Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/G (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	G – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[131]

G

 Gabbatha, wyraz syro-chaldejski, znaczy „stolica sądowa“, po grecku lithostrotos, według ewangelji św. Jana (XIX.13) miejsce, z którego Piłat ogłosił wyrok na Chrystusa.

 Gabrjel archanioł, według Starego Testamentu objawił prorokowi Danielowi przyjście Mesjasza a według ewangelji św. Łukasza (I. 11-20) zapowiedział Zacharjaszowi narodzenie św. Jana Chrzciciela i zwiastował Najśw. Marji Pannie, że zostanie matką Zbawiciela (I. 26-38). Mahometanie wierzą, że archanioł Gabrjel ukazał się Mahometowi i że go zawiódł do raju.

 Gagarin Jan książę (1814 — 1882), sekretarz ambasady rosyjskiej w Paryżu, w r. 1842 przyjął katolicyzm, skutkiem czego musiał wystąpić ze służby państwowej, a majątek jego uległ konfiskacie. Wstąpił do zakonu jezuitów i przez całe życie pracował dla idei nawrócenia Rosji na katolicyzm. W tym celu wydał cały szereg pism (między innemi p. t. „La Russie sera-t-elle catholique?“) i był współzałożycielem dzieła propagandy św. Cyryla i Metodego.

 Gaja, ob. Grecka mitologja i religja.

 Galaci, Gallowie celtyccy, którzy przybyli w III w. przed Chr. z Grecji do Azji Mniejszej i osiedli w krainie, leżącej między Pontem, Kapadocją a Bitynją. Po zlaniu się w jeden naród z tamtejszymi osadnikami greckimi przyjęli nazwę Galatów. Mieli swój własny język i religję, pokrewną religji greckiej. W r. 49 św. Paweł przybył do Galacji, będącej już wówczas prowincją rzymską i wprowadził tam naukę Chrystusa. Tak powstał Kościół galacki, do którego św. Paweł napisał ok. r. 55 list, będący jedną z ksiąg kanonicznych N. Testamentu.

 Galikanizm, zbiór teoryj prawno-kościełnych, mających regulować stosunek Stolicy Apostolskiej do Kościoła we Francji i do państwa francuskiego za czasów monarchji. Przyczyną pięciowiekowego trwania tych teoryj (od XV do XIX wieku) było połączenie w nich dwóch idei, w tym [132]wypadku wzajemnie się wspierających, t. j. nacjonalizmu i absolutyzmu, dążenia do wytworzenia kościoła narodowego i do uzależnienia go w zupełności od władzy świeckiej.
 Teorje galikańskie wyrosły na gruncie szczególnej życzliwości, którą papieże od czasów wprowadzenia chrześcijaństwa w Galji otaczali Francję, „pierworodną córkę Kościoła“, udzielając Kościołowi francuskiemu licznych swobód i przywilejów, z których korzystali przedewszystkiem królowie, wyzyskując je dla powiększenia swej władzy.
 Pierwsze ujęcie t. zw. wolności galikańskich, które wykluczały wpływ papieża na obsadzenie urzędów kościelnych we Francji, znalazło się w sankcji pragmatycznej Karola VII z r. 1438, zwanej „sankcją pragmatyczną z Bourges“, za podstawę której użyto sfałszowanej w tym celu rzekomej sankcji pragmatycznej św. Ludwika (Ludwika IX) z r. 1268. Prócz sankcji pragmatycznej formalną podstawę galikanizmu stanowiła praktyka parlamentów, które współzawodniczyły z królami w gorliwości o ukrócenie wpływu Kościoła. Wytworzone tą drogą zasady prawne zestawił w 83 artykułach Piotr Pithou, adwokat parlamentu, w piśmie p. t. „Les libertés de l’église gallicane“ (r. 1594). W piśmie tem wysnuł Pithou z dwóch zasad naczelnych, że król francuski jest w rzeczach świeckich niezależny od papieża i że władzę papieską we Francji ograniczają postanowienia dawnych soborów, specjalne prawa króla w dziedzinie prawno-kościelnej, jak np. prawo zwoływania soborów i placetum regium, i ograniczył prawa papieża do rządów kościelnych we Francji, uznając go równocześnie za podległego soborom powszechnym.
 Dla utrwalenia zasad, głoszonych w piśmie Piotra Pithou, wydał Du Puy w r. 1639 pismo p. t. „Preuve des libertés de l’église gallicane“. Pismo to zostało wprawdzie przez 22 biskupów, obecnych wówczas w Paryżu, potępione i uznane za zamach na wolność Kościoła, ale parlament oświadczył się za dziełem Du Puy, które wyszło ponownie w r. 1651, opatrzone przywilejem królewskim. Po licznych walkach, do których wciągnięto powagę naukową Sorbony, Ludwik XIV chcąc w sporze z papieżem Inocentym XI o rozciągłość przysługującego królom francuskim prawa, zwanego regale (t. j. prawa do zabierania dochodów z opróżnionych beneficjów kościelnych), pozyskać punkt oparcia w duchowieństwie francuskiem, zwołał w r. 1681 zgromadzenie duchowieństwa, aby orzekło, jak daleko sięgają atrybucje papieskie. Zgromadzeniu temu, złożonemu z 34 biskupów i 34 delegatów kleru, przedstawił zausznik królewski Choiseul, biskup z Tournay, projekt, zawierający wyraźną schizmę, odszczepieństwo od Kościoła rzymskiego. Że do uchwalenia tego projektu nie przyszło, jest zasługą Bossueta oraz właściwej Francuzom trzeźwości i jasności sądu, która odrzuciła zakusy Choiseul’a i nie dopuściła do schizmy. Na tem zgromadzeniu sformułowano w „Deklaracji kleru francuskiego“ z 19 marca 1682 zasadnicze prawa kościoła francuskiego w czterech artykułach, z których pierwszy orzekał, że królowie w rzeczach doczesnych nie podlegają żadnej władzy kościelnej, trzeci zaś utrzymał w mocy obowiązujące prawidła, zwyczaje i urządzenia, przyjęte przez państwo i kościół galikański; drugi i czwarty określały zakres władzy papieskiej w sprawach duchownych. Edykt królewski z r. 1682, nadający tej deklaracji sankcję prawa, został w r. 1693 przez Ludwika XIV odwołany, potem znowu przywrócony przez Ludwika XV w r. 1782. Rewolucja, zburzywszy na czas jakiś organizację kościelną we Francji i zerwawszy wszelką łączność między Kościołem a państwem, zniweczyła tem samem znaczenie galikanizmu. W konkordacie, zawartym w r. 1801 przez Piusa VII z Napoleonem, nie było wzmianki o deklaracji z r. 1682. Ale w rok po zawarciu konkordatu wydał Napoleon t. zw. „artykuły organiczne“, t. j. ustawę, regulującą stosunki kościelne w zupełnej sprzeczności z konkordatem. W tych to artykułach organicznych odżyły ideje galikanizmu, wskrzeszone przez Napoleona, który w dekrecie z 25 lu-tego 1810 ogłosił deklarację z r. 1682 jako ustawę (loi générale de [133]l’empire). Z nastaniem republiki utracił galikanizm podiporę, którą miał w panujących, u kleru francuskiego zaś nastąpił w ciągu XIX wieku, zwłaszcza pod wpływem dzieł Józefa de Maistre, Lamennais’go i Veuillota zwrot ku prawdziwej wolności Kościoła, którą ugruntował sobór watykański (1869), zadając tem samem ostateczny cios ideom galikańskim.

 Galilea, po hebrajsku Gelilah, albo Gelil Haggoim, znaczy „dzielnica pogan“ północna prowincja Palestyny między Jordanem, Samarją, morzem Śródziemnem, Fenicją i Syrją, zamieszkała przez ludność mieszaną, której żydzi z Judei nie uważali za żydów czystej krwi. Chrystus spędził w Galilei lata dziecięce i młodzieńcze i tam przeważnie nauczał. Z Galilei powołał wszystkchwszystkich apostołów z wyjątkiem Judasza. Faryzeusze uważali Galilejczyków za nieuków, pogardzali ich narzeczem i dla okazania lekceważenia nauki Chrystusa, nazywali Go i Jego uczniów Galilejczykami. Nazwa ta w stosunku do chrześcijan przyjęła się w państwie rzymskiem, gdzie rozkazano ich nazywać Galilejczykami, dla przypodobania się żydom.

 Galilejskie morze, ob. Genezaret.

 Galileo Galilei (1564 — 1642) słynny matematyk i astronom włoski, był profesorem w Pizie, Padwie i Florencji. Jako zwolennik systemu Kopernika o ruchu ciał niebieskich, przeciwnego geocentrycznemu systemowi Ptolomeusza, wdał się w spór z dominikanami, którzy oskarżyli go przed trybunałem Inkwizycji w Rzymie z powodu rzekomej sprzeczności jego nauki z Pismem św. Galileo udał się dobrowolnie do Rzymu, aby dowieść zgodności swej wiary z nauką Kościoła, a zarazem wyjednać uznanie władzy kościelnej dla systemu Kopernika. Wskutek nieprzychylnej opinji rzymskiego Officium zażądano od niego przyrzeczenia, że nie będzie głosił teorji Kopernika. Do żadnego odwołania go nie zmuszano, ani nie nakładano nań kar kościelnych, a papież Urban VIII oświadczył, że jego teorja nie jest heretycka. W r. 1632 ogłosił Galileo „Dialog o dwóch największych systemach“ („Dialogo sopra i due massimi sistemi“), w którym Simplicius, jako przedstawiciel systemu geocentrycznego Ptolomeusza, broni go przeciw systemowi Kopernika w sposób karykaturalnie niedołężny i niedorzeczny, a mimo tego autor, ironizując Simpliciusa, przyznaje mu zwycięstwo w dyspucie. Satyrę tę zrozumiano jako złamanie złożonego przyrzeczenia, któremu Galileo zobowiązał się nie głosić systemu Kopernika, i wezwano go do Rzymu. Wyrokiem Kongregacji rzymskiej z 22 czerwca 1633 uznano za fałszywą naukę, jakoby słońce było punktem środkowym wszechświata oraz orzeczono, że Galileo, głosząc tę naukę, stał się mocno podejrzanym o herezję, za co go skazano na bezterminowe więzienie. Wskutek tego wyroku, Galileo wyrzekł się głoszonej przez siebie teorji i uznał ją za fałszywą. Wymysłem późniejszych czasów jest, jakoby Galileo był zmuszany do tego odwołania przez tortury i jakoby odwołanie swoje miał wygłosić w pokutnym stroju skazanego na śmierć. Również wiadomość, jakoby zaraz po wygłoszeniu formuły odwołania miał zawołać „E pur si muove“ („a jednak się obraca“) jest anegdotą, która się pojawiła dopiero w r. 1762, t. j. w 120 lat po śmierci G. Natomiast jest faktem, że Galileo, mimo wyroku Kongregacji, wcale nie był w więzieniu, gdyż papież Urban VIII bezpośrednio po wyroku zamienił mu karę więzienia na zamieszkanie w willi posła w. księcia Toskany w Rzymie. W niecały miesiąc potem, w lipcu r. 1633 zezwolono Galileuszowi zamieszkać u swego przyjaciela Piccolominiego, biskupa Sienny, następnie zaś w swojej własnej willi w Arcetri pod Florencją, a wreszcie w samej Florencji. Galileo zmarł we własnym domu w Arcetri w r. 1642, otrzymawszy błogosławieństwo papieskie. Oprócz wymysłów o torturach i zniewagach, któremi rzekomo zmuszano Galileusza do wyrzeczenia się swej nauki, i starano się wyzyskać proces jego przed Kongregacją rzymską oraz oczywisty błąd, zawarty w jej wyroku z r. 1633, w zamiarze przedstawienia Galileusza jako męczennika wiedzy i jako rzekomy argument przeciw dogmatowi o nieomylności papieskiej. Ścisłe badania historyczne dowiodły jednak, [134]że Galileo wcale nie był męczennikiem, t. j. nie był ani torturowany, ani znieważany, ani więziony. Dogmat zaś o nieomylności papieża wcale nie wchodzi w grę w jego sprawie, gdyż wyrok przeciwko niemu ogłosiła Kongregacja, której orzeczenia są odwołalne, a nie papież, którego nieomylność bywa tylkoktóry jest nieomylny tylko wtedy, gdy głosi naukę wiary i obyczajów w sposób uroczysty „ex cathedra“.

 Gamaliel, zwany Starszym, jeden z najznakomitszych doktorów zakonu mojżeszowego, nauczyciel św. Pawła, był członkiem synedrium (ob. Sanhedryn), przed którym obronił Apostołów od wyroku śmierci. Wedle podania miał być ukrytym chrześcijaninem i miał pogrześć zwłoki św. Szczepana, pierwszego męczennika.

 Gammadium, znak krzyża, złożony z greckich liter gamma, umieszczano na sprzętach kościelnych i na szatach liturgicznych, zwanych vestes gammadiae.

 Gandharva, nazwa bóstwa Hindusów. W późniejszej mitologji indyjskiej znani są liczni Gandharvas’owie, którzy wraz ze swemi małżonkami Apsarasami są śpiewakami na dworze Indry i biorą udział w jego walkach z demonami (ob. Wedyzm).

 Gangra, miasto w Azji Mniejszej. W drugiej połowie IV w. (360 — 380) odbył się synod w Gangra, na którym potępiono sektę eustacjanów (ob.).

 Gaon, w liczbie mnogiej geonim, tytuł honorowy uczonych żydowskich, przełożonych akademij talmudycznych i naczelników gmin żydowskich w miastach babilońskich Sura i Pumbaditha od VII do XI wieku. Okres ten nazywa się w historji literatury talmudycznej epoką geonejską, na którą przypada ostateczne zakończenie talmudu. Najsłynniejszymi z gaonów byli: Gaon Jehudai, który napisał ok. r. 760 kompendjum talmudyczne, Gaon Zemach, autor słownika talmudycznego i Gaon Amram (ok. r. 870), który napisał modlitewnik żydowski, przesłany w IX wieku do Hiszpanji, a stamtąd rozpowszechniony pośród żydów jako podstawa ksiąg rytualnych żydowskich.

 Gardiner Stefan, biskup Winchesteru, angielski mąż stanu (1483 — 1555). W r. 1528 wysłał go Henryk VIII do Rzymu, aby uzyskać od papieża uznanie rozwodu z Katarzyną Aragońską. Papież rozwodu odmówił, co było przyczyną powstania kościoła anglikańskiego (ob. Anglikanizm). Gardiner po nieudałej misji do Rzymu zwalczał prymat papieża, za co w nagrodę zastał sekretarzem państwa i biskupem Winchesteru. Był jednak przeciwnikiem luteranizmu i za jego radą Henryk VIII odrzucił projekt wprowadzenia do Anglji wyznania augsburskiego. Gdy w r. 1547 objął rządy Edward VI, Gardiner w dalszym ciągu zwalczał luteranizm, za co go part ja protestancka z Cranmerem i Somersetem na czele wtrąciła do więzienia, w którem przebył pięć lat. Z Tower, ówczesnego więzienia przestępców politycznych, uwolniła go dopiero reakcja katolicka, powstała po wstąpieniu na tron królowej Marji (1553). Gardiner, mianowany lordem-kanclerzem państwa, odwołał swe błędy i wypowiedział przekonania katolickie.

 Gasparin Agenor hr. (1810 — 1871), protestant francuski i założyciel francuskiego „wolnego kościoła reformowanego“. Gdy w r. 1848 synod ewangelicki w Paryżu wzbraniał się ogłosić wyznanie wiary, Gasparin wraz z Fryderykiem Monod założył wolny kościół pod nazwą „Union des libres églises évangéliques de France“.

