Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/M (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	M – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[270]

M

 Mabillon Jan (1632—1707) mnich benedyktyński z kongregacji maurynów w opactwie Saint Germain des Prés, słynny z uczoności, twórca dyplomatyki jako umiejętności, której zasady skreślił w dziele p. t. „De re diplomatica“ (1861). Pozostawił wiele dzieł historycznych i patrystycznych, w których położył podwaliny do historji średnioweicza, ocenianego przezeń bardzo krytycznie. W polemice z opatem trapistów Bouthillier de Rancé stanął w obronie nauk i umiejętności i uzasadnił potrzebę studjów naukowych w życiu klasztornem.

 Macedonjanie (maratonjanie), sekta w IV wieku, zwolennicy Macedonjusza, który w latach 341—360 był biskupem w Konstantynopolu. Głosili mniemania arjańskie, że Duch św. jest istotą pośledniejszą od Ojca i Syna, przez co zwano ich także pneumatomachami, czyli walczącymi przeciwko Duchowi św.

 Machabejskie księgi, dwie księgi Starego Testamentu, opowiadające dzieje walk Żydów pod wodzą Machabeuszów przeciwko królom syryjskim.

 Machabeusze (Machabejczycy), rodzina żydowska książąt asmonejskich, potomkowie arcykapłana Matatjasza. Zajmowali przodujące stanowisko w narodzie żydowskim w czasie między r. 167 a 57 przed Chr. Odznaczali się walecznością i gorliwością w obronie wiary. Siedmiu braci Machabeuszów, którzy wraz z matką ponieśli śmierć męczeńską z rozkazu Antjocha Epifanesa, doznaje czci także w Kościele chrześcijańskim jako męczennicy za wiarę.

 Machsor, modlitewnik żydowski, [271]zwyczajnie wielotomowy, powstał w w. X — XIII. Zawiera modlitwy, pieśni, rozmyślania nabożne, ustępy z Pięcioksięgu Mojżesza i z proroków. Wydania machsorów różnią się pomiędzy sobą stosownie do kraju, w którym są używane. Pierwszy machsor rytuału polskiego wyszedł w Pradze w r. 1533.

 Maciej św., jeden z 70 uczniów Chrystusa, powołany po śmierci Zbawiciela na dwunastego apostoła w miejsce zdrajcy Judasza. Według starożytnych podań miał on głosić ewangelję w Etjopji lub też w Macedonji i umrzeć śmiercią męczeńską. Część jego relikwij spoczywa w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie a część w Trewirze.

 Magdalenki (siostry pokutniczki św. Marji Magdaleny), kilka kongregacyj, mających na celu poprawę i rehabilitację upadłych kobiet. Pierwszy zakon tego rodzaju, założony w Niemczech ok. r. 1200, otrzymał od papieży Grzegorza IX i Inocentego IV liczne przywileje i posiadał klasztory w Erfurcie, Strassburgu, Wormacji, Spirze, Ratysbonie, Trewirze i Wiedniu. Rozszerzył się także we Włoszech, Francji i Hiszpanji. W Paryżu założył w r. 1618 ksiądz Atanazy Molet dom magdalenek (Medelonnettes), zamknięty w czasie rewolucji w r. 1793, do którego przyjmowano tylko kobiety upadłe. Zarząd nad tą instytucją powierzano wizytkom, potem urszulankom i siostrom miłosierdzia Jezusowego. W r. 1866 założył w Paryżu dominikanin Lataste zgromadzenie dominikanek św. Marji Magdaleny z Betanji (dom macierzysty obecnie w Belgji, filje we Włoszech), które prowadzą dzieło rehabilitacji (l’oeuvre de réhabilites) w ten sposób, że pokutujące grzesznice, zwane aspirantkami, przypuszczają po dłuższym czasie próby do nowicjatu i do ślubów zakonnych.

 Magdeburskie centurje, ob. Centurje magdeburskie.

