wychowawczych i szpitalnych, i uznano za nieważne wszelkie śluby zakonne a w marcu 1790 r. zajęto resztę dóbr kościelnych. W lipcu 1790 r. uchwalono t. zw. „Konstytucję cywilną kleru“ (ob.) i nakazano duchowieństwu jej zaprzysiężenie. Gdy przeszło 50.000 księży odmówiło przysięgi, pozbawiono ich stanowisk duchownych, więziono i skazywano na wygnanie, jako „burzycieli porządku publicznego“, mimo że art. X uchwalonych przez Konstytuantę „praw człowieka“ głosił, iż nikt niema być niepokojonym za swoje opinje „nie wyjmując religijnych“. W r. 1792 zniesiono resztę kongregacyj zakonnych i zabroniono księżom nosić suknie duchowne. Paryska rada miejska uchwaliła listopada w katedrze Notre Dame uroczystość „święta Rozumu“ a za przykładem Paryża poszła prowincja. Odbywały się orgje bezbożności i zaczęło się łupienie kościołów i klasztorów i bezmyślne niszczenie dzieł sztuki nieobliczalnej wartości. Trybunał rewolucyjny, ustanowiony w czasach teroru, skazał około 400 księży na śmierć a Robespierre, wódz terorystów, ustanowił kult „Najwyższej istoty“ i wystąpił 8 czerwca 1794 r., jako jej arcykapłan. Idee deistyczne Robespierre’a dały początek sekcie teofilantropów, których popierał Dyrektorjat i dopiero Napoleon w r. 1802 wypędził ich z kościołów. Prześladowanie Kościoła i księży, które złagodniało po uchwaleniu Konstytucji z r. 1795, wznowiło się po zamachu stanu z 4 września 1797. W tym czasie przeszło 300 księży wywieziono do Gujany. Napoleon, jako pierwszy konsul (1799), pozwolił wygnanym duchownym wrócić do kraju i, zamiast przysięgi, składać przyrzeczenie na wierność konstytucji z r. 1795, a w r. 1801 zawarł konkordat z papieżem Piusem VII (ob.). On też położył koniec „wielkiej rewolucji“.
Rezerwaty: 1) papieskie i biskupie, wypadki, określone w kościelnem prawie karnem, w których rozgrzeszenia lub zwolnienia od kary kościelnej może udzielić tylko papież lub biskup; 2) rezerwaty papieskie, beneficja kościelne, które nadawać może tylko papież.
Rezurekcja, właściwe Kościołowi katolickiemu w Polsce nabożeństwo na pamiątkę Zmartwychwstania Pańskiego. Odbywa się w Wielką Sobotę wieczorem lub wczesnym rankiem w niedzielę wielkanocną. Ceremonjał tego nabożeństwa pochodzi z pierwszych czasów po wprowadzeniu chrześcijaństwa w Polsce, jak o tem świadczy księga Kościoła katedralnego w Płocku (Liber Plocensis) z XII w.
Rezydencja, w prawie kanonicznem zobowiązanie duchownego, zajmującego urząd kościelny, do stałego przebywania w siedzibie urzędu. Wskutek zaniedbywania tego obowiązku w wiekach średnich, wydał sobór trydencki surowe przepisy co do obowiązku rezydencji biskupów i proboszczów ze względu na wykonywanie duszpasterstwa, łagodniejsze dla kanoników, zobowiązanych do u działu w chórze.
Rochici (Bracia Miłosierdzia św. Rocha), polska kongregacja zakonna, założona w Wilnie 1713 r. dla ratowania chorych, dotkniętych zarazą morową. Odznaczali się gorliwością i poświęceniem i wszyscy wyginęli na zarazę w r. 1752. Ponownie założona kongregacja ta istniała na Litwie i Żmudzi do r. 1840.
Rodały, zwoje pergaminu na walkach z kosztownemi ozdobami ze złota lub srebra, zawierające odpis Pięcioksięgu Mojżeszowego (Thorah), przechowywane w synagogach żydowskich i uważane za świętość. Rodały piszą poświęcający się temu zawodowi, biegli pisarze (sofer) z zachowaniem tradycji masoretów z X w. Przy nabożeństwach w poniedziałki, czwartki, soboty i w święta żydowskie wyjmuje się rodały z przechowania i odczytuje się z nich przepisane ustępy.