 Gassendi Piotr, matematyk i filozof francuski (1592 — 1655). Był proboszczem w Paryżu i profesorem matematyki w Collège de France (1645 — 1648). Jako filozof wystąpił przeciwko arystotelizmowi i starał się pogodzić doktrynę Epikura z nauką chrześcijańską. Uznaje wolność woli jako niezbity pewnik, celowość w naturze i Opatrzność, kierującą wszechświatem. Położył wielkie zasługi dla astronomji i nauk przyrodniczych.

 Gaudenty, brat św. Wojciecha, benedyktyn. Bolesław Chrobry wysłał go w r. 990 do Rzymu w poselstwie do papieża w celu wyjednania erekcji arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Gdy w r. 1000 na zjeździe w Gnieźnie nastąpiło zorganizowanie pierwszej kościelnej metropolji polskiej, Gaudenty, który otrzymał w Rzymie święcenia i paljusz arcybiskupi, został [135]pierwszym arcybiskupem w Gnieźnie i metropolitą poliskim.

 Gautama, ob. Buddha.

 Gdańsk, wolne miasto, liczy (w r. 1928) 390.000 mieszkańców, w tem 222.800 protestantów, 140.800 katolików, dla których od r. 1926 istnieje w Gdańsku biskupstwo, nie należące do żadnej prowincji kościelnej, lecz podległe bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, 9.200 żydów, 5.600 menonitów, 1.100 baptystów i 4.490 zwolenników innych wyznań.

 Gehenna, po hebr. Ge-Hinnom, zn. dolina Hinnom, nazwa doliny pod Jerozolimą, gdzie wyrzucano padlinę i zwłoki złoczyńców. Miał tam znajdować się ołtarz na cześć bożka Molocha, któremu ofiarowywano dzieci na całopalenie. W Nowym Testamencie (Mat. V 22.29) i w księgach talmudycznych Gehenną nazwano piekło.

 Gelazy. Było dwóch papieży tego imienia: św. Gelazy I, papież od 492 do 496 r. zwalczał arjanizm, manicheizm i pelagjanizm. Wobec arjańskiego rządu Teodoryka Wielkiego występował w obronie niezależności Kościoła, a wobec uroszczeń Greków bronił prymatu Stolicy Apostolskiej. Ustalił kanon mszy św., ustanowił święto Oczyszczenia Najśw. Marji Panny w miejsce pogańskich luperkaljów i wydał komentarz do listów św. Pawła.

 Gelazy II, papież od 1118 do stycznia 1119 r„ wybrany przez przeciwników cesarza Henryka V, został zaraz po wyborze wtrącony do więzienia przez Frangipaniego. Uwolniony przez lud rzymski, musiał uchodzić z Rzymu przed wkroczeniem cesarza Henryka V, który wybrał antypapieża Burdinusa. Gdy Henryk V opuścił Rzym, Gelazy powrócił tam potajemnie, lecz wkrótce opuścił go znowu i udał się do Pizy, potem na Korsykę, a stąd przez Genuę do Francji, gdzie umarł w Clugny w r. 1119.

 Gemara, ob. Talmud.

 Gembicki. W XVII wieku było czterech biskupów i polskich mężów stanu tego nazwiska:
 1. Gembicki Jan, biskup kujawsko-pomorski, zm. w r. 1675, pisarz wielki koronny i kanclerz królowej Marji Ludwiki.
 2. Gembicki Piotr (1584 — 1657) od r. 1642 biskup krakowski i kanclerz wielki koronny. Stłumił bunt Napierskiego, a na wojnę kozacką przysłał królowi dwie chorągwie husarskie i oddział piechoty. Mecenas sztuki i nauki, łożył wiele na odnowienie katedry wawelskiej i innych kościołów krakowskich, zniszczonych podczas wojny szwedzkiej.
 3. Gembicki Wawrzyniec (1559 — 1624), prymas, arcybiskup gnieźnieński. Podczas wyprawy smoleńskiej i chocimskiej był namiestnikiem królewskim. W r. 1621 zwołał synod prowincjonalny w Piotrkowie, na którym uchwalono 42 artykuły o wyznaniu wiary.
 4. Gembicki Jędrzej, kustosz kruszwicki, zmarł w r. 1654 jako biskup łucki. W r. 1633 był członkiem poselstwa Ossolińskiego do Rzymu. W r. 1647 w czasie sejmu warszawskiego pośredniczył między królem Władysławem IV a Izbą poselską. Jako biskup łucki odznaczał się gorliwością w zwalczaniu arjanów i dyzunitów. W r. 1641 odbył synod w Łucku.

 Generalna spowiedź, ob. Spowiedź.

 Generał zakonu (superior generalis), tytuł najwyższego przełożonego w niektórych zakonach. Generała zakonu obiera kapituła generalna, stosownie do reguły zakonu, dożywotnio lub na kilka lat. Generał zakonu jest wyjęty z pod władzy biskupa i podlega bezpośrednio papieżowi (ob. Egzempcja). Warunkiem obieralności na generała zakonu jest według prawa kanonicznego: ślubne pochodzenie, wiek 40 lat ukończonych i co najmniej 10 lat spędzonych w zakonie po złożeniu pierwszych ślubów zakonnych. Generałowi zakonu podlegają prowincje zakonne (prowincjałowie), domy zakonne (superjorowie, przeorowie, gwardjani) i wszyscy członkowie zakonu. Najwyższe przełożone zakonów żeńskich nazywają się przełożonemi generalnemi.

 Genesis, ob. Pentateuch.

 Genewska zgoda (Consensus Genevensiłs), zwana także „zgodą pastorów“, pismo teologiczne Kalwina z r. 1552, zawierające jego naukę o predestynacji (ob. Przeznaczenie) w ściśle kalwińskiem ujęciu, na którą prócz Genewy nie zgodził się żaden inny [136]Związek reformowanych w Szwajcarji.

 Genewski katechizm, wydany przez Kalwina w r. 1537 po francusku, a w r. 1538 po łacinie, zawierał zasady jego doktryny religijnej. Rozpowszechnił się zwłaszcza w drugiem wydaniu francuskiem z r. 1542 i drugiem łacińskiem z r. 1545. Synody generalne reformowane we Francji przyjęły go i uznały jako księgę symboliczną, (ob. Kalwin).

 Genezaret (Kinnereth) jezioro w Galilei, zwane także morzem Galilejskiem albo jeziorem Tyberjadzkiem jest rozszerzonem na 11 km łożyskiem Jordanu, który przez nie przepływa. Wybrzeża tego jeziora, ozdobione od listopada do maja bujną, wegetacją, były główną, widownią, wypadków, opisanych w ewangelji.

 Genezjusz św., męczennik, przed nawróceniem był aktorem w Rzymie i parodjował ceremonje kościelne, przyjął chrześcijaństwo i został ścięty w r. 286 lub 303.

 Gennadjusz II, patrjarcha konstantynopolitański, jeden z najwybitniejszych teologów Kościoła greckiego, ur. ok. r. 1400, brał udział w soborze florenckim, na którym występował za unją z Kościołem Zachodnim (ob. Florencki sobór). Powróciwszy z soboru zdradził unję i zwalczał ją, wraz z najzaciętszym jej wrogiem, Markiem Eugenikiem, biskupem Efezu. Wpadłszy wiskutek tego w niełaskę u cesarza Konstantyna, wstąpił do klasztoru Pantokratos. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków Gennadjusz został na rozkaz sułtana, Mahometa II, obrany patrjarchą i napisał dla sułtana obszerny wykład nauki chrześcijańskiej, zwany Confessio Gennadii („wyznanie Gennadjusza“). Wskutek trudności, stawianych mu przez władze tureckie, złożył godność patrjarchy i zmarł w klasztorze w Macedonji. Jego dwulicowe stanowisko wobec unji było powodem przypuszczenia, że było dwóch Gennadjuszów. Większość jednak teologów greckich, którzy na soborze florenckim zgodzili się na unję, zachowała się w ten sam sposób, co Gennadjusz.

 Genowefa św., patronka Paryża, urodzona między r. 419 a 425, miała wedle legendy w 15 roku życia złożyć śluby zakonne na ręce św. Germana, biskupa z Auxerre. W czasie najścia Attyli we Francji powstrzymywała mieszkańców Paryża od ucieczki, przepowiadając, że Attyla go nie zdobędzie. Gdy przepowiednia się sprawdziła, powstała w Paryżu cześć dla św. Genowefy jako dla obronicielki miasta. W r. 460 wybudowała nad grobami św. Dionizego i Eleuterjusza kościół, w którym została w r. 512 pochowana. Kościół ten, zwany kościołem świętych Apostołów, a następnie kościołem św. Genowefy, przezwano w czasie rewolucji Panteonem (ob.) i przeznaczono dla celów świeckich. Zwłoki zaś św. Genewefy wyrzucono z kościoła i spalono na placu de Grève w r. 1793.

 Genowefki („córki św. Genowefy“), kongregacja zakonna, założona w r. 1636 w Paryżu przez Franciszkę de Blosse, mająca za zadanie opiekę nad chorymi i ubogimi oraz wychowywanie dziewcząt. Z kongregacją imienia św. Genowefy połączyła się w r. 1665 kongregacja, mająca te same cele, założona przez Marję de Miramion-Bonneau. Połączone te kongregacje cieszyły się wielkim rozkwitem i położyły znaczne zasługi na polu oświaty. Prześladowane w okresie rewolucji francuskiej, doszły później do wielkiego znaczenia i jeszcze w r. 1882 kierowały 821 szkołami. Skasował je rząd francuski w r. 1905.

 Gentile Jan Walenty (zwany Gentilis), włoski zwolennik sekty antytrynitarjuszów z XVI w., prześladowanej w Niemczech i Szwajcarji przez Kalwina. Skazany w Genewie na śmierć w r. 1556, uciekł do Lyonu, gdzie wydawał skierowane przeciw Kalwinowi pismo p. t. Antidota. Wskutek tego został uwięziony. Wypuszczony na wolność, przybył do Polski, gdzie na synodzie pinczowskim głosił swoją naukę, zgodnie z Faustem Socynem (ob. Socynjanie). W r. 1566 wrócił do Szwajcarji i wyzwał na dysputę jednego z pastorów kalwińskich. Ten spowodował jego uwięzienie, a gdy Beza i inni teologowie kalwińscy nie zdołali go przekonać, został skazany na śmierć i ścięty.

 Gerard z Wrocławia, biskup kijowski w pierwszej połowie XIII wieku. Był prowincjałem dominikanów w [137]Polsce i apostołował na Rusi. Chrzcił Bolesława Wstydliwego. Współcześni uważali go za błogosławionego.

 Gerhoh z Reichersbergu, teolog niemiecki z XII wieku. Jako kanonik katedralny w Augsburgu występował przeciwko zeświecczeniu członków kapituły i widząc bezowocność swoich starań, złożył swą godność (1124). Arcybiskup salzburski, Konrad I zamianował go prepozytem kanoników regularnych w Reichersbergu, gdzie rozwijał niestrudzoną działalność przeciwko rozluźnieniu życia wśród kleru. Zmarł w r. 1169.

 Gerle Krzysztof Antoni (1704 — 1805), religijno-polityczny marzyciel w czasie rewolucji francuskiej. Był przeorem klasztoru kartuzów i deputowanym. W czasach terroru został oskarżony o sprzysiężenie teokratyczne i uwięziony. Po uwolnieniu pracował w dziennikarstwie i jako urzędnik ministerstwa spraw wewnętrznych. Umarł w zapomnieniu.

 Germańska religja. Źródła wiadomości o mitologji germańskiej, zawarte w dziełach autorów rzymskich (Cezar, Tacyt, Ammianus Marcellinus), pisarzy z czasów wprowadzenia chrześcijaństwa wśród Germanów (Jordanes, Grzegorz z Tour, Paweł Diakon, Beda), w zabytkach piśmienniczych, jak odkryte w r. 1841 w Merseburgu formuły zaklęć (Merseburger Spruche) i na starogermańskich na-grobkach, są tak szczupłe, że nie pozwalają na odtworzenie całości systemu mitologji germańskiej, a dawniejsze próby takiej rekonstrukcji nie ostały się wobec ścisłych badań. Również pozbawioną podstawy okazała się teorja, doniedawna panująca, jakoby główne postacie z ludowych podań germańskich o bohaterach i wojownikach były postaciami dawnych bogów.
 Najbardziej rozpowszechnione u ludów germańskich nazwy bóstw dadzą się odtworzyć z nazw dni tygodnia w językach germańskich: wtorku, środy, czwartku i piątku. A mianowicie z nazwy wtorku (staroniem. Zistag, ang. Tuesday) wyprowadza filologja niemiecka nazwę bóstwa, starogermańskiego Tiu (Tiwaz), staroangielskiego Things, którego porównywają z greckim Zeusem i rzymskim Jowiszem. Miał to być jeden z najwyższych bogów germańskich, bóg wojny, porównywany również z rzymskim Marsem, któremu był poświęcony wtorek (dies Martis). Z nazwy środy w językach germańskich wyprowadzają Wotana, skandynawskiego Odina, którego porównywają z rzymskim Merkurym. Według Tacyta miało to być u Germanów bóstwo najwięcej czczone, któremu składano ofiary z ludzi. Wotan miał być także bogiem wojny i przywódcą zastępów dusz zmarłych wojowników. Czwartek, po niem. Donnerstag, ma świadczyć o istnieniu bóstwa Donar, skandynawskiego Thorr. Miał to być bóg nieokiełznanych sił natury, burzy, grzmotów i piorunów, rzucający młotem, który po każdym rzucie wraca mu do ręki. Szósty dzień tygodnia, piątek (niem. Freitag), był poświęcony bogini miłości, zwanej Fria (Frigg, Frea, niem. Frau), germańskiej Venus. W skandynawskich księgach Eddy głównemi bóstwami są: Odin, ojciec i pan świata, jego syn Baldr (Balder), bóg światła, czystości i piękna, zabity podstępnie przez Lokiego, złośliwe bóstwo ognia, i Thorr, dowódca wojsk Odina, walczących przeciwko olbrzymom, którymi dowodził Loki.
 Wedle germańskich wierzeń, dusza ludzka, mieszkająca w ciele, głównie w krwi, oddziela się w czasie snu od ciała w postaci węża lub myszy, a po śmierci może przenosić się w inne ciała. Zastępy dusz zmarłych krążą same lub pod dowództwem Wotana po świecie, szczególnie w czasie około Nowego Roku. Zwykle przebywają pod ziemią, we wspólnem państwie umarłych, zwanem Helle (niem. Hölle — piekło). O aktach kultu, modlitwie i rytuałach pogrzebowych germańskich nic niewiadomo. Składali bogom ofiary z ludzi, koni, wołów, świń i innych zwierząt domowych. Znaczenie liturgiczne miał napój odurzający, zwany napojem bogów, porównywany z wedyjskim soma (ob. Wedyzm).
 (J. Grimm: Deutsche Mytologie, 4-te wydanie, Berlin 1878; E. H. Meyer: Germanische Mythologie, Berlin 1891; E. Mogk: Germanische Mythologie w 3-cim tomie dzieła: Grundriss der germanischen Philologie, Strassburg 1900).

