Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Grecko-wschodni Kościół
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1930 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | G – wykaz haseł G – całość |
| Indeks stron | |
Grecko-wschodni Kościół. Nazwa ta obejmuje cały szereg samoistnych, terytorialnych organizacyj kościelnych, wyłączonych z Kościoła katolickiego przez schizmę, czyli odszczepieństwo. Ze stanowiska katolickiego nazywa się ogół tych organizacyj kościelnych Kościołem schizmatyckim. Nieścisłą jest nazwa „Kościół grecko-katolicki“, określenie to bowiem przysłużą raczej części Kościoła rzymsko-katolickiego, zachowującej obrządek grecki (ob. Unici). Kościół grecko-wschodni oznacza się sam jako ortodoksyjny (z rosyjska „prawosławny“), przybierając tytuł, który w języku greckim brzmi: He ortodoxos katolike kai apostolike ekklesia tes anatoles, t. j. „Prawosławny, powszechny i apostolski Kościół Wschodu“.
Odłączanie się Kościoła grecko wschodniego od Kościoła zachodniego, czyli rzymskiego rozpoczęło się już w II wieku wskutek powstania sekt monofizyckich i nestorjańskich, z któremi razem Kościół grecko-Wschodni stanowi grupę kościołów wschodnich (ob. Wschodnie kościoły). Gdy jednak sekty te wyłączyły się z Kościoła rzymsko-katolickiego wskutek zasadniczych różnic dogmatycznych, to powodem oddzielenia się Kościoła grecko-wschodniego były w pierwszym rzędzie względy polityczne, upozorowane przez teologów greckich w IX w. sztucznie skonstruowanemi różnicami dogmatycznemi (ob. Filioque).
Właściwym powodem schizmy była rywalizacja między cesarstwem bizantyńskiem a zachodnio-rzymskiem i odrębność kultury, powstałej na wschodzie pod wpływem języka i cywilizacji greckiej, na zachodzie zaś pod wpływem języka i cywilizacji łacińskiej. Rywalizacja Rzymu i Bizancjum, ambicje pa rjarchów wschodnich, zwłaszcza patrjarchy w Konstantynopolu, który nie chcąc uznawać prymatu papieża, nazwał się w r. 518 ekumenicznym czyli powszechnym, żale łacinników do Greków z powodu oderwania południowych Włoch i Ilirji i zabrania położonych tam majątków kościelnych, wytworzyły nastrój obustronnej zawziętości, z którego skorzystali patrjarchowie „ekumeniczni“, aby oderwać się od jedności z Kościołem rzymsko-katolickim. Do czasów patrjarchy Focjusza zatargi te nie dotykały zasad wiary. Dopiero Focjusz z powodu nieuznania go przez papieża patrjarchą w Konstantynopolu w sporze z Ignacym, uznanym za prawowitego patrjarchę, w swym liście okólnym z r. 866 określił niektóre zwyczaje Kościoła zachodniego, jak np. spożywanie nabiału w pierwszym tygodniu wielkiego postu, wyłączne prawo biskupa do udzielania sakramentu bierzmowania, zakaz małżeństwa księży, a przedewszystkiem dodanie w wyznaniu wiary słowa „Filioque“ o pochodzeniu Ducha św. „i od Syna“, — jako kacerstwo i położył przez to podwalinę do schizmy. Do tego dołączył patrjarcha Michał Cerularjusz w orędziu z r. 1053 dalsze zarzuty przeciwko prawowierności Kościoła zachodniego, jak np. używanie niekwaszonego chleba przy ofierze mszy św., opuszczanie śpiewu Alleluja w czasie wielkopostnym itp. Wobec tego wysłańcy papiescy złożyli dn. 16 lipca 1054 r. na wielkim ołtarzu kościoła św. Zofji w Konstantynopolu bullę papieską, zawierającą wyklęcie Cerularjusza. Na tę bullę odpowiedział Cerularjusz wraz z innymi patrjarchami Wschodu klątwą, rzuconą na Rzym. Od tego czasu nie brakło ze strony papieży usiłowań ku zjednoczeniu obydwu Kościołów. Usiłowania te znalazły poparcie ze strony cesarzy greckich, powodowanych względami politycznemi, a mianowicie celem zyskania pomocy Zachodu przeciw niebezpieczeństwu ze strony Turków. W ten sposób przyszła do skutku w r. 1439 unja florencka (ob. Florencki sobór), która jednak zawarta przez duchowieństwo greckie pod naciskiem politycznym, a zatem nie-szczerze, nie została przyjęta przez lud. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w r. 1453 Kościół wschodni popadł w niewolę turecką, t. j. zupełną zawisłość od sułtana. Patrjarcha Gennadjusz II (ob.) przedstawił Mahometowi II wyznanie wiary, został mianowany baszą i otrzymał zapewnienie opieki sułtana. Opieka ta, objawiająca się bezwzględną zależnością Kościoła wschodniego od władz państwowych, była wtórą formą cezaropapizmu, tworu bizantyńskiego, stanowiącego charakterystyczną cechę Kościoła wschodniego.