Rok kościelny, kalendarz służby bożej Kościoła katolickiego, obejmuje rok słoneczny, rozpoczynający się od pierwszej niedzieli adwentu (ob.). W kalendarzu tym każdy dzień ma swoje przeznaczenie i sobie właściwe nabożeństwa. Rok kościelny podzielony jest na okresy, które odpowiadają głównym świętom, obchodzonym przez Kościół. Okresy te zaznaczają się nazewnątrz kolorem szat liturgicznych, właściwym każdemu okresowi. W adwencie i Wielkim poście właściwy jest kolor fioletowy, od Bożego Narodzenia do oktawy Trzech Króli i przez okres powielkanocny kolor biały, od oktawy Trzech Króli do niedzieli przed popielcem oraz w okresie Zielonych Świąt kolor zielony (ob. Rubrycela).
Rok święty (anno santo), rok szczególnych odpustów, zwany jubileuszowym, przypadający, według bulli „Antiquorum“ papieża Bonifacego VIII z r. 1300, co lat 100. Klemens VI zezwolił na odbywanie roku jubileuszowego co 50 lat, Urban VI co 30 a Paweł II w r. 1470 co 25 lat. Wskutek tego od r. 1475 odbywa się w Rzymie co 25 lat jubileusz, zwany po włosku anno santo. Nadzwyczajny rok święty może papież ogłosić dla pewnych specjalnych powodów. Takim był rok 1929 z powodu pięćdziesięciolecia kapłaństwa papieża Piusa XI.
Roraty, ob. Adwent.
Rosminjanie, członkowie Instytutu Miłości, zgromadzenie zakonne księży, założone w r. 1828 w Domodossola we Włoszech północnych przez włoskiego filozofa i teologa hr. Rosmini-Serbati (1797—1855). Zatwierdzone przez Grzegorza XVI, poświęca się religijnemu udoskonaleniu i czynnej miłości bliźniego. Działa przez kazania i misje ludowe, utrzymuje konwikty dla młodzieży, kształci nauczycieli szkół początkowych i prowadzi szkoły wymowy kaznodziejskiej. W połowie XIX w. rosminjanie osiedli w Anglji pod nazwą Ojców Miłości (Fathers of Charity) i prowadzą powierzone sobie przez władze państwowe zakłady poprawcze dla zaniedbanych chłopców. Posiadają 27 domów zakonnych we Włoszech i w Anglji. Superjor generalny rezyduje w Domodossola. W Streso nad Lago-Maggiore posiadają nowicjat i kolegjum dla studjów klasycznych.
Rosminjanki, w Anglji zwane Siostrami Opatrzności (Sisters of Providence), kongregacja zakonna, powstała w r. 1831, poświęcona kontemplacji i czynnej miłości bliźniego, w szczególności prowadzeniu ochron dla dzieci, nauczaniu dziewcząt i dokształcaniu kobiet w nauce chrześcijańskiej. Posiada we Włoszech północnych 64 zakłady domem macierzystym w Domodossola oraz 6 domów zakonnych w Anglji z domem centralnym w Loughborough.
Rosyjska cerkiew, ob. Grecko-wschodni Kościół.
Rosyjskie sekty. W łonie cerkwi schizmatyckiej pojawiały się już od XII wieku sekty, objęte ogólną nazwą raskołu, czyli odszczepieństwa, jak sekta Adrjana, strygolnicy, żydowini, subotnicy i inne.