[138] Gerson (Charlerius de Gerson), teolog i mistyk francuski. Właściwe imię jego było Jan Charlier; ur. w r. 1363, studjował w Paryżu i należał do poselstwa, które uniwersytet paryski wysłał w r. 1387 do papieża Klemensa VII w Avignon z powodu sporów z dominikanami o dogmat o Niepokalanem Poczęciu Najśw. Marji Panny. W r. 1395 został kanclerzem uniwersytetu i w ówczesnych sporach z powodu panującej t. zw. schizmy papieskiej był gorliwym zwolennikiem teorji usunięcia tej schizmy zapomocą cesji czyli ustąpienia jednego z dwóch papieży. Na synod w Pizie (1409), który miał za zadanie schizmę usunąć, wysłał Gerson pisemną rozprawę „De unione ecclesiastica“, w której uzasadniał możność zwołania soboru bez papieża. Przez to wcale nie zamierzał uwłaczać prymatowi papieskiemu i uznawał za herezję twierdzenie, jakoby Kościół mógł się obyć bez papieża. Mniemał jednak, że w pewnych okolicznościach, tak szkodliwych dla Kościoła, jak schizma papieska, dla jej usunięcia papież może być pozbawiony władzy przez sobór powszechny. Gdy synod w Pizie schizmy papieskiej nie usunął, lecz raczej ją powiększył, zwołano w r. 1414 sobór w Konstancji. Na soborze tym Gerson popierał teorję, że wszyscy katolicy wraz z papieżem podlegają soborowi. Dążył przez to do usunięcia schizmy papieskiej i zgorszenia, które za sobą pociągała. Dążył też do reformy Kościoła „in capite et in membris“ („w głowie i w członkach“), t. j. do reformy, którą o wiek później (1545 — 1563) przeprowadził sobór trydencki.
 Po zamknięciu soboru w Konstancji Gerson nie mogąc wrócić do ojczyzny, znalazł gościnę u księcia Albrechta bawarskiego na zamku Rattenberg w Austrji. Gdy w r. 1419 wrócił do Francji, nie objął już urzędu kanclerza uniwersytetu w Paryżu, lecz osiadł w Lyonie, w klasztorze celestynów St. Paul, gdzie umarł w r. 1429.
 Jako teolog był Gerson przeciwnikiem kierunku niektórych teologów scholastycznych, gubiących się w roztrząsaniu jałowych subtelności, natomiast pragnął uprzystępnić teologję najszerszym kołom wiernych i nadać jej kierunek praktyczny. Wielkie znaczenie nadawał mistyce, twierdząc, że Boga poznaj e się lepiej przez ducha pokuty, niż przez chłodne rozumowanie. Przed śmiercią skończył w r. 1429 swój traktat o „Pieśni nad pieśniami“. Współczesna ludność Lyonu czciła go jako świętego. W nowszych czasach pojawiła się teorja, przypisująca Gersonowi autorstwo słynnego dzieła „O naśladowaniu Chrystusa“ (ob. Tomasz à Kempis).

 Gerszom ben Jehuda, wielki talmudysta, ur. ok. r. 960 w Lotaryngji, zm. w r. 1040 w Moguncji. Był kierownikiem szkoły talmudycznej w Mezu i Moguncji. Zyskał trwały wpływ na rozwój nauk judaistycznych jako bystry egzegeta Talmudu przez swoje przepisy i rozporządzenia (takkanot), które zreformowały życie żydów na Zachodzie. Na synodzie żydowskim w Wormacji przeprowadził zasadę monogamji i zakazał żydom wielożeństwa. Pisał poezje synagogalne i zwany był przez współczesnych żydów „Meor ha-Gola“ czyli „Światłem wygnańców“.

 Gethsemane, po hebr. gath-szemen, czyli „tłocznia oleju“, folwark z ogrodem oliwnym („ogrojcem“) u stóp Góry Oliwnej pod Jerozolimą na lewym brzegu potoku Cedron, miejsce znane z historji Męki Chrystusa Pana. W czasie oblężenia Jerozolimy w r. 70 po Chr. ogród został zniszczony, pozostało jednak 7 czy 8 drzew oliwnych. Od r. 1392 miejsce to jest w posiadaniu franciszkanów, którzy w t. zw. grocie konania, gdzie Chrystus modlił się przed męką, urządzili kaplicę a ogród w r. 1848 otoczyli murem.

 Ghazali (Abu Hamid Muhamed al Ghazali), najwybitniejszy teolog mahometański i filozof arabski (1059 — 1112). Był profesorem w Bagdadzie a następnie w Susi w Syrji. Największe jego dzieło „Ihia el-ulum“ (zn. odrodzenie nauk religijnych) zawiera filozoficznie przemyślany system teologji mahometańskiej. Ghazali uchodzi za filar teologji i filozofji islamu.

 Giaur, z arabskiego kafir, po turecku kiafir, oznacza zaprzańca czyli tego, który się zapiera Boga. Nazwę tę nadają mahometanie wszystkim tym, [139]którzy nie wyznają nauki Mahometa, a zwłaszcza chrześcijanom.

 Giberti Gian Matteo, biskup weroneński, żył od 1495 do 1543. Był sekretarzem kardynała Juljusza Medici, doradcę, papieża Leona X (Jana Medici) i datarjuszem Klemensa VII (Juljusza Medici) a od r. 1524 biskupem Werony. Jako biskup i członek utworzonej przez papieża Pawła III komisji reform kościelnych występował przeciwko nadużyciom kleru i rozluźnieniu życia klasztornego i poczynił energiczne zarządzenia ku poprawie obyczajów i podniesieniu poziomu naukowego wśród kleru. W Rzymie i w Weronie utrzymywał akademję, która wydała pod jego kierunkiem greckich Ojców Kościoła.

 Gichtel Jan Jerzy, marzyciel i teozof protestancki, założyciel sekty gichteljanów. Żył od 1638 do 1710. Wskutek sporu z superintendentem Ursinusem w Ratysbonie, gdzie był adwokatem, został wygnany z rodzinnego miasta i udał się do Holandji. W Zwolle został za zwalczanie ortodoksyjnych nauk luterskich skazany na pręgierz i więzienie. Uciekł do Amsterdamu, gdzie oddawał się studjom teozoficznym i mistyce i wydał pisma mistyka niemieckiego Jakóba Böhme. Pod wpływem tych pism założył sektę, której członkowie zwali się gichteljanami albo braćmi anielskimi i dzielili sęsię na „doskonałych“ czyli „kapłanów Melchizedecha“, obowiązanych do bezwzględnej wstrzemięźliwości i na „cielesnych“. Sekta ta utrzymała się w Niemczech północnych do XIX wieku.

 Gimnozofiści (gymnosophoi) czyli „nadzy mędrcy“. Tak nazywali Grecy dawnych mędrców hinduskich, którzy prowadzili życie pustelnicze, zamiast odzienia używali kory drzewnej i oddawali się rozmyślaniu i ostrym ćwiczeniom ascetycznym. Niektórzy badacze zaliczają do gimnozofistów pokutników bramińskich, inni także ascetów buddyjskich, zwanych Bikszu.

 Ginny (czyt. dżinny) nazwa duchów i demonów w arabskiej wierze ludowej, która działaniu dżinnów przypisuje wszystko to, czego nie może wytłumaczyć drogą naturalną. Według tej wiary dżinny są dwojakiej płci i mnożą się w sposób naturalny. Przybierają postać kozłów, strusiów i wężów. Bywają złe i dobre, ale człowiek najwięcej odczuwa działanie złych.

 Giordano Bruno, ob. Bruno (Giordano).

 Girowaganci (gyrovagi), powstała w V wieku nazwa zakonników, lub udających zakonników, włóczących się od klasztoru do klasztoru na sposób duchownych, nie mających beneficjum (clerici vagantes). Przyjmowali gościnę na 3 do 4 dni, ale nie dawali się skłonić do stałego zamieszkania. Reguła św. Benedykta ukróciła to włóczęgostwo, żądając od mnicha złożenia obietnicy stałego zamieszkania w klasztorze i nie opuszczania go bez zezwolenia opata. Wielu girowagantów nie było wcale zakonnikami i przywdziewało habit tylko dla wyzysku lub dla łatwiejszego szerzenia nauk heretyckich. Inną rolę niż na kontynencie odgrywali girowaganci w Anglji i Irlandji, gdzie „monachi girovagi“ przyczynili się do rozszerzenia chrześcijaństwa i kultury.

 Giżewski Herman Marcin Gustaw (Gizewjusz), pastor ewangelicki w Ostródzie, żył od r. 1810 do 1848. Gorliwy obrońca polskości w Prusach wschodnich, wydawał pisma dla ludu i dążył do utworzenia generalnej intendentury w Ełku, aby zabezpieczyć Mazurów pruskich od wpływów germanizacyjnych intendentury w Królewcu.

 Glasyci, sekta protestancka, ob. Sandemanjanie.

 Gloria. 1. W Kościele katolickim śpiewa się lub odmawia w czasie mszy św. hymn, zaczynający się od słów: Gloria in exelsis Deo („Chwała na wysokości Bogu“). Hymn ten, zwany doksologją większą, jest bardzo starożytny, nieznany jest jego twórca i czas, w którym wszedł do mszy św. w obecnej formie. Jako pieśń uroczysta i radosna, nie odmawia się przy mszach żałobnych, w Wielkim Poście i adwencie.
 2. Hymn: Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto („Chwała Ojcu i Synowi i Duchowi św.“) czyli doksologję mniejszą powtarza się kilkakrotnie w czasie mszy św., przy pacierzach kościelnych i przy końcu każdego psalmu.
[140] 3. Słowa Gloria Tibi Domine („Chwała Tobie Panie“) śpiewa w czasie mszy św. chór lub odpowiada ministrant na słowa kapłana, będące wstępem do czytania ewangelji.

 Glosa (glossa, po grecku: język, mowa), oznacza w szczególnym sensie wyrazy, wymagające wyjaśnienia, oraz samo wyjaśnienie lub tłumaczenie wyrażeń niejasnych w tekście Pisma św. lub prawa kanonicznego. Wyjaśnienia takie dodawano między wierszami (glossae interlineares) lub na marginesie manuskryptu (glossae marginales). Zbiory glos, wydane osobno, nazywano glosarjuszami, a autorów lub zbieraczy i wydawców — glosatorami. Najsłynniejszą z glos średniowiecznych Pisma św. jest t. zw. glossa ordinaria Walafrida Strabo.

 Głagolica, nazwa najstarszego pisma słowiańskiego, bułgarskiego lub panońsko-słoweńskiego, pochodząca od starosłowiańskiego wyrazu „głagoł“, znaczy głos, słowo, mowa. Czas powstania głagolicy nie da się bliżej oznaczyć, a legenda o ułożeniu jej przez św. Hieronima nie ma żadnych podstaw historycznych. Używaną była przez Bułgarów i Kroatów. U Bułgarów wyszła z użycia już w XII wieku, a u Kroatów, którzy ją przyjęli od uczniów śś. Cyryla i Metodego, znacznie później. Najstarszemi zabytkami głagolicy są: t. zw. ewangeljarz Assemaniego (Evangelium Vaticanum), znaleziony w Jerozolimie, obecnie przechowywany w bibljotece watykańskiej, ewangeljarz zografski (Codex Zographensis), znaleziony w klasztorze zografskim na górze Atos, ewangeljarz marjański (Codex Marianus), znaleziony tamże w klasztorze marjańskim i psałterz synajski z IX wieku, znaleziony w klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj.

 Gnieźnieńskie arcybiskupstwo powstało dzięki porozumieniu Bolesława Chrobrego z papieżem Sylwestrem II i cesarzem Ottonem III w r. 1000 jako pierwsza metropolja kościelna w Polsce wraz z poddanemi sobie biskupstwami w Kołobrzegu, Wrocławiu i w Krakowie, podczas gdy utworzone w r. 996 biskupstwo poznańskie podlegało jeszcze do XII wieku metropolji w Magdeburgu. W XVII i XVIII wieku należały do prowincji kościelnej gnieźnieńskiej diecezje: poznańska, krakowska, kujawska, płocka, chełmińska, wileńska, żmudzka, łucka, inflancka i smoleńska. Wskutek zmian w organizacji kościelnej, zaszłych w czasie rozbiorów, arcybiskupstwo gnieźnieńskie połączone zostało z arcybiskupstwem poznańskiem, ale straciło w r. 1821 wszystkie sufraganje, z wyjątkiem biskupstwa chełmińskiego. Stan ten trwał aż do czasów’ najnowszych, kiedy wskutek konkordatu, zawartego w r. 1925 między Stolicą Apostolską a Polską, do metropolji gnieźnieńsko-poznańskiej należą diecezje: chełmińska ze stolicą biskupią w Pelplinie, w woj. Pomorskiem, i włocławska, ze stolicą biskupią w Włocławku, w województwie warszawskiem.
 Z arcybiskupstwem gnieźnieńskiem połączona jest od r. 1418 godność prymasa Polski, a od r. 1515 tytuł „legata urodzonego“ (ob. Legatus natus). Prócz tych uprawnień kościelnych posiadali arcybiskupi gnieźnieńscy wyjątkowe prawa polityczne. A mianowicie arcybiskup gnieźnieński zajmował pierwsze miejsce w senacie, któremu przewodniczył i miał prawo zwołania sejmu po porozumieniu się z senatem. Jako prymas był arcybiskup gnieźnieński zastępcą króla w jego nieobecności i piastował władzę królewską w czasie bezkrólewia (ob. Prymas).

 Gnom. Pochodzenie tego wyrazu jest nieznane; miał go wynaleźć Paracelsus, alchemik i lekarz szwajcarski (1493 — 1541). Nazwę tę nadawano w pismach kabalistycznych średniowiecza duchom i siłom tajemnym, żyjącym we wnętrzu ziemi i strzegącym tam pokładów złota, srebra i drogich kamieni. Duchy te mogły stawać się widzialne w postaci karzełków, zamieszkujących groty i otchłanie. Wobec ludzi zachowują się przychylnie, a szczególną opieką otaczają górników. Według talmudu gnom pod postacią robaka wielkości ziarnka jęczmiennego oddał Salomonowi znaczne usługi przy budowie świątyni, rozłupując skały i obrabiając bloki granitowe. Z literatury kabalistycznej żydowskiej podania o gnomach przedostały się do Europy, a następnie do Indyj i Ameryki, gdzie w kopalniach [141]złota w Chili i w Meksyku rozpowszechniona jest wiara w gnomy męskie i żeńskie, zwane gnomidami.