 Magister Sacri Palatii (łać. „mistrz świętego pałacu), tytuł urzędowy teologa na dworze papieskim, który jest również cenzorem książek, drukowanych w Rzymie. Jest nim zawsze członek zakonu dominikanów.

 Magja (grec. mageia — czarodziejstwo), sztuka wywoływania skutków, pozornie przechodzących prawa natury lub z niemi sprzecznych, zapomocą tajemnych sposobów. W historji religji istnieje pogląd, wedle którego magja ma być najpierwotniejszą religją, powstałą jeszcze przed animizmem. Ma to być system wierzeniowy, przypisujący wszelkie zjawiska naturalne istnieniu duchów, które dopomagają lub szkodzą człowiekowi, stosownie do jego zachowania się wobec nich. Zapatrywanie to, wprowadzone do nauki religioznawstwa przez Frazera (ob. James George Frazer, The Golden Bough. A Study in Magie and Religion. New York 1923), okazuje się mylnem wobec ustalonych przez antropologię faktów istnienia ludów pierwotnych, znających magję a znających również posty, umartwienia i modlitwy, czyli praktyki, które wypływają z wierzeń religijnych i nie mają z magją nic wspólnego. Magja jest u ludów pierwotnych skutkiem niezrozumienia zjawisk przyrodniczych i skłonności do zabobonów. Tę skłonność wyzyskują ludzie, mający pewną znajomość praw przyrody, znający np. właściwości lecznicze lub szkodliwe ziół i łączący podawanie lekarstw lub trucizn z niezwykłemi, zazwyczaj symbolicznemi czynnościami, które mają na celu odwrócenie uwagi od używania naturalnych środków a skierowania jej na tajemne siły duchów nieznanych. Gdy z postępem cywilizacji rozszerza się znajomość praw przyrody, magja znika, wierzenia religijne zostają (Por. Czary i czarnoksięstwo).

 Magnifikat, hymn pokory, zaczynający się od słów: „Magnificat anima mea Dominum...“ („Wielbij duszo moja Pana“), którym według ewangelji św. Łukasza (I. 46 — 55) Najśw. Marja Panna odpowiedziała na pozdrowienie Elżbiety. W kościołach katolickich śpiewają ten hymn w czasie nieszporów (ob. Kantyki).

 Magog, ob. Gog i Magog.

 Magowie, członkowie kasty kapłańskiej starożytnych Medów i Persów, należący do jednego z aryjskich szczepów Medji. Uprawiali wiedzę przyrodniczą, szczególnie astrologję i astronomję, przepowiadali przyszłość z gwiazd, tłumaczyli sny i spełniali [272]obrzędy religijne. Rzymianie, Grecy i Arabowie nazwali magami kapłanów religji Zoroastra (ob. Parsyzm), co jednak zdaje się polegać na nieporozumieniu, gdyż właśnie rządy maga Gomatesa (522 — 521 przed Chr.) odznaczały się tępieniem religji Zoroastra a po zamordowaniu go obchodzili Persowie święto magofonji, czyli mordu magów. Zresztą wyraz „mag“ nie znajduje się w pozostałościach Awesty, księgi religji Zoroastra. Według Herodota magowie mieli wyłącznie prawo składania krwawych ofiar. Prorok Jeremjasz i inni autorowie starożytni mówią o magach w Chaldei, jako o cudotwórcach i wróżbitach. Ewangelja św. Mateusza (Rozdz. II) wspomina o magach jako „mędrcach ze Wschodu“, którzy przyszli oddać hołd Zbawicielo rzez wyznawców Mahometa, który ma czynić sprawiedliwość na ziemi, napełnionej niesprawiedliwością i wytępić niewiernych. Ma pochodzić z rodu Mahometa i nosić jego imię „Muhammed ben Abdallah“. W historji islamu pojawiało się już wielu Mahdich, którzy wzniecali powstania fanatyków, mordując nietylko chrześcijan, ale i mahometan, nie chcących uznać Mahdiego. Tak w czasie ostatniego powstania Mahdiego w Khartum, stolicy Sudanu, poległo wielu chrześcijan ale i większa część mahometańskiej ludności Sudanu. Powstanie uśmierzył w r. 1899 lord Kitchener.