1. Właściwy raskoł, który polegał pierwotnie tylko na różnicach obrzędowych i przetrwał aż dotychczas, podzielony na nieprzeliczone odnogi, powstał w XVII wieku wskutek rewizji ksiąg cerkiewnych, dokonanej przez patrjarchę moskiewskiego Nikona i ich reformy, zatwierdzonej przez sobory moskiewskie z r. 1655, 1656 i 1657. Reforma ta wywołała silną opozycję z biskupem kołomieńskim Pawłem na czele, który umarł w więzieniu. Opozycjoniści odłączyli się od cerkwi państwowej, przybierając nazwę starowierców, czyli staroobrzędowców. Przyczyny rozłamu były pozornie drobne. Chodziło np. o wymawianie imienia Zbawiciela po dawnemu: Issus a nie wedle zrewidowanych przez Nikona tekstów: Jissus, o śpiewanie przy liturgji dwukrotnego a nie trzykrotnego Alleluja, o żegnaniu się dwoma a nie trzema palcami i t. p. Pierwiastek obrzędowy, dominujący zresztą zawsze w Kościele wschodnim, doprowadzili staroobrzędowcy do skrajnej przesady. Prześladowani przez cerkiew i państwo — ukaz z r. 1685 zagrażał im śmiercią — jednali sobie w ukryciu zwolenników i w ciągu wieków wzrośli tak, że urzędowa statystyka rosyjska z końcem XIX w. liczyła ich 4½ miljona a faktycznie było ich wtedy co najmniej pięć razy tyle. Wkrótce po powstaniu sekty staroobrzędowcy podzielili się na popowców i bezpopowców. Pierwsi posługiwali się duchownymi, którzy odpadli od cerkwi państwowej. W r. 1848 otrzymali kler, wyświęcony dla nich w Białokrynicy przez jednego z biskupów prawosławnych z Bośni i uznany przez rząd rosyjski. Część popowców pojednała się około r. 1800 z cerkwią urzędową, która zezwoliła im na używanie dawnej liturgji. Nazwano ich jednowiercami. Ze starowierców wyłoniły się sekty okrużników i protiwokrużników, nazwane tak z powodu okólnika Hilarjona Kabanowa, mnicha starowierców z gubernji czernichowskiej, z r. 1862 w sprawie kształtu krzyża prawosławnego i wymawiania imienia Zbawiciela. U bezpopowców brak kleru spowodował ustanie udzielania sakramentów. Wierzą w poselstwo antychrysta, którego narzędziem miał być patrjarcha Nikon i Piotr Wielki. Rozpadli się na niezliczone grupy, z których najważniejsze są: dziurniki, pomorcy, czyli daniłowcy, sekta zwana pastuchą, stranniki, czyli bieguny, staropomorcy albo filipowcy, filiponi, lipowanie (na Bukowinie, dawniej prowincji austrjackiej, obecnie rumuńskiej), fedosiejewcy, czyli teodozjanie, stefanowcy, melchizedecy i w. in. Od r. 1881 traktował rząd rosyjski ogół raskolników łagodniej, a ukaz tolerancyjny z r. 1905 przyznał im w zasadzie swobodę religijną (Ob. Staroobrzędowcy w Polsce).
2. Chłyści (biczownicy) są jedną z najdawniejszych sekt ekstatyczno-ascetycznych. Oddają się ostrym pokutom i umartwieniom i twierdzą, że w ten sposób każdy mężczyzna, należący do chłystów, może zostać Chrystusem a każda kobieta — Matką Boską. Rząd rosyjski prześladował ich gwałtownie w XVIII w., przeprowadzając przeciw nim procesy (1733 — 39 i 1745 — 57) zapomocą knuta i tortur, zakończone licznemi wyrokami śmierci. Rozdzielili się na liczne odłamy, jak nowochłyści, malewancy, szałapuci i w. in.
3. Duchoborcy, sekta, powstała w XVIII w. w gubernji charkowskiej pod wpływem chłystowszczyzny i protestantyzmu, rozszerzała się szybko po całej Rosji. W r. 1804 rząd przesiedlił duchowieństwo do gubernji taurydzkiej, w latach 1841—1845 zaś do kraju Zakaukaskiego. Część ich, t. zw. postnicy i weriginowcy wyemigrowali do Kanady. Wedle ich nauki, Kościół jest niewidzialny, odrzucają wszystkie sakramenta, obrzędy, święcenia niedziel i świąt, potępiają służbę wojskową, sądy i składanie przysięgi a potrzebę rządu uznają tylko dla złych. Wierzą w uprzednie istnienie dusz (preegzystencję) i w osobne objawienie się ducha św. każdemu duchoborcy. Odłamem duchoborców są swobodnicy.