 Gnostycyzm, pierwsza herezja w chrześcijaństwie, rozwinięta w szeregu systemów religijnych, powstałych pod wpływem kosmologji i mitów wschodnich (perskich, babilońskich, syryjskich i egipskich) oraz filozofji greckiej, której nieumiejętne przystosowywanie do nauki chrześcijańskiej wytworzyło szereg błędnych systemów filozoficzno-religijnych, objętych nazwę gnostycyzmu. Wspólną ich cechę jest przeciwstawianie wiary (pistis) naukowemu jej poznaniu (gnosis) i przypisywanie temu poznaniu wyższości nad wiarę; stąd nazwa gnostyków.
 Główne zasady gnostycyzmu są: 1) tak zwany dualizm wschodni, czyli przeciwstawianie idei Boga, jako istoty pierwotnej, bezimiennej i niezbadanej, — materji, jako pierwiastka również odwiecznego, bezwzględnie złego, wrogiego Bogu. Gnostycyzm odróżnia bóstwo od „twórcy świata“, demiurga, którego oddziela od bóstwa cały szereg istot pośrednich, emanacyj bóstwa, zwanych Eonami, któremi są: Myśl, Słowo, Życie, Mądrość, Sprawiedliwość, Siła i t. p. Ogół tych eonów stanowi pełnię życia bożego (pleroma), królestwa światłości i dobra, w przeciwstawieniu do chaosu materji, królestwa ciemności i zła.
 2) Z tego absolutnego przeciwieństwa między duchem i materję, pojmowanę jako pierwiastek zła, wynikało u gnostyków odrzucanie wiary w rzeczywiste człowieczeństwo Chrystusa, któremu przypisywano ciało pozorne (ob. Dokeci) i zaprzeczanie dogmatowi o ciał zmartwychwstaniu.
 3) Etykę gnostyków cechowała skrajność: albo przesadzony, zwyrodniały ascetyzm, albo zupełna luźność obyczajów i t. zw. antynomizm, czyli odrzucanie wszelkich praw moralnych.
 4) Fałszywe tłumaczenie Pisma św. i powoływanie się na rzekomą, tajną tradycję kościelną utorowało u gnostyków drogę panującemu w świecie pogańskim arystokratyzmowi religji i filozofji, dzielącemu naukę na ezoteryczną, przeznaczoną tylko dla wybranych, i egzoteryczną, przeznaczoną dla pospólstwa.
 Jako początek herezji gnostyckiej i praojca wszelkich herezyj uważają Ojcowie Kościoła Szymona Maga („Czarnoksiężnika“), żyjącego za czasów apostolskich, który dał się ochrzcić, chcąc posiąść moc czynienia cudów i usiłował ją kupić od śś. Piotra i Pawła. Głosił nauki gnostyczne na obszarze ówczesnego państwa rzymskiego, a jego zwolennicy zwali się symonjanami lub helenjanami.
 Odrębne sekty gnostyckie, żydowsko-chrześcijańskie, stanowili za czasów apostolskich nikolaici w Efezie, Pergamum i innych miastach Azji Mniejszej, odznaczający się wyuzdanym antynomizmem, ebionici i elkazaici. Przedstawicielem gnostycyzmu syryjskiego był Justyn, wedle którego istnieją trzy pierwiastki wszechrzeczy: dwa męskie, Agathos i Elohim, i jeden żeński, Edema, czyli matka ziemia. Wyraźny dualizm wschodni cechuje cały szereg sekt ofickich. Ofici („bracia wężowi“) czyli naaseńczycy, których nazwa pochodzi od węża, odgrywającego w ich systemie religijnym główną rolę, dzielę się na kilka sekt, jak setjanie, upatrujący w Secie swego praojca, kainici, którzy czcili Kaina i wszystkich potępionych w Starym Testamencie, a Judasza z Karjotu uważali za jedynego prawdziwego apostoła, peryci (peraci, peretycy), uznający istnienie trzech bogów, barbeljoci, zwani tak od Barbelo, czyli „matki żyjących“, zwolennicy Monoimosa, Araba, który połączył doktrynę oficką z pitagorejską nauką liczb i hołdował astrologji, i archontycy w Palestynie i Armenji, wierzący w istnienie siedmiu niebios, z których każde miało swojego księcia (archonta) z otaczającymi go aniołami.
 Gnostykami helleńsko-aleksandryjskimi są: Bazylides i jego sekta bazylidjanie, która trwała do V wieku i Walentyn z Aleksandrji, który szerzył swe nauki w latach 140 do 161 po nar. Chr. w Egipcie, Azji i Rzymie. Zwolennicy jego, walentynjanie, dzielili się na szkołę włoską, do której należą Ptolomeusz (150 — 175) i Herakleon (170 — 200), i szkołę [142]anatolijską, do której należą. Aksionik z Antjochji i Barderanes z Edesy. Z Ptolomeuszem łączą się dwaj inni walentynjanie: Kolorbasus i jego uczeń Marek Czarnoksiężnik, od którego pochodzi sekta markozjanów, pielęgnująca symbolikę liter i liczb. Przedstawicielem antynonizmu gnostyków był Karpokrates z Aleksandrji, ojciec komunizmu, który głosił, że cnota powinna być wolna, wszelkie prawo zniesione, a wszystko, co wydaje ziemia i co służy do użytku ludzkiego, powinno być wspólne. Syn Karpokratesa, Epifanes, szerzył jego naukę na wyspie Kefalonji i wprowadził tam wspólność kobiet. Cechy wspólne z karpokracjanami posiada sekta antytaktyków i prodikjanów, czyli adamitów, którzy również uznawali wspólność kobiet.
 Nauka „gnostyków katolicyzujących“, których przedstawicielem jest Marcjon (ok. r. 170), zbliża się do pozytywnej treści chrześcijaństwa bardziej niż wszystkie wymienione wyżej sekty gnoistyckie. Uważał on chrześcijaństwo za religję absolutnie nową, pozostającą w zupełnem przeciwieństwie do wszystkich religij przedchrześcijańskich, dlatego odrzucał Stary Testament. Jako wyznawca dualizmu i przeciwieństwa między duchem i materją, odrzucał dogmat o zmartwychwstaniu i wiele innych dogmatów, a Mękę Pańską uważał za pozór. Sekta marcjonistów była zorganizowana na sposób kościelny, miała swe gminy z biskupami i kapłanami i utrzymała się aż do VI wieku. Miała swoich wyznawców we Włoszech, w Egipcie, Palestynie, w Azji Mniejszej i na Cyprze. Pokrewną nauce Marcjona jest nauka Hermogenesa, wykształconego w szkole platońskiej malarza, który uczył w II wieku w Kartaginie. Odrzucał on emanacje gnostyckie, a istnienie dusz ludzkich wyprowadzał z materji odwiecznej, którą uważał za pierwiastek równorzędny z Bogiem. Był racjonalistą i dialetykiem i nie zdołał wytworzyć stronnictwa ani sekty.

 Gnozymachowie, po grecku gnosimachoi (nieprzyjaciele wiedzy), sekta w VII wieku. Potępiali wszelkie naukowe badania w rzeczach wiary, wszelkie dociekania prawdy i rozmyślania religijne i twierdzili, że wystarcza pełnić dobre uczynki.

 Gobat Samuel, anglikański misjonarz Wschodu. Urodzony w r. 1799 w Crćmines w Szwajcarji, odbył w r. 1826 w usługach Londyńskiego Towarzystwa Misyjnego pierwszą podróż misyjną do Egiptu i Abisynji, gdzie przebył 6 lat, poczem powrócił do Europy. W r. 1836 udał się na Maltę i brał tam udział w tłumaczeniu biblji na język arabski. Gdy w r. 1841 utworzono z inicjatywy króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV protestanckie biskupstwo w Jerozolimie, został Gobat ustanowiony przez Prusy biskupem Jerozolimy. Znienawidzony przez Mahometan, Greków i Żydów w Jerozolimie, których starał się nawracać, zmarł tamże w r. 1879.

 Godła. Godłem czyli odznaką zewnętrzną pierwszych chrześcijan (tesserae sacrae) był monogram Chrystusa, rzeźbiony na pierścieniach lub na kryształach i innych kamieniach, noszonych na piersiach. Godłem takiem bywały także małe rybki z bronzu lub kryształu, noszone na piersiach.

 Godności kościelne, ob. Prałaci.

 Godzinki, nabożeństwo do Matki Boskiej, podzielone jak brewjarz na 7 części, czyli godzin, t. j. jutrznię, prymę, tercję, sekstę, nonę, nieszpory i kompletę i stąd zwane godzinkami, w odróżnieniu od godzin kanonicznych, czyli brewjarza. Powstały prawdopodobnie w XIV lub XV wieku w czasie sporu skotystów z tomistami o dogmat Niepokalanego Poczęcia, który jest przewodnią myślą tego nabożeństwa. Polski przekład godzinek przypisują ks. Wujkowi, tłumaczowi Pisma św. Wprowadzone w XVI wieku do Polski, były godzinki najbardziej popularnem nabożeństwem polskiem. Śpiewano je w domach i kościołach, w obozach, w czasie pochodów i pielgrzymek, a Zygmunt III codziennie je odmawiał.

 Gog i Magog, nazwy książąt ludów scytyjskich, których najazd na ziemię Izraela i pogrom przepowiadał Ezechjel (rozdz. 38 i 39), określając ich jako barbarzyńców z północy i przedstawicieli pogaństwa. Apokalipsa św. Jana (rozdz. 20, w. 7) wspomina o nich, jako o wrogach [143]Królestwa Bożego i sprzymierzeńcach Antychrysta. Do nazwy Gog i Magog, znanej w literaturach rabinicznej i arabskiej, dodano w czasach rewolucyjnych w XIX w. wyraz „Demagog“, jako trzeci i najwyższy stopień wroga ludzkości.

 Goj, po hebrajsku w liczbie mnogiej gojim, znaczy naród, pierwotnie „naród wybrany“, w szczególnem znaczeniu nazwa żydowska, nadawana wszystkim, nie będącym żydami, chrześcijanom i poganom. Wyrażenie szabbes-goj jest nazwaniem chrześcijan, którzy służąc żydom, spełniają za nich wszelkie prace, zakazane im w dzień sobotni.

 Golgota (Golgatha), grecka forma wyrazu hebrajskiego Golgolet, po łacinie calvaria, znaczy „czaszka“, miejsce stracenia, na którem ukrzyżowano Chrystusa Pana. Jest to pagórek skalisty blisko dawnych murów Jerozolimy. Niedaleko tego miejsca znajduje się grób Chrystusa, będący obecnie wraz z Golgotą jednym kościołem (ob. Grób święty).

 Gołąb w Starym Testamencie oznaczał narówni z jagnięciem czystość, zgodę i pokój. Gołębica zwiastowała Noemu ustanie potopu (Genesis VIII, 11). W mitologji greckiej gołąb jest ptakiem Afrodyty. Babilon nazywał się „miastem gołębia“, ponieważ w nim panowała Semiramis, zrodzona z jaja gołębiego. W hieroglifach egipskich gołąb, feniks i palma są wyobrażeniem czasu i płodności. Prawo mojżeszowe nakazywało niewiastom po urodzeniu dziecka składać na ofiarę oczyszczającą baranka, parę gołębi lub synogarlic. W symbolice staro-chrześcijańskiej gołąb, jako zwiastun pokoju, symbolizuje Ducha św. Na niektórych pomnikach starochrześcijańskich gołąb z krzyżem i gałązką oliwną jest symbolem Zbawiciela. Znajdujące się na grobach pierwszych chrześcijan wyobrażenie gołębia, który dziobie winne grono, oznacza duszę zmarłego, cieszącą się szczęściem wiecznem.

 Gołębica eucharystyczna, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa naczynie złote lub srebrne w kształcie gołębicy, służące do przechowywania Przenajśw. Sakramentu (ob. Cyborjum).

 Gomaryści, zwolennicy nauki Franciszka Gomara, teologa kalwińskiego (1563 — 1641), ob. Infralapsarii.

 Gomora, ob. Sodoma.

 Gomółka Mikołaj, polski kompozytor melodyj kościelnych w XVI wieku. Pochodził z Krakowa, zmarł w Jazłowcu w r. 1609. Był muzykiem nadwornym króla Zygmunta Augusta. Napisał „Melodje na psałterz polski“ do słów Jana Kochanowskiego, drukowane w Krakowie w r. 1580. Większość psalmów Gomółki pisana jest w duchu muzyki narodowej polskiej, a niektóre z nich przypominają polskie pieśni ludowe.

 Gonezius czyli Piotr z Goniądza, ur. w Goniądzu w r. 1525, odegrał wybitną rolę w dziejach reformacji w Polsce. W r. 1555 wróciwszy do kraju z Wittembergi, gdzie przejął się naukami Lutra i Melanchtona, wystąpił na zjeździe ewangelików reformowanych w Secyminie (w pow. sochaczewskim) z doktryną antytrynitarską. Potępiony przez zebranych, odwołał się do Melanchtona, który jednak uznał jego doktrynę za bluźnierczą. Potępił go również zjazd ewangelicki w Pinczowie w r. 1556. Mimo tego został kaznodzieją w Wągrowie, powołany na to stanowisko przez Jana Kiszkę, w. krajczego litewskiego. Zyskał wielu zwolenników na Litwie i Podlasiu i wywołał liczne spory i rozdwojenie pośród polskich kalwinistów. Zjazd w Brześciu Litewskim (1558) potępił jego naukę, a zwolennicy jego poczęli go opuszczać. Opuścił go także jego protektor Kiszka, kazał zniszczyć jego dzieła i zamknąć jego drukarnię w Wągrowie.

 Gonfalon (gonfalone, sztandar). We Florencji za czasów Machjawela (1469 — 1527) gonfalonierem zwano urzędnika, czuwającego nad porządkiem publicznym, stąd gonfalonier znaczyło tyle, co opiekun i obrońca. W Rzymie gonfalonier nosił sztandar z wizerunkiem św. Piotra i miał obowiązek bronienia papieża. Był to urząd honorowy, powierzany panującym. Bractwo Gonfalonów (Compagnia del Gonfalone), założone w Rzymie w r. 1264, zajmowało się wykupem jeńców z rąk Saracenów i dawało w Colosseum przedstawienia Męki Pańskiej w czasie Wielkiego [144]Tygodnia. Przedstawień tych zakazał papież Paweł III w r. 1549. Obecnie istnieje to bractwo przy kościele św. Łucji del Gonfalone w Rzymie i zajmuje się pielęgnowaniem chorych i grzebaniem ubogich zmarłych.

 Gorgona, w mitologji greckiej nazwa potwornej istoty niewieściej z głowę, pokrytą rojowiskiem węży, której sam widok zabijał. Hezjod wymienia trzy Gorgony: Steno, Euryale i Meduzę, córki Fokisa i Ketony. Z pomiędzy nich tylko Meduza była śmiertelną. Perseusz odciął jej głowę, która miała własność zamieniania w kamień każdego, kto na nią spojrzał. Istnieją różne tłumaczenia tego mitu: wedle jednych oznacza on zgubne skutki wpatrywania się w tarczę księżyca, inni uważają Gorgonę za uosobienie burzy.

 Görres Jan Józef, publicysta i działacz katolicki w Niemczech (1776 — 1848). Był profesorem fizyki w Koblencji, od r. 1806 profesorem historji i literatury w Heidelbergu, a od r. 1827 profesorem historji na uniwersytecie w Monachjum. Występował przeciw biurokracji pruskiej i przeciw protestantyzmowi i zwalczał biurokratyczny mechanizm władz pruskich w traktowaniu zagadnień kościelno-politycznych. Za to groziło mu w r. 1820 uwięzienie, przed którem schronił się do Francji. Przebywał w Strassburgu a następnie w Szwajcarji. W r. 1845 został mianowany członkiem Akademji monachijskiej. Był jednym z najgłośniejszych publicystów niemieckich i stojąc na gruncie katolickim, przyczynił się do osłabienia wpływów racjonalizmu w Niemczech.
 W stuletnią rocznicę jego urodzin (1876) założono w Bonn stowarzyszenie katolickie jego imienia (Görres-Gesellschaft), mające na celu pielęgnowanie nauk i umiejętności pośród katolików niemieckich. Towarzystwo to wspomaga uczonych i wydawnictwa katolickie i utrzymuje od r. 1889 w Rzymie własny instytut umiejętności historycznych.

 Gorzkie żale, w Polsce nabożeństwo wielkopostne, złożone z kilku pieśni i rozmyślań o Męce Pańskiej. Początek tego nabożeństwa sięga prawdopodobnie wieków średnich, kiedy w czasie wielkopostnym odprawiano w kościołach widowiska pasyjne (ob. Misterja), przyczem śpiewano hymny łacińskie. Pierwsze wydanie nabożeństwa pasyjnego wyłącznie w języku polskim nastąpiło w r. 1707 pod tytułem „Snopek Mirry“, poczem to nabożeństwo ustaliło się i rozszerzyło w Polsce w formie obecnie używanej.