 Mahomet (Mohammed, Muhammed), twórca systemu religijno-politycznego, zwanego islamem. Urodził się ok. r. 570 w Mecce jako syn Abdallaha a wnuk Abd-al-Muttaliba z arabskiego plemienia Kuraiszytów. W 40 roku życia wystąpił jako prorok, głosząc o sobie, że jest reformatorem, który przywraca prawdziwą, czystą religję, objawioną przez Boga Abrahamowi a skażoną przez żydów i chrześcijan. Zadziwiającą szybkość, z jaką szerzyła się jego nauka, tłumaczy stan ówczesnej Arabji pod względem religijnym. Dawny kult gwiazd, kamieni i drzew, któremu hołdowały plemiona arabskie, posiadał za mało treści, aby mógł przeszkodzić wdzieraniu się wpływów religijnych ludów sąsiednich, Persów i Chaldejczyków oraz przebywających w Arabji żydów i chrześcijan. Mahometowi udało się przez bezwzględność, wytrwałość i dar wymowy a szczególnie przez pomyślne wy-prawy wojenne zjednoczyć te różnorodne elementy i zdobyć dla swej nauki jeszcze za swego życia całą Arabję.
 Co w religji Mahometa jest rezultatem obcych wpływów a co jego własnym pomysłem, trudno obecnie stwierdzić. Że Mahomet owoce własnych rozmyślań uważał i głosił jako objawienie, tłumaczy się tem, że był naturą nerwową, histeryczną, skłonną do halucynacyj. To, co w czasie swych wizyj słyszał, dyktował swoim pisarzom (sam był analfabetą) a uczniowie uczyli się tego napamięć. Zestawienie tych nauk i objawień, dokonane po śmierci Mahometa, nazywa się Koranem (ob.).
 Położenie pierwszych jego wyznawców w Mecce, którymi byli członkowie jego familji, późniejsi kalifowie Abu Bekr, Ali, Otman i in., było tak trudne, że Mahomet doradził im emigrację do Abisynji. On sam, ogłoszony banitą, był przez dwa lata (617 — 619) w ciągiem niebezpieczeństwie życia, dopóki jego przyjaciele w Mecce nie zdołali przeprowadzić odwołania jego banicji. Tymczasem liczba jego wyznawców ciągle wzrastała, zwłaszcza między mieszkańcami Medyny, którzy skłonili Mahometa do ucieczki z Mekki w r. 622. Ucieczka ta, hedżra albo hedira, jest faktem, od którego mahometanie liczą początek swojej ery.
 Przybywszy do Medyny, Mahomet, chcąc sobie zjednać tamtejszych żydów, nadał im różne przywileje i koncesje, które jednak, zawiódłszy się na ich poparciu, wkrótce cofnął i był aż do śmierci zapamiętałym wrogiem żydostwa. Zorganizował w Medynie gminę swoich wyznawców i nadał jej prawa, które zmieniły jego dotychczasowy stosunek do mieszkańców Mekki i innych niewiernych. Odtąd miano ich nawracać nie słowem, ale mieczem. Rozpoczął też szereg wypraw wojennych, nie różniących się od zwykłych u Arabów wypraw [273]rabunkowych (razzia). W jednej z takich wypraw, podjętej przeciw karawanie mekkańskiej, pobił na czele swoich wiernych z Medyny wojsko Mekki i wziął wielu jeńców, za których otrzymał wysoki okup. To zwycięstwo zjednało mu wielu zwolenników pośród chciwych łupu plemion arabskich. Przy ich pomocy prowadził dalej walki z plemionami żydowskiemi, zamieszkałem! w Arabji, i z plemieniem Kuraiszytów, z którego sam pochodził. Walki te doprowadziły Mekkę do ustępstw i zawarcia pokoju z Mahometem, który w szóstym roku hedżry ogłosił pielgrzymkę do Mekki. Po nieudałej wyprawie Mahometa do Syrji Mekka złamała pokój z nim zawarty i została za to ukarana. Mahomet zdobył ją i objął w posiadanie islamu. Powróciwszy do Medyny, wysłał posłów do władców Persji, Bizancjum, Abisynji i przyjmował poselstwo różnych plemion, składających mu hołdy. W dziesiątym roku hedżry odbył ostatnią pielgrzymkę do Mekki i wygłosił wobec zgromadzonych tam pielgrzymów najważniejsze swoje prawa i nauki. Ceremonje, odbywane przy tej pielgrzymce, są odtąd normą dla pielgrzymek wiernych islamu. Mahomet wrócił do Medyny i w trzy miesiące potem, 8 czerwca 932 r., umarł. Został pochowany w mieszkaniu, w którem umarł a mieszkanie to objęto budową rozszerzonego w tym celu meczetu. O nauce Mahometa ob. Islam.
 (Lit. Sprenger: Das Leben und die Lehre des Mohammed 1861 — 65. Nöldeke: Das Leben Mohammeds. 1863. Grimm: Mohammed, Münster 1895. Delaporte: Vie de Mahomet d‘apres le Coran, Paris 1874. Muir: The life of Mahomet, London 1894. D. S. Margoliouthe. Mohammed and the Rise of Islam. 1905).