4. Jehowiści, sekta, zwana także „syjońską nowiną“ albo „prawdziwem braterstwem“ (Desnoje bractwo). Założył ją w połowie XIX w. sztabskapitan Mikolaj Ilijn, zesłany w r. 1856 do klasztoru Sołowieckiego, gdzie przez 7 lat szerzył swoją naukę. Przeniesiony do klasztoru Suzdalskiego a w r. 1883 ułaskawiony, zmarł W r. 1890. Jego nauka stanowi zlepek mistycyzmu i materjalizmu, judaizmu i chiljazmu. Miał ideę połączenia chrześcijaństwa z żydostwem i utworzenia „chrześcijan starotestamentowych“. Za podstawę nauki przyjął Apokalipsę, którą po swojemu tłumaczył. Jehowa nie był, według niego, najwyższym Bogiem, lecz tylko bogiem naszego systemu planetarnego. Organizacją państwową, społeczną i cerkiewną pogardzał, kult zewnętrzny lekceważył. Jego wyznawcy istnieją w dawnych gubernjach permskiej, orenburskiej, ufimskiej i samarskiej.
5. Kalinowcy, sekta, istniejąca w ciągu XIX w. w gubernji nowogrodzkiej, założona przez włościanina Kalinę Efimowa. Głosili bezżeństwo i wstrzemięźliwość, założyciela swego nazywali bratem Chrysta lub samym Chrystusem. Uchodzili za prawosławnych.
6. Mołokanie, sekta, założona w końcu XVIII w. przez Szymona Ukleina z tambowskiej gubernji. Nazwa ich (mołoko mleko) powstała stąd, że wbrew przepisom cerkwi prawosławnej w czasie postu używają mleka. Odrzucają sakramenta i obrzędy, cześć świętych, obrazów i relikwij. Źródłem ich wiary jest Pismo św., dowolnie tłumaczone. Zabraniają służby wojskowej i składania przysięgi. Po śmierci Ukleina jeden z jego następców, Nikita Iwanow, głosił naukę chiljastyczną. Inny znów przywódca sekty, Terentij Biełowzorow, ogłaszał się za proroka Eljasza i został aresztowany jako oszust, ponieważ wbrew swej zapowiedzi nie został porwany do nieba. Inni następcy Ukleina podawali się za Chrystusów. Po r. 1836 sekta poczęła upadać, wreszcie wchłonęła ją sztunda (ob. niżej). Odłamem mołokanów są napoleonici, sekta, uważająca Napoleona za wysłańca bożego, rozpowszechniona w ubiegłem stuleciu w okolicach Pskowa, Moskwy i na Litwie. Z mołokanów również powstały fanatyczne sekty prygunów, wiedieńców, skakunów, sopunów i inne.
7. Niemolaki (nie modlący się), sekta, szerząca się w pierwszej połowie XIX w. pośród kozaków dońskich. Założyciel jej, Gabrjel Zimin, uczył, że istnieją cztery pory wieków: wiosna — od stworzenia świata do Mojżesza, lato — od Mojżesza do Chrystusa, jesień — od Chrystusa do r. 1666 i zima — od r. 1666 do czasów obecnych. W okresie zimy znikła prawda, wiara ukryła się a nadzieja zbawienia leży tylko w praktykowaniu wiary. Niema cerkwi, kapłaństwa, sakramentów ani żadnych obrzędów. Zakazana jest służba wojskowa i składanie przysiąg.
8. Nietowcy albo spasowcy, sekta, nie uznająca prócz chrztu żadnych sakramentów. Przystępujący do sekty wyrzekają się prawosławia. Mieszkają nad Wołgą i w dawnych gubernjach włodzimierskiej, niżegorodzkiej i kostromskiej.
9. Obszczyje, sekta komunistyczna, wyłoniona z sekty mołokanów i duchoborców. Założył ją Michał Popow, chłop z gubernji samarskiej. Zwolennicy sekty składają majątki na ręce skarbnika, który ma zaspokajać potrzeby wszystkich ze wspólnej kasy. Zarząd gminy prócz skarbnika stanowi 12 „apostołów“, pomiędzy nimi 9 mężczyzn, a 3 kobiety. Nabożeństwo polega na śpiewaniu psalmów i modlitwach przy ciągłem biciu pokłonów i wzajemnych ukłonach i pocałunkach. Sekta, chyląca się do upadku z końcem XIX w., ożywiła się po r. 1905 przez działalność Tołstoja i jego duchoborców.