 Gossner Jan Ewangelista (1773 — 1846), mistyk niemiecki, pierwotnie ksiądz katolicki, następnie pastor ewangelicki w Berlinie. W r. 1820 powołany przez cara Aleksandra I do Petersburga jako kaznodzieja kościoła Maltańskiego, zyskał wielu zwolenników pośród prawosławnych. Jego tajemniczy mistycyzm dał powód duchowieństwu prawosławnemu do oskarżenia go o należenie do tajnych związków, poczem został wydalony z Rosji. Powróciwszy do Niemiec, przeszedł w r. 1826 na protestantyzm i został pastorem przy kościele Betleemskim w Berlinie. Powziąwszy myśl odłączenia się od konsystorza luterskiego, jako złożonego „z racjonalistów, wolnomularzy i iluminatów“ i założenia osobnej gminy wyznaniowej na wzór Hernhutów, złożył w r. 1846 urząd pastora i oddał się pracy misyjnej, którą trudnił się aż do śmierci, walcząc z racjonalizmem i indyferentyzmem protestantów niemieckich.

 Gotszalk (Gottschalk, Gottescalcus), teolog niemiecki w IX wieku, uznany za heretyka, poprzednik Kalwina w głoszeniu nauki o predestynacji, był mnichem benedyktyńskim w Fuldzie a następnie w Orbais. Z pism św. Augustyna wysnuł błędną naukę o „podwójnej predestynacji“ (gemina praedestinatio), wedle której Bóg przeznaczył niektórych ludzi na potępienie i ci muszą grzeszyć, a niektórych na zbawienie. Dobre uczynki tych ostatnich nie są zatem wynikiem ich dobrej woli i nie stanowią żadnej zasługi, gdyż wola ludzka po grzechu pierworodnym może tylko grzeszyć. Tę naukę Gotszalka potępiły synody w Moguncji (848) i w Quiercy (853), a Gotszalkowi kazano podpisać odwołanie i złożyć wyznanie wiary. Nie chcąc tego uczynić, domagał się t. zw. próby ognia, na co nie zezwolono, lecz spalono jego pisma, a jego skazano na chłostę według reguły św. Benedykta, [145]której podlegał, i na dożywotnie więzienie w klasztorze w Hautvilliers, gdzie umarł w r. 868.

 Gougenot de Mousseu Henryk Roger (1805 — 1876), pisarz francuski, zajmujący się magją, spirytyzmem i kwestją żydowską. Ważniejsze jego dzieła są: La Magie au XIX siècle, Hauts Phénomènes de la Magie, Moeurs et pratiques de démons, Le Juif, le Judaisme et la Judaisation des peuples chrétiennes (1869).

 Grabianka Tadeusz, mistyk polski XVIII wieku. Studjował w Paryżu, gdzie spędził znaczną część swego życia. Pod wpływem pseudo mistycyzmu St. Martina, Martineza Pasqualisa i doktryny wizjonerskiej Svedenborga utworzył w łonie sekty martynistów (ob.) osobną grupę. Marzył o zdobyciu Palestyny i części Afryki, o opanowaniu tronu polskiego i o założeniu w Jerozolimie uniwersalnej stolicy swej sekty i odrodzonej przez siebie ludzkości. W r. 1789 przyjechał do Polski, gdzie jednak mimo licznych koligacyj nie miał powodzenia. Po powrocie do Francji osiadł w Avignonie i pozyskał jego mieszkańców, którzy chcieli się pozbyć zależności od papieża i obrać Grabiankę swym panującym. Przeszkodziło temu paryskie Zgromadzenie narodowe w r. 1791, które ogłosiło aneksję Avignonu. Grabianka przeniósł się do Paryża, a następnie do Londynu. Zyskawszy tam środki pieniężne, przybył do Lwowa, aby być bliżej Rosji, którą wybrał na główny teren działania. Po dwóch latach udał się do Petersburga, gdzie przy pomocy przyjaciół, zyskanych w Avignonie, doznał wielkiej wziętości w tamtejszych towarzystwach. Działalność jego jednak wkrótce się skończyła, gdyż podejrzany o knowania przeciwko państwu rosyjskiemu, został uwięziony i umarł we wrześniu r. 1809.

 Grabowiecki Sebastjan (1540 — 1607), teolog i poeta XVI wieku, był sekretarzem Zygmunta Augusta, a następnie opatem cystersów w Bledzewie. Napilsał dzieło p. t. Martinus Lauter, skierowane przeciwko Lutrowi, po łacinie i po polsku, w którem zebrał i zestawił sprzeciwiające się sobie opinje teologiczne Lutra, Melanchtona, Kalwina, Bezy i innych teologów protestanckich, wykazując rzeczowo ich sprzeczność. W r. 1590 wydał „Setnik rymów duchownych“, w których wprowadził nowe formy poezji lirycznej.

 Graduał. 1. Śpiew liturgiczny w czasie mszy św. między lekcją a ewangelją. Nazwa graduał pochodzi stąd, że śpiewano go na stopniach ołtarza lub ambony. Tekst graduału składa się najczęściej z dwóch wierszy, wyjętych z psalmów.
 2. Śpiewnik kościelny, zwany także cantatorius albo antiphonarius, księga liturgiczna, zawierająca melodje, śpiewane w czasie mszy św.

 Gral. Istnieje cały szereg legend, podań i poematów średniowiecznych, w których Gral oznacza albo kamień cudowny, spadły z nieba, będący pierwszą monstrancją, albo kielich, z którego pił Chrystus w czasie Ostatniej Wieczerzy, lub wreszcie naczynie, do którego Józef z Arymatei zebrał krew, płynącą z ran Chrystusa na krzyżu. Podania i poematy, których przedmiotem jest Gral, dzielą się na dwie grupy, różne charakterem i tendencją: do pierwszej grupy, o charakterze wybitnie religijno-ascetycznym, należy wierszowana legenda o Józefie z Arymatei Roberta Borrona, oraz zbiór legend o Gralu w prozie „Grand Saint Graal“, „Merlin“ i „Suite de Merlin“; do drugiej grupy o charakterze romansów rycerskich należy niedokończony poemat poety francuskiego z XII wieku, Chrétien de Troyes p. t. „Perceval“, poety niemieckiego Wolframa von Eschenbach „Parsival“, oraz poemat angielski „Sir Perceval“. Wszystkie te dzieła powstały w czasie między r. 1180 a 1270. Traktują legendę o Gralu bądź jako historję jego pochodzenia, bądź jako dzieje jego poszukiwań. Legendę o Gralu osnuła wyobraźnia wieków średnich mnóstwem motywów baśniowych i uczyniła ją ośrodkiem romansów rycerskich, z których najbardziej znanym jest wspomniany Parsival Wolframa von Eschenbach; na podstawie tego poematu stworzył Ryszard Wagner opery Parsival i Lohengrin.

 Grammont, także Grandmont, nazwa zakonu pustelniczego, założonego w r. 1073 przez św. Stefana z Thiers [146]na pustelni Muret. Nazwa pustelników z Grammont powstała wskutek tego, że z powodu roszczeń benedyktynów do miejscowości Muret zakonnicy przenieśli się do pustelni w Grammont. Zakon ten, założony na podstawie znacznie zaostrzonej reguły benedyktyńskiej, zażywał we Francji wielkiego poważania, a jego członków nazywano „boni homines“.
 Wskutek wewnętrznych sporów między kapłanami a laikami zakon powoli upadał, a rewolucja go zniosła.

 Gratry August Józef Alfons (1805 — 1872), zwany „ojcem Gratry“, teolog i apologeta francuski. Należał do kongregacji oratorjanów, którą, pragnął uczynić ogniskiem wiedzy religijnej. W r. 1863 został profesorem Sorbony, a w r. 1868 członkiem Akademji francuskiej. Gdy w ówczesnym świecie naukowym było modnem wykazywanie rzekomych sprzeczności między wiedzą a wiarą, Gratry w swojej działalności naukowej dążył do uzgodnienia tych sprzeczności. W okresie przed soborem watykańskim zwalczał nieomylność papieską w listach do arcybiskupa Deschamps, potępionych przez biskupa w Strassburgu i 95 innych biskupów. Gdy jednak sobór watykański ogłosił dogmat o nieomylności papieża, Gratry poddał się jego uchwałom i odwołał swoje poprzednie poglądy.

 Grecja, od r. 1924 republika, liczy przeszło 6 miljonów mieszkańców, należących przeważnie do Kościoła grecko-wschodniego, który po uzyskaniu przez Greków niezależności państwowej w r. 1822 ogłosił się kościołem państwowym i zerwał łączność z patriarchatem w Konstantynopolu, a na synodzie w Nauplji w r. 1833 zorganizował się jako Kościół autokefalny (ob. Grecko-wschodni Kościół, 9).
 Kościół katolicki w Grecji liczy około 44.000 wyznawców i posiada arcybiskupstwa w Atenach, Naksos i Korfu oraz biskupstwa: Kefalonja, Zante, Santorin, Syra, Tynos, Andros i Mykeny.

 Grecka mitologja i religja. Grecką mitologją nazywamy ogół mitów czyli podań i opowieści starożytnych Greków o bogach, półbogach i bohaterach, oraz umiejętność, mającą za przedmiot te mity. Ponieważ w mitach zawiera się także wiara Greków, można uważać mitologię również za naukę o ich religji. Te dwa pojęcia jednak, mitologja i religją grecka, nie pokrywają się wzajemnie, ponieważ religją objawia się także w kulcie, t. j. w sposobie oddawania czci bogom, a nietylko w tem, co o nich opowiadają mity.
 Naukowe badania odkryć, poczynionych przez Schliemanna w latach 1871 do 1876, odsłaniających cywilizację grecką z epoki około 2000 r. przed Chr., doprowadziły do tego nieoczekiwanego rezultatu, że religją Greków była pierwotnie całkiem inna niż ta, do której wyobrażeń przyzwyczaiły nas znane dotychczas mity i pomniki greckiej sztuki. A mianowicie w najdawniejszej religji Greków znajdują się wszystkie pierwiastki religji ludów prymitywnych: wiara w demony natury, kult kamieni, drzew i zwierząt. Wyobrażanie bóstw w postaci ludzkiej i nadawanie im wszystkich własności natury ludzkiej (antropomorfizm) przypada na okres znacznie późniejszy. Iljada i Odysea, poematy homeryckie, powstałe prawdopodobnie w IX w. przed Chr., zawierają jeszcze ślady pojęć pierwotnej religji naturystycznej, jak Gaja, ziemia, Hestja, ognisko domowe i t. p., ale naogół wszyscy bogowie Homera są już antropomorficzni. Są to ludzie ubóstwieni. Mają ciała ludzkie, ale specjalny fluid czyni ich nieśmiertelnymi, mogą być widzialni lub niewidzialni, przyjmują pożywienie, podlegają zranieniu, bólowi i namiętnościom ludzkim. Na Olimpie istnieje porządek hierarchiczny: Zeus (Dzeus) jest najwyższym panem, podlegają mu jego małżonka Hera, jego córka Atena, Ares, Febus, Apollo, Hermes, Hefajstos, Afrodite, Posejdon, Hades i inne podrzędniejsze bóstwa. Ponad Zeusem i wszystkimi bogami panuje Mojra, czyli Przeznaczenie. Dusze ludzi umierających uchodzą z ciał przez usta lub otwory ran. Opuszczają ciała po spaleniu zwłok i ulatują do Hadesu, który mieści się w podziemiu. Winowajcy, jak Tantal i Syzyf, ponoszą tam karę, inni prowadzą jako cienie dalej to samo życie, co na [147]ziemi, ale przyćmione i smutne. Ulisses, zwiedziwszy Hades, powiada, że woli być na ziemi sługą, żebraka, niż królem wszystkich zmarłych w podziemiu.
 Poematy Hezjoda (800 — 700 przed Chr.), a przedewszystkiem przypisywana mu Theogonia zawiera zestawienie mitów o powstaniu świata i o pochodzeniu bogów. Na początku był Chaos, Gaja, Tartar i Eros. Uranos wraz z Gają rodzą Kronosa, ojca bogów i bogiń: Demetry, Hestji, Hery, Hadesa, Posejdona i Zeusa. Hezjod opowiada mit o Tytanach i o Prometeuszu.
 Religja grecka obywa się zupełnie bez dogmatyzmu. Mity greckie nie były nigdy zebrane w jakieś księgi święte, będące przedmiotem wiary. Kapłani greccy nie byli teologami ani nauczycielami wiary, lecz tylko kierownikami obrzędów religijnych i misterjów (ob. Misterja i Orfizm). Święta i uroczystości miały charakter lokalny i ludowy, a większość ich odpowiadała zmianom pór roku, jako okresom życia rolniczego i pasterskiego. Charakter uroczystości religijnych nosiły igrzyska olimpijskie, pytyjskie, nemejskie i istmijskie. Związki społeczne: rodzina, ród, szczep, gmina, miasto, państwo miały na sobie sankcję religijną, a nie przestawały mimo tego być świeckiemi. Tak samo mity, opowiadane przez poetów, roztrząsane przez filozofów, miały cechę świecką, choć zawierały treść religijną.
 Zeus (Dzeus) jest najwyższem bóstwem helleńskiem, panem nieba, zamieszkującym eter ponad chmurami. Z tej sfery światłości rządzi zjawiskami nieba: sprawuje deszcze i burze, rzuca pioruny, sypie śniegiem. Jest opiekunem ogniska domowego, rodziny i miasta, jest mądry i wszechpotężny. Mity ludowe zawierają wiele opisów jego przygód miłosnych, wybitnie niemoralnych. Wyobraźnia poetów i filozofów idealizuje go mimo tego tak dalece, że w hymnie Kleanta (w III w. przed Chr.) Zeus jest jedynym bogiem filozofji stoików. Żona jego i siostra, Hera, jest opiekunką małżeństw. Atena (Pallas Athene), córka Zeusa, wyskoczyła z jego głowy w pełnej zbroi. Jest protektorką miast i zamków, opiekuje się państwem, handlem, przemysłem i sztuką. Apollo, syn Zeusa i Latony, posiada różne właściwości, stosownie do miejsca, gdzie jest czczony. W Arkadji i Lakonji jest bogiem pasterzy, u Jończyków bogiem poezji i sztuki, mistrzem Muz i Gracyj, w Delfach prorokiem Zeusa. Łączą go z wyobrażeniem Heljosa, boga słońca. Artemis, jego siostra, jest w Grecji bóstwem dziewiczem i oddaje się myślistwu. W Azji Mniejszej zaś pod wpływem Wschodu Artemis z Efezu staje się boginią płodności, a kult jej odznacza się zmysłowością. Ten wpływ Wschodu na religję grecką jest jeszcze wyraźniejszy w kulcie Afrodyty, bogini miłości, którą utożsamiają z Astartą Fenicjan i Babilończyków. Ares jest bogiem wojny, Hermes bogiem pasterzy i przewodnikiem dusz, wędrujących w świat zagrobowy, posłańcem Zeusa. Hades i Persefona (Prozerpina) królują w świecie podziemnym. Demeter jest boginią ziemi żywicielki, jej córka Kora (Persofona), porwana przez Hadesa, władcę podziemia, powracająca co pół roku na ziemię, symbolizuje obudzenie się natury na wiosnę. Dionysos jest bóstwem wegetacji roślinnej, a w szczególności winobrania. Morzami rządzi Posejdon. Oprócz tych głównych bóstw jest mnóstwo podrzędnych, jak bóstwo leśne Pan z orfszakiem Sylenów i Satyrów, Nimfy, Nereidy, Oceanidy i Furje.
 W VII wieku przed Chr. powstaje kult herosów, z których najsławniejszym jest Herakles, bohater narodowy Doryjczyków. Cały ten panteon podlega w ciągu wieków zmianom wyobrażeń, czy to pod wpływem Wschodu, czy to skutkiem przeobrażeń społecznych. Solon widzi w Zeusie bóstwo, które wynagradza za dobro, a zło karze, ale już Theognis (545 — 500) skarży się, że kara Zeusa dotyka złoczyńców dopiero poza grobem. Poeci Eschylos (525 — 456) i Sofokles (496 — 405) uważają również bogów za mścicieli zła. Euripides (480 — 406) zrywa z tradycją: tłumaczy namiętności ludzkie w sposób naturalny, krytykuje mity o bogach i ich historje skandaliczne i posuwa się aż do pytania, czy sprawami ludzkiemi [148]nie rządzi tylko przypadek. Aristofanes (445 — 388) szyderstwem wstrząsa wiarę religijną, ośmieszając bogów. Sofiści V wieku niszczą wiarę. Sokrates (470 — 399) stał się ofiarą reakcji przeciw sofistom jako bezbożnikom, mimo że nie był sofistą, nie zaprzeczał istnieniu bogów i z religijną gorliwością głosił prawdy moralne. Platon (428 — 347) uważał porządek rzeczy jako zawisły od idei wiekuistych, opanowanych przez ideę dobra. Aristoteles (384 — 322) umieszcza ponad bogami pierwszą i jedyną przyczynę wszelkiego ruchu, najwyższą energję, najwyższe dobro. Epikur (342 — 370) oddziela bogów od natury. W przeciwieństwie do ateizmu i jego szkoły stoicyzm (ob.) uznaje istnienie bogów, lecz tłumaczy ich w sposób panteistyczny, wreszcie Euhemeros (ok. r. 300) tłumaczy postacie mitologiczne istnieniem ubóstwianych ludzi.
 (Ob. Tadeusz Zieliński. Religja hellenizmu. Warszawa, 1925).