 Mahometanizm, ob. Islam.

 Majątek kościelny, ob. Kościelny majątek.

 Majmonides Mojżesz (Rabbi Mose ben Maimon, w literaturze żydowskiej w skróceniu zwany także Rambon) żył od 1135 do 1204 r. Najwybitniejszy z uczonych żydowskich średniowiecza, urodzony w Kordowie, przeniósł się w czasie zajęcia Hiszpanji przez Maurów do Fezu. Według pisarzy arabskich miał tam pozornie przyjąć islam. W r. 1165 uciekł do Akkony i po krótkim pobycie w Palestynie osiadł w Fostat czyli starym Kairze. Jako zawód obrał medycynę i był od r. 1188 lekarzem nadwornym sułtana. Wolny czas poświęcał studjom filozoficznym i religijnym. Założył w Kairze akademję, która liczyła wielu uczniów z Egiptu, Syrji i Palestyny. Żydzi uważają go za największego ze swoich rabinów i nazywają „światłem Wschodu i Zachodu“. Dzieła jego, pisane po arabsku i po hebrajsku, zawierają systematyczne opracowanie nauki talmudycznej i uzasadnienie jej zapomocą środków, zaczerpniętych w filozofji Arystotelesa. Najgłośniejsze z jego dzieł „Morch nebuchim“ („przewodnik błądzących“), drukowane w r. 1480, jest komentarzem tych ustępów Starego Testamentu, które nie dadzą się wyjaśnić dosłownie. Dzieło Majmonidesa p. t. „Miszne Thorah“ („powtórzenie prawa“) jest skrótem talmudu w 14 księgach, zawierających całe prawo religijne żydowskie. Majmonides zakuł naukę talmudu w stałe formy i uczynił ją nieruchomą, na co skarżyło się wielu późniejszych rabinów.

 Majolici, ob. Somaskowie.

 Major Jerzy (1502 — 1574), teolog protestancki. Jakkolwiek był uczniem Lutra, popadł z powodu sporu o adiafora w podejrzenie, że nie trzyma się wiernie jego nauki. Stanowisko jego w kwestji teologicznej, czy dobre uczynki są konieczne do zbawienia, w której trzymał się zapatrywań Melanchtona, odmiennych od nauki Lutra, doprowadziło do sporu, zwanego sporem majorystów, w którym Major, podobnie jak Melanchton, zmuszony został przez fanatycznych zwolenników Lutra do odwołania swojej tezy o konieczności dobrych uczynków, jako zbyt zbliżonej do nauki katolickiej.