Ten charakter kościoła państwowego i terytorjalnego, który zachował Kościół wschodni we wszystkich swoich odłamach, oraz wrogi jego stosunek do Kościoła katolickiego, spowodował już w XVI wieku próby zbliżenia się z protestantyzmem, trwające dotychczas. Za czasów patrjarchy Joazafa II próbował Melanchton uzgodnić protestantyzm z doktryną grecką, a patrjarcha Cyryl Lukaris próbował kalwinizować Kościół wschodni. Dotychczas utrzymuje Kościół ten przyjazne stosunki zanglikanizmem i starokatolicyzmem. Wpływ protestantyzmu objawia się także w ten sposób, że wykształceni w Niemczech greccy duchowni wprowadzili w kilku gminach zwanych „helleńsko-ewangelickiemi“ kazania niedzielne według wzorów protestanckich.
Wprowadzenie Kościoła greckowschodniego do Rosji nastąpiło w r. 988, gdy Włodzimierz Wielki, zawarłszy pokój z cesarzem bizantyńskim Bazylim II, dał się ochrzcić. Stanowisko patrjarchy moskiewskiego, utworzone w r. 1589, wydawało się jednak Piotrowi Wielkiemu zbyt potężne, przeto od r. 1700 nie dopuścił do jego obsadzenia, a w r. 1721 ustanowił w Petersburgu „najświętszy synod“, który, pozostając w zupełnej zależności od władzy świeckiej, był aż do upadku cesarstwa rosyjskiego zewnętrznym wyrazem cezaropapizmu.
Pod względem dogmatycznym właściwością Kościoła grecko-wschodniego jest trzymanie się uchwał pierwszych 7 soborów powszechnych, które odbyły się w latach od 325 do 787, a odrzucanie wszelkich dalszych, z czego wynika pewna skostniałość w egzegezie Pisma św. i stosowaniu tradycyj. Różnica dogmatyczna istnieje tylko we wspomnianym dodatku „Filioque“, którego Kościół grecko-wschodni nie uznaje. Sakramentu bierzmowania udziela się równocześnie z sakramentem chrztu. Nie uznaje się celibatu duchownych. Nabożeństwa tego Kościoła cechuje tajemniczość, którego zewnętrznym wyrazem jest przedzielenie wnętrza cerkwi przez ikonostas na dwie części: przybytek święty (wima), w którym stoi ołtarz, i nawa (naos), w której zgromadzeni są wierni. Główne nabożeństwo, czyli liturgja, składa się z trzech części: 1) proskomidja czyli przygotowanie, które odbywa się za ikonostasem bez żadnego współudziału wiernych, 2) liturgja katechumenów, odpowiadająca pierwszej części mszy według obrządku łacińskiego i 3) liturgja wiernych, czyli właściwa ofiara wraz z komunją, przyjmowaną pod dwiema postaciami także i przez wiernych.
Pod względem prawnym rządzi się Kościół grecko-Wschodni zbiorem prawa kanonicznego, zwanym Nomokanon, zawierającym tak kościelne kanony, jako też i państwowe „nomoi“, wyjęte z Corpus iuris civilis cesarza Julstynjana. Kanony dzielą się na „apostolskie“, kanony 7 soborów powszechnych i szeregu synodów prowincjonalnych, oraz na „kanony 13 Ojców św.“.
Mimo wspólności dogmatycznej i ustrojowej nie stanowi Kościół greckowschodni niepodzielnej jednostki jak Kościół rzymsko-katolicki, lecz dzieli się na cały szereg terytorjalnych, samoistnych (autocefalnych) kościołów. A mianowicie:
1. Patrjarchat w Konstantynopolu, zwany ekumenicznym. Przywilejem tego patrjarchatu, stawiającym go ponad, inne grecko-wschodnie kościoły autocefalne, jest święcenie oleju, zwanego myron (chrisam), który zobowiązane są od niego pobierać wszystkie inne kościoły. Obowiązku tego dopełniają tylko niektóre, jak grecki, aleksandryjski, jerozolimski, serbski, cypryjski, synaicki oraz na podstawie układu z r. 1924 także Kościół prawosławny w Polsce.
2. Patrjarchat w Aleksandrji, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa najwybitniejszy z patrjarchatów Wschodu. Po zdobyciu Egiptu przez Omara upadło jego znaczenie i przez dwa wieki patrjarchowie aleksandryjscy rezydowali w Konstantynopolu.