 Grecko-wschodni Kościół. Nazwa ta obejmuje cały szereg samoistnych, terytorialnych organizacyj kościelnych, wyłączonych z Kościoła katolickiego przez schizmę, czyli odszczepieństwo. Ze stanowiska katolickiego nazywa się ogół tych organizacyj kościelnych Kościołem schizmatyckim. Nieścisłą jest nazwa „Kościół grecko-katolicki“, określenie to bowiem przysłużą raczej części Kościoła rzymsko-katolickiego, zachowującej obrządek grecki (ob. Unici). Kościół grecko-wschodni oznacza się sam jako ortodoksyjny (z rosyjska „prawosławny“), przybierając tytuł, który w języku greckim brzmi: He ortodoxos katolike kai apostolike ekklesia tes anatoles, t. j. „Prawosławny, powszechny i apostolski Kościół Wschodu“.
 Odłączanie się Kościoła grecko wschodniego od Kościoła zachodniego, czyli rzymskiego rozpoczęło się już w II wieku wskutek powstania sekt monofizyckich i nestorjańskich, z któremi razem Kościół grecko-Wschodni stanowi grupę kościołów wschodnich (ob. Wschodnie kościoły). Gdy jednak sekty te wyłączyły się z Kościoła rzymsko-katolickiego wskutek zasadniczych różnic dogmatycznych, to powodem oddzielenia się Kościoła grecko-wschodniego były w pierwszym rzędzie względy polityczne, upozorowane przez teologów greckich w IX w. sztucznie skonstruowanemi różnicami dogmatycznemi (ob. Filioque).
 Właściwym powodem schizmy była rywalizacja między cesarstwem bizantyńskiem a zachodnio-rzymskiem i odrębność kultury, powstałej na wschodzie pod wpływem języka i cywilizacji greckiej, na zachodzie zaś pod wpływem języka i cywilizacji łacińskiej. Rywalizacja Rzymu i Bizancjum, ambicje pa rjarchów wschodnich, zwłaszcza patrjarchy w Konstantynopolu, który nie chcąc uznawać prymatu papieża, nazwał się w r. 518 ekumenicznym czyli powszechnym, żale łacinników do Greków z powodu oderwania południowych Włoch i Ilirji i zabrania położonych tam majątków kościelnych, wytworzyły nastrój obustronnej zawziętości, z którego skorzystali patrjarchowie „ekumeniczni“, aby oderwać się od jedności z Kościołem rzymsko-katolickim. Do czasów patrjarchy Focjusza zatargi te nie dotykały zasad wiary. Dopiero Focjusz z powodu nieuznania go przez papieża patrjarchą w Konstantynopolu w sporze z Ignacym, uznanym za prawowitego patrjarchę, w swym liście okólnym z r. 866 określił niektóre zwyczaje Kościoła zachodniego, jak np. spożywanie nabiału w pierwszym tygodniu wielkiego postu, wyłączne prawo biskupa do udzielania sakramentu bierzmowania, zakaz małżeństwa księży, a przedewszystkiem dodanie w wyznaniu wiary słowa „Filioque“ o pochodzeniu Ducha św. „i od Syna“, — jako kacerstwo i położył przez to podwalinę do schizmy. Do tego dołączył patrjarcha Michał Cerularjusz w orędziu z r. 1053 dalsze zarzuty przeciwko prawowierności Kościoła zachodniego, jak np. używanie niekwaszonego chleba przy ofierze mszy św., opuszczanie śpiewu Alleluja w czasie wielkopostnym itp. Wobec tego wysłańcy papiescy złożyli dn. 16 lipca 1054 r. na wielkim ołtarzu kościoła św. Zofji w Konstantynopolu bullę papieską, zawierającą wyklęcie Cerularjusza. Na tę bullę odpowiedział Cerularjusz wraz z innymi patrjarchami Wschodu klątwą, rzuconą na Rzym. Od tego czasu nie [149]brakło ze strony papieży usiłowań ku zjednoczeniu obydwu Kościołów. Usiłowania te znalazły poparcie ze strony cesarzy greckich, powodowanych względami politycznemi, a mianowicie celem zyskania pomocy Zachodu przeciw niebezpieczeństwu ze strony Turków. W ten sposób przyszła do skutku w r. 1439 unja florencka (ob. Florencki sobór), która jednak zawarta przez duchowieństwo greckie pod naciskiem politycznym, a zatem nie-szczerze, nie została przyjęta przez lud. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w r. 1453 Kościół wschodni popadł w niewolę turecką, t. j. zupełną zawisłość od sułtana. Patrjarcha Gennadjusz II (ob.) przedstawił Mahometowi II wyznanie wiary, został mianowany baszą i otrzymał zapewnienie opieki sułtana. Opieka ta, objawiająca się bezwzględną zależnością Kościoła wschodniego od władz państwowych, była wtórą formą cezaropapizmu, tworu bizantyńskiego, stanowiącego charakterystyczną cechę Kościoła wschodniego.
 Ten charakter kościoła państwowego i terytorjalnego, który zachował Kościół wschodni we wszystkich swoich odłamach, oraz wrogi jego stosunek do Kościoła katolickiego, spowodował już w XVI wieku próby zbliżenia się z protestantyzmem, trwające dotychczas. Za czasów patrjarchy Joazafa II próbował Melanchton uzgodnić protestantyzm z doktryną grecką, a patrjarcha Cyryl Lukaris próbował kalwinizować Kościół wschodni. Dotychczas utrzymuje Kościół ten przyjazne stosunki zanglikanizmem i starokatolicyzmem. Wpływ protestantyzmu objawia się także w ten sposób, że wykształceni w Niemczech greccy duchowni wprowadzili w kilku gminach zwanych „helleńsko-ewangelickiemi“ kazania niedzielne według wzorów protestanckich.
 Wprowadzenie Kościoła greckowschodniego do Rosji nastąpiło w r. 988, gdy Włodzimierz Wielki, zawarłszy pokój z cesarzem bizantyńskim Bazylim II, dał się ochrzcić. Stanowisko patrjarchy moskiewskiego, utworzone w r. 1589, wydawało się jednak Piotrowi Wielkiemu zbyt potężne, przeto od r. 1700 nie dopuścił do jego obsadzenia, a w r. 1721 ustanowił w Petersburgu „najświętszy synod“, który, pozostając w zupełnej zależności od władzy świeckiej, był aż do upadku cesarstwa rosyjskiego zewnętrznym wyrazem cezaropapizmu.
 Pod względem dogmatycznym właściwością Kościoła grecko-wschodniego jest trzymanie się uchwał pierwszych 7 soborów powszechnych, które odbyły się w latach od 325 do 787, a odrzucanie wszelkich dalszych, z czego wynika pewna skostniałość w egzegezie Pisma św. i stosowaniu tradycyj. Różnica dogmatyczna istnieje tylko we wspomnianym dodatku „Filioque“, którego Kościół grecko-wschodni nie uznaje. Sakramentu bierzmowania udziela się równocześnie z sakramentem chrztu. Nie uznaje się celibatu duchownych. Nabożeństwa tego Kościoła cechuje tajemniczość, którego zewnętrznym wyrazem jest przedzielenie wnętrza cerkwi przez ikonostas na dwie części: przybytek święty (wima), w którym stoi ołtarz, i nawa (naos), w której zgromadzeni są wierni. Główne nabożeństwo, czyli liturgja, składa się z trzech części: 1) proskomidja czyli przygotowanie, które odbywa się za ikonostasem bez żadnego współudziału wiernych, 2) liturgja katechumenów, odpowiadająca pierwszej części mszy według obrządku łacińskiego i 3) liturgja wiernych, czyli właściwa ofiara wraz z komunją, przyjmowaną pod dwiema postaciami także i przez wiernych.
 Pod względem prawnym rządzi się Kościół grecko-Wschodni zbiorem prawa kanonicznego, zwanym Nomokanon, zawierającym tak kościelne kanony, jako też i państwowe „nomoi“, wyjęte z Corpus iuris civilis cesarza Julstynjana. Kanony dzielą się na „apostolskie“, kanony 7 soborów powszechnych i szeregu synodów prowincjonalnych, oraz na „kanony 13 Ojców św.“.
 Mimo wspólności dogmatycznej i ustrojowej nie stanowi Kościół greckowschodni niepodzielnej jednostki jak Kościół rzymsko-katolicki, lecz dzieli się na cały szereg terytorjalnych, samoistnych (autocefalnych) kościołów. A mianowicie:
 1. Patrjarchat w Konstantynopolu, zwany ekumenicznym. Przywilejem [150]tego patrjarchatu, stawiającym go ponad, inne grecko-wschodnie kościoły autocefalne, jest święcenie oleju, zwanego myron (chrisam), który zobowiązane są od niego pobierać wszystkie inne kościoły. Obowiązku tego dopełniają tylko niektóre, jak grecki, aleksandryjski, jerozolimski, serbski, cypryjski, synaicki oraz na podstawie układu z r. 1924 także Kościół prawosławny w Polsce.
 2. Patrjarchat w Aleksandrji, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa najwybitniejszy z patrjarchatów Wschodu. Po zdobyciu Egiptu przez Omara upadło jego znaczenie i przez dwa wieki patrjarchowie aleksandryjscy rezydowali w Konstantynopolu.
 3. Patrjarchat w Antjochji.
 4. Patrjarchat w Jerozolimie.
 5. Patrjarchat w Moskwie, wskrzeszony po upadku caratu.
 6. Patrjarchat w Karłowicach.
 7. Kościół w klasztorze na górze Synaj, którego opat nosi tytuł arcy-biskupa. Wskutek sporu między patriarchatem aleksandryjskim i jerozolimskim o władzę nad tym klasztorem, synod w Konstantynopolu ogłosił go kościołem autocefalnym.
 8. Kościół na wyspie Cypr. Jest samoistnym od r. 431.
 9. Kościół grecki. Otrzymał prawa kościoła autocefalnego w r. 1833 równocześnie z odzyskaniem przez Grecję niezawisłości państwowej.
 10. Kościół rumuński, niezawisły od r. 1882.
 11. Kościół bułgarski. Domagał się samoistności od r. 1850, a gdy patrjarcha w Konstantynopolu nie chciał mu jej przyznać, sułtan ogłosił w r. 1870 egzarchę w Sofji egzarchą samoistnym. Od tego czasu Kościół bułgarski nie utrzymuje stosunków z patrjarchatem ekumenicznym, który uważa go za odstępczy.
 12. Kościół serbski, W XIV wieku istniał samoistny patrjarchat serbski z siedzibą w Ipeku, który w r. 1766 połączono z Konstantynopolem. W r. 1879 odzyskał samoistność.
 13. Kościół czarnogórski z metropolitą w Cetynje.
 14. Kościół siedmiogrodzki, od r. 1864 samoistny, z metropolitą w Hermanstadzie na czele.
 15. Metropolja bukowińska i metropolitąbukowińska z metropolitą w Czerniowcach.
 16. Kościół prawosławny w Polsce. Wyznawcy Kościoła grecko-wschodniego w Polsce, zwani dyzunitami, zależeli pod względem religijnym od patrjarchy w Konstantynopolu. W czasach przedrozbiorowych, wskutek rosnących wpływów rosyjskich, przyłączyli się do cerkwi rosyjskiej, będącej, jak wyżej wspomniano, pod kierownictwem „najświętszego synodu“ w Petersburgu, kościołem państwowym rosyjskim. Po upadku caratu, a w czasie odbudowy państwowości polskiej, synod ten i państwowa cerkiew rosyjska przestała istnieć, stosownie więc do zasady terytorjalności, na podstawie której wspomniane kościoły wyznania grecko-wschodniego, jak grecki, bułgarski’, serbski i rumuński, uzyskiwały niezależność z chwilą odzyskania niezależności przez państwo, na którego terenie istnieją, także i polski kościół prawosławny musiał uzyskać niezależność. Ten stan faktycznej niezależności polskiego prawosławia stwierdził synod polskich biskupów prawosławnych w Warszawie uchwałą z dn. 14 czerwca 1922 r., ogłaszając „Kościół prawosławny w Polsce“ jako autocefaliczny. Uchwałę tę ze stanowiska kościelnego ulegalizował patrjarcha ekumeniczny w Konstantynopolu Grzegorz VII w tomosie z dn. 13 listopada 1924, uznając ten Kościół jako jednostkę równorzędną we wspólnocie kościołów grecko-wschodnich i stwierdził, że zwierzchnią władzę w tym Kościele stanowi synod biskupów diecezjalnych pod przewodnictwem metropolity warszawskiego jako głowy Kościoła.
 Obecny stan organizacji hierarchicznej jest następujący: Zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego w Polsce jest „Metropolita warszawski i całej Polski“. Władzę swą sprawuje przy pomocy synodu, złożonego z biskupów diecezjalnych w Polsce. Diecezyj jest pięć: wołyńska z siedzibą biskupa w Pińsku, poleska z siedzibą w Pińsku, grodzieńsko-nowogrodzka z siedzibą w Grodnie, wileńska z siedzibą w Wilnie i warszawska z siedzibą w Warszawie.
 Ogół kościołów wyznania [151]grecko-wschodniego liczy obecnie około 122 miljonów wyznawców, z czego na Europę wypada 98 miljonów. W Polsce zaś mieszka przeszło 3 miljony prawosławnych .
.
 Wojna światowa pociągnęła za sobą nową organizację cerkwi prawosławnych. Trzy cerkwie autokefalne dawnych Austro-Węgier przestały istnieć. A mianowicie cerkiew bukowińska i siedmiogrodzka wcielone zostały do cerkwi rumuńskiej, złożonej obecnie z 5 metropolij, cerkiew zaś w Karłowcach — do cerkwi serbskiej. Cerkiew rosyjska rozpadła się na szereg oddzielnych cerkwi. Powstała autokefaliczna cerkiew prawosławna w Polsce i niezależnie od Moskwy cerkwie: finlandzka, łotewska i estońska.
 (Por. Janin: Les églises orientales et les rites orientaux, Paris, 1922).