 Majowe nabożeństwo, w kościołach katolickich osobne nabożeństwa ku czci Matki Bożej, odprawiane przeważnie w godzinach wieczornych w ciągu maja. Wprowadzone w Rzymie w XVIII w., zatwierdzone przez Piusa VII w r. 1815, weszło w ciągu XIX w w zwyczaj w całym świecie katolickim. W Polsce wprowadzono je w r. 1852.

[274] Makaryzmy (greck. „błogosławieństwa“)’, nazwa dziewięciu błogosławieństw Chrystusa, rozpoczynających Jego „kazanie na górze“ (Mat. V. 3 — 11).

 Makpelah (Macfeltach, po arab, „jaskinia dwoista“), miejsce w Palestynie, gdzie miał być grobowiec patrjarchów Abrahama, Izaaka i Jakóba, oraz ich żon, Sary, Rebeki i Lii. Według dawnej tradycji w miejscu tem miał być także pochowany Adam. Obecnie jest w rękach mahometan, którzy otaczają je wielką czcią i bronią dostępu niewiernym.

 Malachjasz, prorok Starego Testamentu, jeden z dwunastu „proroków mniejszych“ (ob. Prorok).

 Malachjasz O’Morgair, św., żył 1094 — 1148 w Irlandji, był biskupem w Armagh i legatem apostolskim Irlandji. Uważają go za autora „proroctwa o papieżach“ (Prophetia de summis pontificibus), o czem jednak niema wzmianki w jego biografji, napisanej przez św. Bernarda z Clairvaux. Proroctwo to zaczyna się od r. 1143 i obejmuje 112 papieży. Podaje krótką charakterystykę każdego z papieży, niejednokrotnie bardzo trafną. I tak np. na Piusa IX wypadła charakterystyka „Crux de cruce“ („Krzyż z krzyża“), na Leona XIII „Lumen de lumine“ („Światło z światłości“), na Piusa X „Ignis ardens“ („Ogień płonący“), na Benedykta XV, panującego w czasie wojny światowej, „Religio depopulata“ („Religja wyludniona“), na obecnego papieża Piusa XI „Fides intrepida“ („Wiara nieustraszona“) i t. d.
 Przepowiednie te były podane do publicznej wiadomości przy końcu XVI wieku. Dokonał tego Arnold Wien, benedyktyn, który odnalazł te proroctwa w r. 1590 w bibljotece opactwa benedyktynów w Mantui w rękopisie, przechowywanym jako rękopis św. Malachjasza, prymasa Irlandji, i wydał je w Wenecji w dziele swojem p. n. „Lignum vitae“. Obok tekstu podał Wien tłumaczenie tych proroctw, które się wypełniły do jego czasu.

 Malewancy, ob. Rosyjskie sekty.

 Maltańscy kawalerowie, ob. Joanici.

 Małgorzata Alacogue, błogosławiona (1647 — 1690), zakonnica w klasztorze wizytek w Paray-le-Monial, napisała dzieło p. t. „La Dévotion au Coeur de Jesus“, wydane w r. 1698, które dało początek zaprowadzenia nabożeństwa do Serca Jezusowego (ob. Serce Pana Jezusa).

 Mały Kościół, ob. Antykonkordatarjusze.