10. Serafimowcy, sekta założona w r. 1870 przez mnicha Serafima w gub. pskowskiej. W sekcie tej kobiety spełniają urząd kapłański, nosząc pierścień zaręczynowy, jako oblubienice Chrystusa.
11. Siutajewcy, sekta założona w drugiej połowie XIX w. przez Wasila Siutajewa w gubernji twerskiej. Odrzucają cerkiew i jej obrzędy, potępiają wojskowość, handel i przemysł, a głoszą potrzebę pokory i miłości.
12. Skopcy („kastraci“), powstali w gub. tambowskiej w latach 1772 — 1775. Założycielem sekty był Andrzej Iwanow, głoszący potrzebę kastracji, oraz Kondratij Seliwanów, członek sekty chłystów, uważający się za Chrystusa. Zesłany na Sybir, wydał swoje pisma: „Cierpienia“ i „Orędzie“, uważane przez skopców za drugą ewangelję. Obowiązek kastracji opierają na ustępie Apokalipsy, w którym jest mowa o tysiącach baranków, otaczających tron boży. Wskutek wcielania spadków po członkach sekty do wspólnej kasy sekta, mimo prześladowań, stała się bogata i liczna, tem bardziej, że obowiązek kastracji odkładano. Przed wojną europejską liczono ok. 100.000 skopców. Odgałęzienie tej sekty stanowią nowoskopcy. Naukę ich głosił w południowej Rosji Lisin, który utrzymywał, że w niego przeszedł duch Seliwanowa, założyciela sekty skopców. Usunął obowiązek kastracji, zastępując ją przez „duchowe wybielenie“, czyli zupełne wstrzymanie się od życia płciowego. Podobne teorje głosił w r. 1897 Lichaczew, włościanin z gubernji ufimskiej.
13. Pod wpływem protestantyzmu powstała w Rosji sekta sztundystów (od niem. Stunde — godzina), będąca zlepkiem wierzeń różnych sekt protestanckich z przewagą baptyzmu. Twórcą jej stał się pastor Bohnekämper (1824), który przedstawiał robotnikom, pracującym w kolonjach niemieckich w gubernji charkowskiej, wyższość protestantyzmu nad nauką cerkwi prawosławnej. Cechy baptyzmu nadał sztundzie misjonarz baptystów angielskich Onken. Od r. 1865 szerzyła się ta sekta w Rosji z nadzwyczajną szybkością, obejmując gubernje: kijowską, ekaterynosławską, podolską i wołyńską. W ostatnich latach przed wojną europejską liczyła miljony wyznawców w całej Rosji europejskiej i azjatyckiej. W Polsce dotychczas istnieją liczne skupienia sztundystów przeważnie w województwie wołyńskiem.
14. Również wpływom protestanckim w Rosji zawdzięcza swe istnienie sekta paszkowców (paszkowjanów). Początkiem jej była propaganda angielskiego protestantyzmu, prowadzona przez lorda Grenvill’a Radstocka, który w czasie Wielkiego Tygodnia w r. 1874 począł wygłaszać w Petersburgu odczyty w domach arystokracji rosyjskiej. Następnie działał w Moskwie, a po jego wyjeździe głową ruchu stał się pułkownik gwardji Wasilij Paszkow, bogaty właściciel dóbr. Założył w r. 1876 „Towarzystwo zachęty do czytania książek religijno-naukowych“, otwierał własnym kosztem na przedmieściach Petersburga tanie kuchnie, herbaciarnie i czytelnie dla ludu, zmieniające się wieczorem w domy modlitwy, w których zwolennicy Paszkowa głosili jego naukę. Jest ona wiernem odbiciem doktryny Lutra o Piśmie św. jako jedynem źródle wiary, o usprawiedliwieniu przez samą wiarę, o zbędności dobrych uczynków i t. d.
Prócz powyższych sekt szerzyły się w Rosji sekty adwentystów, mormonów, bogomiłów oraz sekta tołstojowców.