 Gregoire Henryk (1750 — 1831), proboszcz w Embermesnil w Lotaryngji, deputowany do Stanów Generalnych, był w czasie rewolucji francuskiej pierwszym z kleru francuskiego, który w r. 1791 złożył przysięgę na konstytucję. W nagrodę za to został według praw rewolucyjnych wybrany biskupem w Blois. W zgromadzeniu narodowem, któremu przewodniczył w dniach zdobywania Bastylji, przemawiał za swobodę, nabożeństw, za zniesieniem nietykalności osoby króla i za wytoczeniem mu procesu. W r. 1799 został członkiem ciała prawodawczego. Po zawarciu konkordatu, którego nie chciał uznać, zrezygnował w r. 1803 z biskupstwa i otrzymał tytuł hrabiowski. Jako członek senatu przemawiał przeciw zaborowi Państwa Kościelnego, a w r. 1814 za detronizację Napoleona. Za czasów Restauracji usunięty z senatu, poświęcił się nauce i opracował projekt unji Kościoła grecko-wschodniego z Kościołem katolickim. Dla projektu tego wszakże nie mógł zjednać ani Ludwika XVIII, ani Aleksandra I. Napisał historję sekt p. t. „Histoire des sectes religieuses“, II wydanie w 5 tomach w Paryżu 1828.

 Gregorjanki. Na pamiątkę św. Grzegorza, papieża, który według tradycji wykupował dzieci niewolników i umieszczał je w szkołach, ustanowił papież Grzegorz IV w r. 830 święto dzieci szkolnych, obchodzone w dniu 12 marca, w którym oddawano dzieci do szkół. W Polsce panował zwyczaj, że w dniu tym chłopcy szkolni przebierali się, śpiewali pieśni, wypowiadali oracje, a zabawy te zwały się gregorjankami. Tak nazywano także chłopców, oddawanych do szkół.

 Gregorjańska woda. Przy konsekracji kościołów biskup używa wody rytualnej, osobno poświęconej, zmieszanej z winem, popiołem i solą. Woda ta nazywa się wodą gregorjańską.

 Gregorjańskie msze, msze św. za dusze zmarłych, odprawiane przez 30 dni z rzędu. Nazwa pochodzi od św. Grzegorza, papieża, i związana jest z legendą z życia tego świętego.

 Gregorjański kalendarz, ob. Kalendarz.

 Gregorjański ołtarz, ołtarz uprzywilejowany przez papieża do odprawiania przy nim mszy świętych za dusze zmarłych. Nazwa powstała od ołtarza, znajdującego się w kościele św. Grzegorza Wielkiego na Monte Celio w Rzymie.

 Gregorjański śpiew, rodzaj muzyki kościelnej, wprowadzony przez papieża św. Grzegorza Wielkiego (590 — 604), który zreformował śpiew kościelny. Założył szkołę śpiewaków (Scola cantorum), którą sam kierował i ułożył Antiphonarium, czyli zbiór wszystkich śpiewów, przepisanych przy mszy św. (por. Chorał).

 Gregorius Thaumaturgus, św. Grzegorz Cudotwórca (213 — 275), uczeń Origenesa, był biskupem Cezarei. Napisał formułę wiary o dogmacie Trójcy Przenajśw. i list kanoniczny o pokucie kościelnej.

 Gremjał, okrycie rytualne, które kładzie się na kolana biskupa, siedzącego na tronie, w czasie mszy biskupiej. Jest to czworoboczny kawałek materji jedwabnej tego koloru, co ornat, obszyty złotym galonem, często ozdobiony haftem.

 Grób św., 1) w którym złożono zdjęte z krzyża Ciało Chrystusa, znajduje się w Jerozolimie w kościele Grobu św., który obejmuje także miejsce ukrzyżowania (ob. Golgotha). W miejscu tem wybudował Konstantyn W. bazylikę, spaloną w r. 614 przez Persów. W 15 lat potem na miejscu ruin powstały cztery kościoły: kościół Grobu św., zwany Anastasis, kościół Golgoty, kościół zw. Martyrium i kościół N. Marji Panny. Kościoły te w r. 1010 zburzono, a w r. 1048 znowu odrestaurowano. Krzyżowcy połączyli je w jeden kościół, który dotrwał aż do pożaru w r. 1818. Obecny kościół Grobu św. obejmuje oprócz miejsca Grobu św. pod ogromną kopułę i miejsca ukrzyżowania, wiele kaplic i trzy kościoły: rzymsko-katolicki oo. franciszkanów, grecko-wschodni i ormiański.
 2) Grób św. w Wielkim Tygodniu jest to ołtarz lub kaplica, w której [152]jest wystawiony Najśw. Sakrament od wielkiego piątku przez wielką, sobotę aż do rezurekcji. Według pobożnego zwyczaju katolicy odwiedzają, w te dni kościoły, co nazywa się „odwiedzaniem grobów“.

 Grobu św. zakony. 1) Kongregacja jerozolimska kanoników regularnych św. Grobu, powstała w r. 1114. Po zajęciu Jerozolimy przez Saracenów kongregacja przeniosła się do Ptolemaidy, a po zdobyciu i tego miasta rozproszyła się po Niemczech i Włoszech. Członkowie jej byli także w Polsce.
 2) Rycerze Grobu św., order rycerski, wznowiony przez Piusa IX w r. 1868, składa się z komturów, komandorów i rycerzy. Od lutego 1928 r. order ten nadaje patrjarcha Jerozolimy.
 3) Kanoniczki Grobu św., kongregacja żeńska, założona w r. 1622 w Chareville. Obecnie dom tej kongregacji istnieje w Baden-Baden.

 Gromnice, świece woskowe, poświęcane w dniu święta Oczyszczenia Najśw. Marji Panny (2 lutego), stąd i święto samo nazywa się świętem Matki Boskiej Gromnicznej. Nazwa gromnicy pochodzi od słowa grom (piorun), gdyż wedle starodawnego zwyczaju polskiego świecę tę zapalano w czasie burzy. Gromnicę zapalają także przy umierających.

 Groote (Groot) Gerhard, zwany Gerhardus Magnus (1340 — 1384), założyciel kongregacji „braci wspólnego żywota“. Studjował teologję, medycynę i prawo kanoniczne w Akwizgranie i w Paryżu, był nauczycielem szkoły kapitulnej w Deventer, następnie kanonikiem w Utrechcie. Pod wpływem prjora kartuzów, Henryka de Calkar, porzucił życie świeckie, zrzekł się kanonikatu i począł działać w diecezji utrechckiej jako kaznodzieja pokutny. Pod jego kierownictwem zgromadził Florencjusz Radewyns we wspólnym domu w Deventer młodych księży, trudniących się przepisywaniem rękopisów, i w ten sposób powstała kongregacja „braci wspólnego żywota“, mająca na celu krzewienie zasad praktycznego życia chrześcijańskiego. W szkole, utrzymywanej przez tę kongregację w klasztorze w Windesheim, założonym w r. 1385, miał się kształcić Tomasz à Kempis, słynny autor dzieła „O naśladowaniu Chrystusa“ (ob. Tomasz à Kempis).

 Grotius Hugo (de Groot), holenderski mąż stanu, prawnik i teolog (1583 — 1645). W dziele swem De iure belli et pacis („o prawie wojny i pokoju“) ustalił zasady prawa narodów. Jako teolog reformowany dążył do pogodzenia protestantów z katolikami i w dziełach swoich Via ad pacem ecclesiasticam („droga do pokoju kościelnego“), De dogmatibus („o dogmatach“) i innych oceniał bardzo przychylnie naukę Kościoła katolickiego, co dało powód do pogłosek o jego przejściu na katolicyzm. W sporze między arminjanami a gomarystami (ob. Dordrecht) stał po stronie arminjanów, za co gomaryści, będący partją rządową, skazali go na dożywotnie więzienie i konfiskatę majątku. Uciekając przed prześladowaniami fanatycznych kalwinistów, musiał dwukrotnie opuszczać ojczyznę.

 Grotta ferrata, unicki klasztor bazyljanówi w okolicy Rzymu z opatem, podlegającym biskupowi w Frascati. Opactwo to założył św. Nil, opat bazyljański z Kalabrji w r. 1004.

 Grundtvig Mikołaj, teolog protestancki, historyk i poeta duński (1783 — 1812). W sporach z teologami duńskimi zwalczał racjonalizm kościoła urzędowego, jako instytucji państwowej. Był zwolennikiem kierunku narodowo-religijnego i twórcą systemu, zwanego grundtwigjanizmem, w którym domagał się zupełnej wolności sumienia i niezależności kościoła od państwa.

 Grzebanie zmarłych, ob. Pogrzeb.

 Grzech w pojęciu teologji katolickiej jest aktem woli ludzkiej, przeciwnym woli boskiej, która objawia się zewnętrznie przez prawo etyczne, a wewnętrznie przez sumienie. Nauka Kościoła odróżnia grzech osobisty od grzechu pierworodnego, odziedziczonego po pierwszych rodzicach, od którego uwalnia sakrament chrztu. Według dogmatu katolickiego o Niepokalanem Poczęciu Matka Boska urodziła się wolną od grzechu pierworodnego.
 Do istoty grzechu osobistego należą trzy czynniki: 1) czyn zły, czyli sprzeciwiający się prawu bożemu, 2) [153]świadomość złego czynu i 3) zezwolenie wolnej woli. Grzech może być „śmiertelnym“, gdy jest zupełnie świadomem nieposłuszeństwem prawu bożemu w rzeczy ważnej, lub „powszednim“, gdy jest przekroczeniem prawa bożego w rzeczy mniej ważnej lub bez dokładnej świadomości lub też bez zupełnej zgody woli na grzech. Prócz tego rozróżnia nauka katolicka: grzechy główne, czyli rodzące inne grzechy, grzechy myślne i uczynkowe, grzechy z opuszczenia czyli niedopełnienia nakazu i grzechy przekroczenia zakazu, grzechy wołające o pomstę do nieba i grzechy przeciw Duchowi św., grzechy własne, czyli spełnione bez współudziału drugich i grzechy cudze, czyli polegające na uczestnictwie i spowodowaniu grzechu drugich. Wedle dogmatu katolickiego o grzechów odpuszczeniu, sakrament pokuty czyli spowiedź zmywa wszelkie grzechy (ob. Spowiedź).

 Grzegorz. Było 16 papieży tego imienia:

 Św. Grzegorz I Wielki. Jeden z największych papieży, ur. ok. r. 540, pochodził z senatorskiej rodziny rzymskiej Anicjuszów i został w r. 574 mianowany przez cesarza Justyna pretorem w Rzymie. Po śmierci ojca odziedziczywszy znaczne dobra, założył sześć klasztorów benedyktyńskich w Sycylji oraz jeden w swoim domu w Rzymie na Monte Celio i do tego klasztoru sam wstąpił. Wyświęcony przez papieża Paschalisa II na diakona, był jego posłem (apocrisiarius) w Konstantynopolu, gdzie przyczynił się do pogodzenia cesarza z papieżem. Powróciwszy w r. 585 do Rzymu, został opatem założonego przez siebie klasztoru. W r. 590 wybrał go kler, senat i lud rzymski jednomyślnie papieżem. W czasie swego pontyfikatu (590 — 604) zdziałał bardzo wiele dla organizacji Kościoła katolickiego i utrwalenia prymatu papieskiego. Ustalił ostatecznie tekst kanonu mszy św., zreformował muzykę kościelną (ob. Gregorjański śpiew), zwalczał symonję, herezje i pogaństwo w Sycylji, Korsyce i Sardynji i wprowadził chrześcijaństwo w Anglji. Pozostawił dzieła dogmatyczne i ascetyczne, któremi żyło średniowiecze. W czasie klęsk powodzi, cholery i głodu, które nawiedziły Włochy, rozwinął szeroką działalność dobroczynną. Przybrał tytuł Serwus servorum Dei („sługa sług bożych“) będący odtąd tytułem papieży.

 Św. Grzegorz II, papież od r. 715 do 731, zwalczał szerzone przez cesarza Leona III obrazobórstwo, w r. 729 od. wrócił od Rzymu niebezpieczeństwo inwazji Longobardów, przyczynił się wiele do rozszerzenia i utrwalenia chrześcijaństwa w Niemczech i w Anglji.

 Św. Grzegorz III (papież 731 — 741), prowadził wślad za swoim poprzednikiem Grzegorzem II walkę przeciwko obrazobórcom (ikonoklastom) i zwołał do Rzymu w r. 732 sobór, który potępił to kacerstwo.

 Grzegorz IV (papież 827 — 844), w czasie upadku państwa frankońskiego wdał się w spór Ludwika Pobożnego z synami stając po stronie Lotara (833). Wprowadził do kalendarza rzymskiego uroczystość Wszystkich Świętych.

 Grzegorz V (papież 996 — 999), pierwszy papież niemieckiego pochodzenia, krewny cesarza Ottona III, którego koronował. Zwalczał symonję.

 Grzegorz VI (papież 1045 — 1046), nabył godność papieską przez symonję. Synod w Sutri, na którym sam się o symonję oskarżył, złożył go z urzędu. Umarł w Kolonji w r. 1048.

 Św. Grzegorz VII (papież 1073 — 1085). Jeden z największych papieży, przedtem mnich benedyktyński Hildebrand, urodzony w Toskanji, był kanclerzem Grzegorza VI i zanim został papieżem sprawował jako subdiakon i archidiakon Kościoła rzymskiego od r. 1049 faktyczne rządy Kościoła za papieży Leona IX, Wiktora II, Stefana X, Mikołaja II i Aleksandra II. Zostawszy w r. 1073 papieżem podjął plan uwolnienia papiestwa od wpływu władzy świeckiej przy obsadzaniu stanowisk duchownych i przeprowadził w tym celu z królem niemieckim Henrykiem IV słynny spór o inwestyturę. Król, dotknięty ekskomuniką papieską, udał się do Kanossy (1077), gdzie przyjął wszelkie warunki, stawiane mu przez Grzegorza, odbył trzydniową pokutę i został zwolniony z klątwy. Gdy jednak obietnic nie dotrzymał, papież wyklął go [154]powtórnie i zatwierdził wybór Rudolfa Szwabskiego na króla niemieckiego. Walki polityczne, które Grzegorz VII do końca życia prowadził, nie przeszkodziły mu w wszechstronnej działalności kościelnej, której głównym celem było ukrzepienie karności kościelnej. W tym celu Grzegorz VII bezwzględnie zwalczał symonję i przeprowadzał celibat duchowieństwa, a zwołane przez niego sobory rzymskie w r. 1074 i 1075 uchwaliły surowe kary za symonję i łamanie celibatu. Umarł na wygnaniu w Salerno i umierając powiedział: Dilexi iustitiam et odivi iniquitatem, propterea morior in exilio („Miłowałem sprawiedliwość a brzydziłem się nieprawością, dlatego umieram na wygnaniu).

 Grzegorz VIII, papież przez 57 dni w r. 1187, po zdobyciu Jerozolimy przez sułtana Saladyna wzywał świat chrześcijański do nowej wyprawy krzyżowej.