 Małżeństwo. We wszystkich religjach świata istnieje od najdawniejszych czasów pewien związek między wyobrażeniami religijnemi a małżeństwem. Związek ten wyrażał się w najdawniejszych religjach przez wyobrażenia mitologiczne i kosmogoniczne a następnie przez akty religijne, które towarzyszą trzem głównym zjawiskom życia ludzkiego: narodzeniu, małżeństwu i śmierci. Jest to wynikiem związku, który zachodzi pomiędzy religją a moralnością: małżeństwo bowiem, jako stosunek człowieka do człowieka, przedstawia obok swej strony naturalnej pierwiastek społeczno-moralny, podpadający pod prawa etyki. Wraz z pierwszym zawiązkiem życia społecznego małżeństwo poczyna tracić charakter czysto naturalny i podnosi się do godności stosunku etycznego, mającego przed sobą nie tylko cel indywidualny, osobisty, jako zadosyćuczynienie popędowi płciowemu, ale także cel społeczny, jako zawiązek rodziny. Gdy zaś religja, kierując moralną stroną życia ludzkiego, nadaje prawidłom etycznym charakter prawideł religijnych, małżeństwo, będąc stosunkiem wybitnie moralnym, stało się także stosunkiem, podpadającym pod prawa religijne.
 Niektórzy teoretycy prawa państwowego odmawiają małżeństwu charakteru instytucji religijnej i uważają je za instytucję wyłącznie społeczną, pod względem formalnym zaś za umowę cywilną. W ten sposób starają się uzasadnić wyłączną kompetencję władzy państwowej tak co do ustalania warunków powstania ważnego małżeństwa, jak co do orzekania o jego trwaniu i o jego skutkach prawnych. Zapatrywanie to nie jest w pełni uzasadnione, gdyż małżeństwo jest wprawdzie instytucją społeczną, ale od pierwszych zawiązków życia społecznego jest [275]również instytucją religijną. W szczególności według nauki Kościoła katolickiego małżeństwo jest sakramentem, z czego wynika prawo Kościoła do przestrzegania warunków powstania małżeństwa i do czuwania nad jego nierozerwalnością.
 Małżeństwo jest przeto jedną z tych dziedzin, na których spotykają się w swojej działalności Kościół i Państwo. O ile wskutek tego powstaje konflikt, usuwają go zazwyczaj konkordaty, jak np. konkordat lateraneński, zawarty pomiędzy Stolicą Apostolską a królestwem Italji dn. 11 lutego 1929 r. (ob. Faszyzm i religja).
 W niektórych konkordatach uregulowanie kwestji stosunku między Kościołem a państwem w zakresie prawa małżeńskiego zostało odłożone aż do wynalezienia odpowiedniej formuły kompromisowej. Także konkordat polski z r. 1925 pozostawił tę kwestję otwartą. Wskutek tego aż do ujednostajnienia prawodawstwa cywilnego w Polsce każda dzielnica posiada w sprawach małżeńskich osobne przepisy, zasadniczo się różniące (ob. Małżeństwo cywilne).
 Wedle nauki katolickiej małżeństwo, ustanowione przez Boga od początku jako związek nierozerwalny i monogamiczny i podniesione przez Jezusa Chrystusa do godności sakramentu, jest prawowitym związkiem mężczyzny z kobietą, utrzymującym nierozerwalną spólność życia.
 Materją tego sakramentu jest wzajemne oddanie się sobie osób, zawierających małżeństwo, formą zaś objawienie obopólnej woli, które przez słowa lub inny znak zewnętrzny stwierdza zawarcie umowy (consensus). Stąd szafarzami tego sakramentu (ministri) a zarazem przyjmującymi go są sami nowożeńcy. Kapłan, udzielający ślubu, jest tylko świadkiem, którego obecność jest niezbędna do ważności1 zawartego’ małżeństwa. Co do obrzędu zaślubin zaszła od r. 1929 ta zmiana, że według rytuału polskiego, zatwierdzonego przez St. Apostolską, formuła przysięgi ślubnej jest jednakowa dla obydwu stron, t. j. że w ślubowaniu strony żeńskiej opuszcza się dotychczasowe ślubowanie „posłuszeństwa małżeńskiego“.