Z chwilą wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji znikły wszelkie przepisy policyjno-cerkiewne, tamujące rozwój sekciarstwa. Z początku też wiele sekt powyższych poczęło się rozrastać, przejmując od sowietów sposoby agitacji. Gdy jednak sowiety, dążąc do zupełnej dechrystjanizacji społeczeństwa rosyjskiego i do zagłady wszelkiego poczucia religijnego, poczęły prześladować wszelką religję, sekty również nie uchroniły się od prześladowań, nawet te, które, jak np. adwentyści, złożyły programowe deklaracje, pochwalające idee bolszewicką.
(Por. Ks. Karol Dębiński, Raskoł i sekty prawosławne Cerkwi Rosyjskiej. Warszawa. 1919).
Rozgrzeszenie, ob. Absolucja.
Rozproszenie, ob. Diaspora.
Rozwód, ob. Małżeństwo.
Różaniec, nabożeństwo katolickie, polegające na wielokrotnem odmawianiu „Ojcze nasz“ i „Zdrowaś Marja“ przy pomocy t. zw. różańca, czyli wieńca paciorków, z których 5 większych, oznaczających „Ojcze nasz“, znajduje się co 10 mniejszych, oznaczających „Zdrowaś Marja“. Każde „Ojcze nasz“ i następujących 10 „Zdrowaś Marja“ odmawia się z myślą o jednej z 15 tajemnic wiary. Stąd różaniec, jako nabożeństwo, dzieli się na trzy części: część pierwsza obejmuje 5 tajemnic radosnych, t. j. Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie, Ofiarowanie i Znalezienie Chrystusa Pana w kościele; część druga 5 tajemnic bolesnych, t. j. Modlitwa w Ogrójcu, Biczowanie, Koronowanie cierniem, Dźwiganie krzyża i Ukrzyżowanie; część trzecia 5 tajemnic chwalebnych, t. j. Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha św., Wniebowzięcie N. Marji Panny i jej Ukoronowanie. Nazwa różańca pochodzi od „Róży mistycznej“, jednej z nazw N. Marji Panny w litanji loretańskiej, a nabożeństwo to w obecnej formie wprowadził w r. 1208 św. Dominik w założonym przez siebie zakonie. W XV wieku wznowił je Alanus de Rupe, mnich z Bretanji (zm. 1475), a Leon XIII wprowadził je do publicznego odmawiania w kościele, przywiązując do niego liczne odpusty. Do rozpowszechnienia różańca przyczyniły się liczne bractwa różańcowe, zakładane niemal przy każdej parafji katolickiej. Święto Różańca, zwane świętem Matki Boskiej Różańcowej lub Najśw. Marji Panny Zwycięskiej, wprowadził Pius V na pamiątkę bitwy pod Lepanto (7 października 1571 r.), w której Juan d’Austria zwyciężył Turków. Grzegorz XIII (1583) przeniósł to święto na pierwszą niedzielę października. Leon XIII zaś przeznaczył miesiąc październik do publicznego odmawiania różańca i dodał do litanji loretańskiej wezwanie: „Królowo różańca świętego, módl się za nami“.
Rubrycela, kalendarz liturgiczny, zawierający wskazówki dla duchowieństwa co do odprawiania mszy św. i odmawiania brewjarza w różnych porach roku kościelnego. Rubrycelę wydaje dla każdej diecezji władza diecezjalna.
Rumunja, statystyka wyznań, ob. Europa.
Rumuńska cerkiew prawosławna, ob. Grecko-wschodni Kościół.
Rusiński obrządek, ob. Unici.
Russelici (milleniści), sekta protestancka, założona około r. 1870 przez pastora amerykańskiego Karola Russela, zmarłego w r. 1916. Millenistami nazywają się z powodu wiary w tysiącletnie panowanie Chrystusa, które, wedle nauki Russela, zaczęło się w r. 1874, a skończy w r. 2875. Odrzucają Kościół widomy, Eucharystję, cześć Matki Boskiej i tradycję kościelną. Russel zorganizował armję kaznodziejów, złożoną z 800 osób, którzy rozszerzali jego naukę najpierw wśród emigrantów greckich w Ameryce Północnej, następnie w Europie, szczególnie w Grecji i na Cyprze, w Egipcie i Sudanie. Najwięcej rozwinęła się ta sekta w Tesalji, mimo oporu greckich biskupów schizmatyckich, którzy piętnują ją jako religijny bolszewizm. W r. 1925 odbył się w Atenach kongres millenistów. Russelitami nazywają także sektę, badaczy pisma św.