 Grzegorz IX (papież 1227 — 1241), wybrany papieżem jako starzec 80-letni, okazał wielką energję w sporze z cesarzem Fryderykiem II, którego zmusił do pokoju w San Germano (1230), ekskomunikował go powtórnie i nie dożył końca sporu. Kanonizował św. Franciszka i św. Dominika i ogłosił zbiór dekretaljów, będący wówczas oficjalnym kodeksem prawa kanonicznego.

 Św. Grzegorz X (papież 1271 — 1276), zakończył zatargi papiestwa z cesarstwem, koronując w r. 1273 Rudolfa z Habsburga; zwołał w r. 1274 sobór do Lyonu, na którym uchwalono prawo o konklawe, regulujące wybór papieża.

 Grzegorz XI (papież 1370 — 1378), ostatni papież pochodzenia francuskiego. Rezydował w Awinjonie i na prośby św. Katarzyny Sienneńskiej powrócił do Rzymu. Był jednym z największych uczonych swego czasu.

 Grzegorz XII (papież 1406 — 1415). Jego pontyfikat przypadł na czas t. zw. wielkiej schizmy papieskiej, zakończonej na soborze w Konstancji w r. 1415.

 Grzegorz XIII (papież 1572 — 1585), założył i uposażył 23 seminarja, t. zw. Collegia nationalia, dla kształcenia kapłanów, między innemi Collegium Romanum czyli uniwersytet gregorjański w Rzymie. Dokładał starań około odrodzenia katolicyzmu w Anglji i Szwecji i około unji z Kościołem wschodnim. W r. 1581 wysłał jezuitę Possevini do Polski celem pośrednictwa między Stefanem Batorym a Iwanem Groźnym. Zreformował kalendarz bullą z 24 lutego 1582 (ob. Kalendarz).

 Grzegorz XIV, był papieżem od1590 do 1591 r.

 Grzegorz XV (papież 1621 — 1623), kanonizował św. Stanisława Kostkę, św. Ignacego Lojolę, św. Franciszka Ksawerego i św. Ludwika Gonzagę. W r. 1621 wydał obowiązujące przepisy co do wyboru papieża. W r. 1622 założył kongregację de propaganda fide.

 Grzegorz XVI (papież 1831 — 1846), walczył z rewolucją w krajach należących do Państwa kościelnego. Bronił praw Kościoła przeciw Prusom w sprawie małżeństw mieszanych i przeciw Rosji w sprawie unitów i Polaków pod zaborem rosyjskim.

 Grzegorz nazjanzeński, święty, ur. w r. 329, studjował w Cezarei, w Aleksandrji i w Atenach. Zaprzyjaźniwszy się z św. Bazylim przyjął chrzest w r. 357, został kapłanem a w r. 372 biskupem w Sazymie. W r. 379 powołany przez przeciwników Arjusza do Konstantynopola, zwalczał jego naukę z taką energją i wymową, że otrzymał tytuł „teologa“ a w r. 380 został patrjarchą. Brał udział w drugim soborze powszechnym w Konstantynopolu w r. 381, a wkrótce potem złożył godność i umarł jako pustelnik w r. 390. Jest jednym z ojców Kościoła greckiego i należy wraz z św. Grzegorzem niseńskim i św. Bazylim do „Trzech wielkich z Kappadocji“. Pozostawił mowy, listy i poematy, odznaczające się wytwornością języka i głębokością myśli. Jego mowę żałobną na śmierć św. Bazylego naśladował Bossuet w swej słynnej mowie pogrzebowej na śmierć księcia Kondeusza.

 Grzegorz niseński (z Nissy), święty, brat św. Bazylego Wielkiego, był od r. 371 biskupem w Nissie w Kappadocji. Wybitny mówca i gorliwy obrońca niceańskiego wyznania wiary, musiał w r. 375 uciekać przed arjanami, których zwalczał. W r. 379 wrócił na swoje stanowisko i zmarł w r. 394. [155]Zostawił liczne dzieła teologiczne (Hexameron), pisane językiem wyszukanym, pełnym metafor i kombinacyj rytmicznych na sposób współczesnych sofistów. Wraz z swym bratem św. Bazylim i z św. Grzegorzem nazjanzeńskim należy do grupy, zwanej w historji Kościoła grupą, trzech „Wielkich z Kappadocji“.

 Grzegorz św. Iluminator czyli Oświeciciel, apostoł Armenji, żył w końcu III a z początkiem IV w. Nazywał się Grigor Lusaworycz i pochodził z perskiego rodu Arsakidów. Gdy jego ojciec Anag zranił śmiertelnie króla Ormian, Chozroesa I, miał być Grzegorz, wówczas dwuletnie dziecko, zabity. Ocalony przez mamię i wychowany po chrześcijańsku w Cezarei, dostał się na dwór syna Chozroesa, króla Tyrydata III, który w r. 286 na czele armji rzymskiej odzyskał państwo swego ojca. Gdy Grzegorz odmówił składania ofiar bogom, Tyrydat wtrącił go do więzienia. Po 14 latach został uwolniony z powodu choroby umysłowej Tyrydata, którego uleczył i nawrócił na chrześcijaństwo. Arcybiskup Cezarei wyświęcił go na biskupa, a papież Sylwester I mianował patrjarchą Armenji. Grzegorz zorganizował kościół armeński, odbywał podróże misyjne, budował kościoły, zakładał klasztory, szpitale i szkoły. Pod koniec życia złożył godność patrjarchy i umarł w r. 331 jako pokutnik w grocie u stóp góry Sebuh.

 Grzegorz z Sanoka, humanista polski w XV wieku. Kształcił się, wędrując po Niemczech, potem w Akademji krakowskiej, gdzie wykładał Bukoliki Wirgiljusza. Był proboszczem w Wieliczce i spowiednikiem Władysława Warneńczyka. Po bitwie pod Warną przebywał na Węgrzech, wróciwszy do kraju został konsekrowany na arcybiskupa lwowskiego. Umarł ok. r. 1478. Postać Grzegorza z Sanoka, doniedawna otoczona wielkim blaskiem jako wybitnego uczonego, poety i filozofa humanistycznego, za jakiego go uważano na podstawie panegiryku współczesnego mu Kallimacha (Buonacorsiego), została przez nowsze badania odarta z uroku. Okazało się, że przypisywane mu wyrażenie „somnia vigilantium“ („marzenia na jawie“), którego miał użyć o metodach bakałarzy scholastycznych, poczytywanie poezji za główny czynnik wychowawczy, krytyka alegoryj i przypowieści Pisma św., narzekanie na utrudnione rozwody w Kościele katolickim i inne tym podobne pomysły liberalne nie są jego wynalazkiem, lecz odpowiadają typowym poglądom współczesnych mu humanistów.

 Grzegorz z Szamotuł, archidiakon poznański, profesor prawa kanonicznego w Akademji krakowskiej w XVI wieku, napisał podręcznik prawa małżeńskiego p. t. „Enchiridion impedimentorum quae iuxta canonicas constitutiones in matrimoniis contingunt“. Kraków 1529.

 Grzegorz z Żarnowca, ob. Koszarski.

 Grzegorza order, ustanowiony w r. 1831 przez Grzegorza XVI order papieski Grzegorza Wielkiego (ob. św. Grzegorz I). Posiada trzy klasy: rycerzy wielkiego krzyża, których może być tylko 30, komandorów (70) i rycerzy (300). Odznakę orderową stanowi krzyż ośmiokątny z wizerunkiem św. Grzegorza Wielkiego i z napisem: Pro Deo et principe. Mundur zielony z białemi wypustkami ustanowił Pius X w r. 1905.

 Guizot Franciszek Piotr Wilhelm, francuski mąż stanu i minister (1787 do 1874). W r. 1812 był profesorem historji w Sorbonie. W r. 1830 wstąpił do pierwszego gabinetu Ludwika Filipa i jako minister oświaty (1832 — 1836) położył wielkie zasługi na polu szkolnictwa. W r. 1840 był posłem francuskim w Londynie. Rewolucja z r. 1848 pozbawiła go stanowiska i zmusiła do ucieczki z kraju. Po powrocie w r. 1849 pracował na rzecz przywrócenia monarchji. Mimo że był protestantem, występował jako minister na rzecz protektoratu Francji nad misjami katolickiemi. Protestanci zarzucają mu, że jako członek paryskiego konsystorza reformowanego spowodował w r. 1864 usunięcie Atanazego Coquerela, liberalnego pastora paryskiego i że na synodzie w r. 1872 przeprowadził uchwałę, że nietylko duchowni, obejmujący swój urząd, ale i wyborcy członków konsystorza reformowanego muszą złożyć ortodoksyjne wyznanie wiary. Przez to Guizot stał się twórcą ortodoksji w łonie protestantyzmu francuskiego.

[156] Gujana, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Gusła, ob. Zabobon.

 Gustav-Adolf Verein, ewangelicki związek imienia Gustawa Adolfa, stowarzyszenie wyznaniowo-polityczne, rozpowszechnione w Niemczech i w Austrji, działające także w Polsce na obszarach dawnego zaboru pruskiego i austrjackiego w kierunku wspierania protestantyzmu i niemieckości u Niemców-protestantów, żyjących w t. zw. diasporze czyli w rozproszeniu a mianowicie w krajach katolickich. Stowarzyszenie to, założone w r. 1832 w 200-letnią rocznicę śmierci Gustawa Adolfa, ograniczało się pierwotnie na Saksonję a po r. 1840 rozszerzyło się na całe Niemcy. W Bawarji było do r. 1849 zabronione a w Austrji dopuszczono je dopiero w r. 1862 wskutek t. zw. patentu protestanckiego z r. 1861. Z końcem ubiegłego stulecia rozwinęło żywą działalność propagandową w Austrji, znaną pod nazwą „Los von Rom-Bewegung“, t. j. ruchu pod hasłem „precz z Rzymem“, popieraną politycznie przez stronnictwo wszechniemieckie.
 Stowarzyszenie obejmuje gminy protestanckie wyznania luterskiego, reformowanego i unijnego, które mogą w sposób wiarogodny wylegitymować się przynależnością do protestantyzmu, i składa się ze związków głównych (Hauptvereine, w r. 1909 było ich — 45), związków filjalnych (Zweigvereine — 2045), związków kobiecych (Frauenvereine — 671) i związków studenckich (4). Stowarzyszenie udziela wsparć pieniężnych gminom protestanckim lub przechodzącym na protestantyzm, buduje kościoły i domy modlitwy, nabywa grunta, tworzy fundusze dotacyjne dla pastorów, kościołów i szkół wyznaniowych, utrzymuje pastorów stałych i wędrownych kaznodziejów. Kosztem stowarzyszenia im. Gustawa Adolfa do r. 1909 wzniesiono 2512 nowych budynków kościelnych, 916 szkół, 954 plebanij i dokonano 945 remontów.
 Wewnątrz związku pojawiają się częstokroć różnice na punkcie większego lub mniejszego liberalizmu w badaniu legitymacji członków pod względem wyznaniowym, przyczem powstają zarzuty o obskurantyzm z jednej strony a o bezbożność z drugiej. Dotychczas istnieją gminy protestanckie, które bojkotują związek, jako zarażony indyferentyzmem religijnym. Głośne są też narzekania na trudności, które związek napotyka w miastach północno-niemieckich, jak Berlin, Charlottenburg i Hamburg o ludności niemal wyłącznie protestanckiej, która objawia zupełną obojętność dla spraw związku i tak np. w Hamburgu związek liczy członków zaledwie ⅕% ludności protestanckiej, podczas gdy w krajach o ludności przeważnie katolickiej, jak np. w Styrji, 33% miejscowych protestantów. Jest to również dowodem wojowniczego charakteru związku jako propagandowego. Związek im. Gustawa Adolfa należy odróżnić od „związku ewangelickiego“ (evangelischer Bund) ob. Ewangelicki Związek.

 Günther Antoni, filozof i teolog (1785 — 1863), studjował w Pradze filozofję i prawo a w Raab teologję. Wyświęcony na kapłana w r. 1820 wstąpił do zakonu jezuitów. Po dwóch latach opuścił zakon i był do r. 1848 cenzorem książek teologicznych i prawniczych w Wiedniu, odrzuciwszy w tym czasie ofiarowane mu katedry teologji i filozofji na uniwersytetach w Monachjium, Bonn i Tübingen. Stworzył system filozoficzny, zwany günterjanizmem, skierowany głównie przeciw współczesnemu panteizmowi Schellinga i Hegla, noszący znamię dualizmu metafizycznego. Günther uważa świat stworzony jako „kontrapozycję“ Boga. Chcąc wytłumaczyć dogmaty o Trójcy Przenajśw., o stworzeniu, wcieleniu i odkupieniu w drodze spekulatywnej filozofji i pogodzić rzekome sprzeczności wiary z nauką, wpadł w t. zw. semiracjonalizm, czyli pomieszał porządek naturalny z porządkiem nadnaturalnym. Uważał człowieka za złożonego z ducha i z „natury“, którą stanowi dusza i ciało. Nauka jego zyskała wielu zwolenników w sferach uczonych katolickich, które z początku nie dostrzegły słabych stron jego filozofji. Wywiązała się długa polemika, która oparła się o kongregację indeksu w Rzymie i zakończyła się w r. 1857 zatwierdzonym przez papieża zakazem pism [157]Günthera. G. poddał się tej decyzji i umarł pojednany z Kościołem.

 Gützlaff Karol Fryderyk, misjonarz protestancki w Chinach (1803 — 1851). Wychowanek berlińskiego zakładu misyjnego, wysłany został przez holenderskie towarzystwo misyjne na Sumatrę, gdzie nie dotarł lecz osiadł w Batawji. Tam nauczywszy się po chińsku, udał się w r. 1831 z angielskim misjonarzem Tomlinem do Bangkoku a następnie do Makao. Przebrany za Chińczyka i naturalizowany jako Chińczyk pod nazwiskiem Szi-li, rozwijał działalność misyjną, głównie przez wysyłanie płatnych kolporterów1, którym dawał wydane przez siebie w języku chińskim biblję, celem rozszerzania ich po kraju. Ci wysłańcy prowadzili handel danemi im książkami, odprzedając je drukarzowi chińskiemu, od którego Gutzlaff kilkakrotnie zpowrotem je kupował. Przy pomocy rządu angielskiego założył w r. 1844 „związek chiński“, dla którego zbierał fundusze w czasie swych podróży po Anglji i Niemczech w r. 1849. Po jego śmierci okazało się, jak mały był wynik jego pracy misyjnej w stosunku do udzielonego mu przez rząd angielski poparcia i w stosunku do wielkości funduszów, któremi rozporządzał.

 Gwardjan, z Włoskiego guardare, zn. uważać, tytuł przełożonego w klasztorach reguły franciszkańskiej, t. j. u franciszkanów, bernardynów, reformatów, kapucynów i braci bosych. Wybierają ich prowincjali, w niektórych klasztorach sami zakonnicy, na lat trzy. Gwardjani biorą udział w wyborze prowincjała, któremu podlegają, oraz jego doradców, czyli definitorów.

 Gwido d’Arezzo, reformator śpiewu kościelnego w XI wieku, był zakonnikiem benedyktyńskim w Pompozie. Wynaleziona przez niego metoda śpiewu kościelnego wzbudziła taką zazdrość u braci zakonnych, że musiał uciekać z klasztoru. Na wezwanie papieża Jana XIX (1024 — 1033) przybył do Rzymu i zjednał papieża dla swej metody. Na prośbę opata z Pompozy wrócił do tego klasztoru.

 Gyrovagi, ob. Girowaganci.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.