 Ze względu na powagę małżeństwa i obowiązków, przyjętych przez jego zawarcie, żąda Kościół aktu, poprzedzającego uroczysty akt zaślubin, a mianowicie aktu zaręczyn, które mają skutki prawne tylko wtedy, gdy im towarzyszy pewien ceremonjał, a nadto egzaminu przedślubnego, oraz zapowiedzi, a to w celu zbadania, czy nie zachodzą przeszkody do zawarcia ważnego małżeństwa.
 Przeszkody te są według nauki katolickiej dwojakiego rodzaju: wzbraniające, czyli tamujące (impedimenta impedientia) i rozrywające (impedimenta dirimentia). Pierwsze są zakazem zawarcia małżeństwa, które jednak jest ważne, choćby mimo takiej przeszkody zostało zawarte; drugie są nie tylko surowym zakazem, lecz nadto powodem nieważności małżeństwa, zawartego wbrew tym przeszkodom.
 Według obecnego prawa kanonicznego właściwemi przeszkodami wzbraniającemi są: ślub dziewictwa, względnie bezżenności, ślub przyjęcia wyższych święceń i ślub wstąpienia do zakonu. Pokrewieństwo prawne, t. j. powstające pomiędzy osobą adoptowaną a adoptującą jest przeszkodą wzbraniającą w Niemczech, Szwajcarji, Francji i na Węgrzech, w Polsce zaś na obszarze b. zaboru pruskiego. Na obszarze b. zaboru rosyjskiego pokrewieństwo prawne czyli stosunek adopcji jest przeszkodą rozrywającą, a na obszarze b. zaboru austrjackiego nie jest żadną przeszkodą. Kościół wzbrania również małżeństw mieszanych, czyli zawartych między osobami ochrzczonemi, z których tylko jedna należy do Kościoła katolickiego. Dyspensa od tej przeszkody jest możliwa tylko wtedy, gdy tego wymagają słuszne i poważne przyczyny i gdy małżonkowie dadzą rękojmię, że potomstwo będzie po katolicku ochrzczone i wychowane, oraz gdy istnieje moralna pewność, że rękojmie te będą wypełnione. Tych samych rękojmij żąda Kościół w razie zawierania małżeństwa między osobami, które wprawdzie nie przystąpiły do jakiegoś akatolickiego związku wyznaniowego, ale notorycznie porzuciły wiarę katolicką albo wstąpiły do stowarzyszeń, potępionych przez Kościół.
[276] Przeszkodami rozrywającemi, t. j. powodującemi nieważność małżeństwa, są: 1) Wiek niedojrzały, u mężczyzn przed 16, u kobiet przed 14 rokiem życia. 2) Niemoc płciowa, jeśli jest trwała (nieuleczalna) i jeśli istniała przed zawarciem małżeństwa. 3) Związek małżeński, poprzednio zawarty, dopóki się prawnie nie stwierdzi, że poprzednie małżeństwo jest nieważne. 4) Różność religij. Nieważne jest małżeństwo osoby, należącej do Kościoła katolickiego z osobą nieochrzczoną. 5) Wyższe święcenia. Duchowny rzymsko-katolicki, mający święcenia subdjakona, djakona, kapłana lub biskupa, nie może zawrzeć ważnego małżeństwa (ob. Celibat). 6) Uroczyste śluby zakonne. 7) Uprowadzenie lub gwałtowne zatrzymanie kobiety przez przemoc fizyczną lub moralną. 8) Zbrodnia, a mianowicie cudzołóstwo i małżonkobójstwo, a) jeśli cudzołożnicy w czasie trwania prawnego małżeństwa przyrzekli sobie poślubić się lub zawarli ślub cywilny, b) jeśli choćby jedna z osób, które popełniły cudzołóstwo, zadała śmierć prawowitemu małżonkowi, lub c) jeśli dwie osoby zadały śmierć małżonkowi jednej z nich, choćby nawet nie popełniły cudzołóstwa. 9) Pokrewieństwo do trzeciego stopnia włącznie. 