Ryba. W sztuce starochrześcijańskiej rysunek ryby jest symbolem Chrystusa, co pochodzi stąd, że litery, składające grecki wyraz „ichtys“ (zn. ryba), są początkowemi literami słów greckich: „Iesus Christos Theou Yios Soter“, co znaczy: Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel.
Rybaka pierścień, ob. Pierścień rybaka.
Ryngraf, tabliczka miedziana lub srebrna, pozłacana, z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej lub Ostrobramskiej, noszona przez rycerstwo polskie na piersiach na zbroi.
Rynsburgjanie, ob. Kolegjanci.
Ryt (łać. ritus), ob. Obrządek.
Rytualiści, ob. Pusey Edward.
Rytuał, księga liturgiczna, zawierająca przepisy i formuły spełniania, czynności kościelnych przez duchowieństwo katolickie. Aż do XVII w. księgi takie nazywano agendami. Pierwszy rytuał rzymski (Rituale Romanum) wydał papież Pius V w r. 1614. Rytuał ten dla Polski wydano z pewnemi zmianami w Krakowie w r. 1631 i nazwano rytuałem piotrkowskim, z powodu, że przyjął go i uznał obowiązującym dla Polski synod prowincjonalny w Piotrkowie. Ten rytuał obowiązywał w Polsce do końca r. 1928. Zjazd biskupów polskich w r. 1920 uchwalił projekt niektórych koniecznych zmian w tym rytuale i przedstawił je do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Rytuał z zatwierdzonemi zmianami obowiązuje od 1 stycznia 1929 r. Do główniejszych zmian należą: przy udzielaniu chrztu św. dozwolone jest zadawanie pytań i udzielanie odpowiedzi przez rodziców chrzestnych, prócz w języku polskim, także w językach: francuskim, rosyjskim, niemieckim i litewskim. Formuła przysięgi w obrzędzie ślubnym jest jednakowa dla obydwu stron, t. j. w ślubowaniu panny młodej ma być pominięte dotychczasowe ślubowanie „posłuszeństwa małżeńskiego“. Poza tem niektóre modlitwy, odmawiane dotychczas po łacinie, będą mogły być odmawiane po polsku. W rytuale umieszczono także sposób przyjmowania w kościele prezydenta Rzeczypospolitej oraz modlitwy za pomyślność Rzeczypospolitej i jej prezydenta.
Rytuał protestancki, ob. Agenda.
Rzymska religja. Religję starożytnych Rzymian cechuje, w okresie przed wtargnięciem do Rzymu wpływów greckich i wschodnich, właściwa Rzymianom trzeźwość i realizm życiowy. Bogowie starorzymscy nie byli czczeni jako osoby, lecz jako nadludzkie potęgi (numina) stosownie do swych funkcyj i w miarę swej użyteczności. Wszystkie sprawy życia rodzinnego, gospodarczego i politycznego były pod opieką bóstw. Jednem z najdawniejszych jest Janus, bóg wszelkiego początku. Nazwa jego oznacza drzwi, bramę, wejście. Był zatem opiekunem wszelkich wejść, a w najdawniejszych modlitwach wzywano go, jako „otwierającego“ lub „zamykającego“. Jemu był poświęcony pierwszy dzień każdego miesiąca i roku. Każdy dom rzymski i każde jego wejście było pod jego opieką, a świątynia Janusa na Forum, będąca świętością państwową, nie była właściwie świątynią, lecz tylko podwójną bramą, wejściem na publiczne targowisko, na którem załatwiano wszelkie sprawy prywatne i publiczne. Tak samo każdy dom rzymski miał swoją Westę, boginię ogniska domowego, państwo zaś miało też swoje ognisko w świątyni Westy. Do najdawniejszych bóstw należał także Jupiter (Jowisz), bóstwo, zsyłające rolnikom deszcz i światło słońca, objawiające pochwałę lub naganę przez błyskawice, grzmoty i pioruny. Jego towarzyszką jest Juno, opiekunka