Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/Misterja
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | M. Arct |
| Data wyd. | 1930 |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | M – wykaz haseł M – całość |
| Indeks stron | |
Misterja. I. Misterja pogańskie, nazwa z greck. mysterion — tajemnica, obrzędy i ceremonje religijne, dostępne tylko dla wtajemniczonych. Każdy kult pierwotny, praktykowany w łonie rodziny, był dostępny tylko dla członków rodziny a w miarę powstawania wyższych związków społecznych, jak ród, szczep, naród, państwo, dla członków tych związków. Najdawniejsze z misterjów greckich, misterja eleuzyńskie, w czasie, gdy Eleuzis, miasto w Atyce, stanowiło samodzielne państwo, a mianowicie w VII w. przed Chr., były dostępne najpierw tylko dla członków rodu Eumolpidów, potem dla innych rodów eleuzyńskich, a gdy Ateny zagarnęły Eleuzis, stały się kultem państwowym ateńskim. W czasie „małych“ misterjów eleuzyńskich, które odbywały się na ateńskiem przedmieściu Agrai w lutym, przedsiębrano wtajemniczanie nowych członków (mystes) w tajemnice misterjów przez osoby do tego przeznaczone, zwane mistagogami (mystagogoi). Wielkie misterja eleuzyńskie odbywały się po zasiewach jesiennych w miesiącu boedromion (wrzesień). Ze świątyni Demeter i Kory w Eleuzis wynoszono świętości, wieziono je do Aten a stamtąd niesiono je w pochodzie, złożonym z kilku tysięcy „mystes“, do Eleuzis, gdzie przez kilka nocy odbywały się właściwe misterja. Poświęcone były czci Demeter (Cerery) i jej córki Kory (Persefony), porwanej przez Hadesa w świat podziemny i powracającej co pół roku na świat. Był to kult przyrody, zamierającej w jesieni a budzącej się do życia na wiosnę. Z tego okazuje się niezaprzeczony związek misterjów eleuzyńskich z rolnictwem i ich znaczenie u Greków jako narodu prze-ważnie rolniczego. Misterja eleuzyńskie przetrwały do czasów cesarstwa rzymskiego. Cesarze Hadrjan i Marek Aureljusz uważali ze względów politycznych za potrzebne należeć do wtajemniczonych (mystes) a cesarz Walentynjan, który w r. 364 zakazał odbywania wszelkich nocnych obrzędów, zrobił wyjątek dla misterjów eleuzyńskich, które jednak niedługo potem (395 r.) ustały po zburzeniu świątyni w Eleuzis przez Alaryka. Mniej rozpowszechnione były misterja Kabirów na wyspie Samotrake. Wyraz grecki „kabeiroi“ (od semickiego „kabbirim“, zn. „potężni“) oznaczał bóstwa podziemne, których kult wraz z nazwą semicką przywieźli do Grecji Fenicjanie. Najgłośniejszy z Kabirów był Hefajstos, bóstwo opiekujące się rękodziełami (kowalstwem i snycerstwem), przemysłem i sztuką. Misterja te, jakkolwiek bardzo dawne, zyskały większe znaczenie dopiero za czasów Filipa Macedońskiego i Ptolomeuszóiw. Do wtajemniczonych w te misterja należał także wódz rzymski, Marcus Claudius Marcellus, zwycięzca Hannibala.
Szczególny charakter posiadały misterja orfickie, powstałe w Grecji w VI wieku przed Chrystusem, odprawiane w Tnacji na cześć Orfeusza, muzyka i poety, postaci mitologicznej, którą utożsamiają z Dionyzosem. Wedle tego mitu Dionyzos Zagreus, syn Zeusa i Persefony, pan świata, został rozszarpany i pożarty przez Tytanów. Za karę Zeus spalił tytanów piorunem a z ich popiołów utworzył człowieka, w którym zmieszane są pierwiastki tytaniczne, złe, stanowiące ciało ludzkie, z pierwiastkami dionizyjskiemi, dobremi, z których po-wstała dusza ludzka. Wedle nauki orfickiej obowiązkiem człowieka jest wzmacniać w sobie pierwiastki dionizyjskie, niebiańskie, wyzwalając duszę z więzów ciała, aby mogła wrócić po śmierci do niebieskiej ojczyzny. Zanim jednak dusza tam się dostanie, musi przejść przez szereg bytów, wędrując przez różne ciała (ob. Metempsychoza). Zato zaś, co w związku z temi ciałami zgrzeszy, musi odpokutować przez piekielne męki. Chcąc tych mąk uniknąć, musi się chronić przed skalaniem; gdy jednak samo przechodzenie z ciała do ciała jest skalaniem, musi się starać o przerwanie tej wędrówki. To może uzyskać tylko przez wtajemniczenie i misterja orfickie, które uczyły formuł, mających na drugim świecie wskazać drogę, aby uniknąć Tartaru (piekła), a trafić do Elisium (nieba). Szczegóły tej nauki były wyrażone w misterjach orfickich przez kilkakrotne wędrówki Orfeusza w świat podziemny. Misterja orfickie i ich treść filozoficzno-etyczna podziałała na filozofów Empedoklesa i Platona, pitagorejczyków, stoików i nowoplatoników. Były także gruntem, na którym za czasów chrześcijaństwa wyrosły sekty gnostyckie.
II. Misterja chrześcijańskie. Nazwę wywodzą niektórzy nie z greck. mysterion — tajemnica, lecz z łacińskiego ministerium — czynność, funkcja. Były to przedstawienia religijne, mające za temat sceny biblijne, z życia Chrystusa, Matki Bożej 1 świętych. Już w VIII w. powstały widowiska sceniczne, których przedmiotem było życie Chrystusa i Jego męka. Wiekiem największego rozwoju misterjów był wiek XIII, w którym powstawały osobne stowarzyszenia, zajmujące się wystawianiem widowisk religijnych, jak Confrérerie de la Mazoche w Paryżu i Compagnia del Confalcone w Rzymie. Widowiska te odbywały się pierwotnie w kościołach z udziałem duchowieństwa, później w przeznaczonych na to budynkach lub na placach publicznych. Papież Inocenty III (1198 — 1216) zakazał duchowieństwu brać udział w misterjach.
W Polsce misterja duchowne nazywano dialogami. Aktorami, wystawiającymi misterja, byli przeważnie uczniowie Akademji Krakowskiej, „żacy krakowscy“ a później zawodowi aktorzy, zwani rybałtami, którzy wiązali się w towarzystwa i dawali przedstawienia religijne w różnych okolicach Polski. Najdawniejszem z takich widowisk był „Dialog o ścięciu św. Jana“. Do najgłośniejszych w początkach XVI w. należał „dialog dominikański“ z r. 1533, wyobrażający sceny z życia Chrystusa. Przedstawienie zaczynało się w Niedzielę Palmową od prologu, wyobrażającego wjazd Jezusa do Jerozolimy a kończyło się we środę Wielkiego Tygodnia pogrzebem Jezusa. Niemniej głośny był „dialog częstochowski“ Mikołaja z Wilkowiecka p. t. „Historja o chwalebnem Zmartwychwstaniu Pańskiem“. Do widowisk tych dodawano sceny wesołe, zwane interludjami lub intermedjami. Pozostałością tych widowisk są jasełka, czyli szopka.