3. Patrjarchat w Antjochji.
4. Patrjarchat w Jerozolimie.
5. Patrjarchat w Moskwie, wskrzeszony po upadku caratu.
6. Patrjarchat w Karłowicach.
7. Kościół w klasztorze na górze Synaj, którego opat nosi tytuł arcy-biskupa. Wskutek sporu między patriarchatem aleksandryjskim i jerozolimskim o władzę nad tym klasztorem, synod w Konstantynopolu ogłosił go kościołem autocefalnym.
8. Kościół na wyspie Cypr. Jest samoistnym od r. 431.
9. Kościół grecki. Otrzymał prawa kościoła autocefalnego w r. 1833 równocześnie z odzyskaniem przez Grecję niezawisłości państwowej.
10. Kościół rumuński, niezawisły od r. 1882.
11. Kościół bułgarski. Domagał się samoistności od r. 1850, a gdy patrjarcha w Konstantynopolu nie chciał mu jej przyznać, sułtan ogłosił w r. 1870 egzarchę w Sofji egzarchą samoistnym. Od tego czasu Kościół bułgarski nie utrzymuje stosunków z patrjarchatem ekumenicznym, który uważa go za odstępczy.
12. Kościół serbski, W XIV wieku istniał samoistny patrjarchat serbski z siedzibą w Ipeku, który w r. 1766 połączono z Konstantynopolem. W r. 1879 odzyskał samoistność.
13. Kościół czarnogórski z metropolitą w Cetynje.
14. Kościół siedmiogrodzki, od r. 1864 samoistny, z metropolitą w Hermanstadzie na czele.
15. Metropolja bukowińska z metropolitą w Czerniowcach.
16. Kościół prawosławny w Polsce. Wyznawcy Kościoła grecko-wschodniego w Polsce, zwani dyzunitami, zależeli pod względem religijnym od patrjarchy w Konstantynopolu. W czasach przedrozbiorowych, wskutek rosnących wpływów rosyjskich, przyłączyli się do cerkwi rosyjskiej, będącej, jak wyżej wspomniano, pod kierownictwem „najświętszego synodu“ w Petersburgu, kościołem państwowym rosyjskim. Po upadku caratu, a w czasie odbudowy państwowości polskiej, synod ten i państwowa cerkiew rosyjska przestała istnieć, stosownie więc do zasady terytorjalności, na podstawie której wspomniane kościoły wyznania grecko-wschodniego, jak grecki, bułgarski’, serbski i rumuński, uzyskiwały niezależność z chwilą odzyskania niezależności przez państwo, na którego terenie istnieją, także i polski kościół prawosławny musiał uzyskać niezależność. Ten stan faktycznej niezależności polskiego prawosławia stwierdził synod polskich biskupów prawosławnych w Warszawie uchwałą z dn. 14 czerwca 1922 r., ogłaszając „Kościół prawosławny w Polsce“ jako autocefaliczny. Uchwałę tę ze stanowiska kościelnego ulegalizował patrjarcha ekumeniczny w Konstantynopolu Grzegorz VII w tomosie z dn. 13 listopada 1924, uznając ten Kościół jako jednostkę równorzędną we wspólnocie kościołów grecko-wschodnich i stwierdził, że zwierzchnią władzę w tym Kościele stanowi synod biskupów diecezjalnych pod przewodnictwem metropolity warszawskiego jako głowy Kościoła.
Obecny stan organizacji hierarchicznej jest następujący: Zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego w Polsce jest „Metropolita warszawski i całej Polski“. Władzę swą sprawuje przy pomocy synodu, złożonego z biskupów diecezjalnych w Polsce. Diecezyj jest pięć: wołyńska z siedzibą biskupa w Pińsku, poleska z siedzibą w Pińsku, grodzieńsko-nowogrodzka z siedzibą w Grodnie, wileńska z siedzibą w Wilnie i warszawska z siedzibą w Warszawie.
Ogół kościołów wyznania grecko-wschodniego liczy obecnie około 122 miljonów wyznawców, z czego na Europę wypada 98 miljonów. W Polsce zaś mieszka przeszło 3 miljony prawosławnych
.
Wojna światowa pociągnęła za sobą nową organizację cerkwi prawosławnych. Trzy cerkwie autokefalne dawnych Austro-Węgier przestały istnieć. A mianowicie cerkiew bukowińska i siedmiogrodzka wcielone zostały do cerkwi rumuńskiej, złożonej obecnie z 5 metropolij, cerkiew zaś w Karłowcach — do cerkwi serbskiej. Cerkiew rosyjska rozpadła się na szereg oddzielnych cerkwi. Powstała autokefaliczna cerkiew prawosławna w Polsce i niezależnie od Moskwy cerkwie: finlandzka, łotewska i estońska.