małżeństwa i rodzenia dzieci. Bogini Ceres opiekuje się urodzajem zbóż i wszelkich roślin. Tellus jest boginią ziemi rodzącej, Neptun bogiem wody (bogiem morza stał się dopiero pod wpływem greckim), Wulkan bogiem ognia. Mars jest bogiem wojny, którego wzywano dla uzyskania zwycięstwa, Minerwa boginią rzemiosł, Wenus boginią wiosny i ogrodów. Kult religijny polegał na czynnościach rytualnych, zastosowanych do głównych spraw życia rodzinnego (urodziny, małżeństwo, śmierć), życia gospodarczego (rolniczego) i politycznego. W kulcie tym nie było żadnej teologji, jak w religjach Wschodu, żadnych uroczystych obchodów, jak w Grecji, lecz tylko formułki modlitw i zaklęć i ściśle określone akty, będące niejako zawarciem kontraktu między bóstwem a człowiekiem. Kult zmarłych był dwojaki: z bojaźni przed duchami szkodliwemi (upiorami) obchodzono lemuria, cześć przodków zaś, czyli duchów przyjaznych, wyrażano, obchodząc przez tydzień w lutym t. zw. dies parentales. Kapłani byli urzędnikami, którzy przewodniczyli w kulcie publicznym. W ich rękach znajdowały się t. zw. indigitamenta, czyli zbiór formuł na rozmaite okoliczności. Tworzyli kolegja kapłańskie: Flamines, Pontifices, Westalki, które strzegły ogniska państwowego, Augurzy, układający wróżby i przepowiednie, Epulones, urządzający uczty publiczne w dni świąteczne i wiele innych. Ofiary były pokłonne, błagalne lub ekspiacyjne, krwawe, z ludzi i zwierząt, i bezkrwawe (mleko, chleb).
Po okresie religji starorzymskiej, zwanej religją Numy, przyszedł okres wpływów etruskich, następnie greckich, przyniesionych przez wojny i handel. Bogowie rzymscy zyskali kształty ludzkie. Jupiter, Junona i Minerwa, triada bogów etruskich, otrzymała za Tarkwinjusza Starszego posągi na Kapitolu. Znacznie później weszli do Rzymu bogowie greccy drogą asymilacji ze swojskiemi bogami: Diana upodobniła się do Artemidy, Ceres do Demeter, Wenus do Afrodyty, Mars do Aresa, Neptun do Posejdona. Z końcem III w. przed Chr. zjawił się w Rzymie frygijski kult Cybeli (ob.) i Attisa. Wraz z nim wtargnął po raz pierwszy kult orjentalny, połączony z ekstatycznemi obrzędami. Senat starał się poskromić jego orgjastyczne formy, ale już w 18 lat po wprowadzeniu kultu Cybeli okazało się wielkie upodobanie Rzymian w orgjach Wschodu, gdy wykryto odbywanie misterjów bachusowych, co dało senatowi powód do ukarania winnych i zakazu tych misterjów. Z końcem rzeczypospolitej zaznacza się upadek starej religji, lekceważenie jej wierzeń i obrzędów. Wpływy greckie przynoszą sceptycyzm. Dla ludzi na wyższych stanowiskach społecznych kult oficjalny staje się czczym formalizmem, jednym ze sposobów rządzenia. Uczucia religijne pozostają u ludu, który je objawia jako kult zmarłych lub pod wpływem wschodnim kult Izydy i Serapisa i kult Cybeli. Rządy Augusta sprowadzają na krótki czas powrót starych tradycyj. Cesarz obejmuje godność arcykapłana (pontifex maximus). Senat przyznaje mu cześć boską. Ten kult osoby cezara, zresztą powierzchowny, staje się wyrazem lojalności wobec cesarstwa i państwa. Odmowa jego równa się wyłączeniu ze związku państwowego i postawieniu poza prawem. Te konsekwencje musieli ponieść chrześcijanie, odmawiający cezarowi czci boskiej.
(Ob. Tadeusz Zieliński: Rzym i jego religja. Warszawa 1920; C. Bailey: The religion of Ancient Rome, London, 1907).