10) Powinowactwo w prostej linji. A mianowicie Kościół nie daje dyspensy na małżeństwo z matką lub córką pierwszej żony, względnie z ojcem lub synem poprzedniego męża. 11) Przeszkoda przyzwoitości publicznej (publica honestas) powstaje z małżeństwa nieważnego lub notorycznego konkubinatu i rozrywa związek małżeński między krewnymi w pierwszym i drugim stopniu tych, którzy zawarli nieważne małżeństwo lub żyli w notorycznym konkubinacie. 12) Pokrewieństwo duchowe, zachodzi między osobą ochrzczoną a jej rodzicami chrzestnymi. 13) Błąd czyli pomyłka. Nieważne jest małżeństwo, które ktoś zawarł z pewną osobą w mniemaniu, że to jest inna osoba (error personae), albo jeśli ktoś jest w oczywistym błędzie co do celu, istoty lub przymiotów małżeństwa, np. jeśli wyraźnie oświadczy, że chce zawrzeć tylko rozerwalne małżeństwo. 14) Przymus fizyczny jest zawsze przeszkodą rozrywającą, przymus moralny jest nią tylko wtedy, gdy został wywarty przez groźbę niesłuszną i mogącą wywołać bojaźń uzasadnioną (nie urojoną), 15) Brak przepisanej formy. Te tylko małżeństwa są ważne, które się zawiera w przepisanej formie ślubu wobec proboszcza lub biskupa miejscowego, lub wobec kapłana, wydelegowanego przez jednego z nich, oraz w przytomności przynajmniej dwóch świadków.
 Małżeństwo prawnie zawarte i spełnione rozwiązuje według nauki Kościoła katolickiego tylko śmierć. Dlatego Kościół nie uznaje rozwodów, czyli rozdzielenia małżonków, prawnie zaślubionych, z prawem powtórnego zawarcia małżeństwa. Nie jest rozwodem separacja, czyli rozdział od stołu i łoża, na którą Kościół zezwala z ważnych powodów, która jednak nie uprawnia separowanych do zawarcia nowego małżeństwa. Nie jest także rozwodem unieważnienie małżeństwa, czyli uznanie małżeństwa przez sąd duchowny za nieważne z powodu, że zostało zawarte wbrew przeszkodom, rozrywającym małżeństwo (wyżej pod 1 — 15). Osoby, które uzyskały taki wyrok, mogą zawrzeć nowe związki małżeńskie, ponieważ związek poprzedni uznany został za nieistniejący.
 Małżeństwo nieważne może być uznane za ważne przez t. zw. konwalidację małżeństwa, jeżeli zostanie usunięta przeszkoda rozrywająca, która była przyczyną nieważności. Niektóre przeszkody ustępują same przez się (np. przeszkoda wieku ustaje przez dojście do lat przepisanych), niektóre na mocy dyspensy. Konwalidacja jest zwyczajna, jeśli następuje przez powtórne wyrażenie konsensu małżeńskiego. Konwalidacja nadzwyczajna (sanatio im. radice) jest to uznanie małżeństwa za ważne na mocy nadzwyczajnej dyspensy papieskiej, która sprawia, że małżeństwo uważane jest jako ważne od początku i nie wymaga powtórzenia konsensu małżeńskiego. Niekiedy udziela papież takiej nadzwyczajnej dyspensy ogólnie, gdy za panowania wrogich Kościołowi ustaw państwowych zawarto wielką ilość nieważnych małżeństw. Tak np. Pius VII upoważnił [277]biskupów francuskich, aby uznali za ważne małżeństwa cywilne, zawarte w epoce rewolucji a Pius IX po zawarciu konkordatu z Austrją udzielił dyspensy in radice dla wszystkich małżeństw, zawartych na zasadzie ustawy cywilnej mimo zachodzącej przeszkody kościelnej.
 (Lit: Leitner: Lehrbuch des katholischen Eherechtes, Paderborn 1902. Schäfer: Das Eherecht nach dem Codex Iuris Canon, Munster 1918, P. Abraham: L’evolution de mariage. Paris 1908. Lehr: Le mariage, te dworce et la séparation. Paris 1899. Bp. Józef Pelczar: Prawo małżeńskie katolickie. Ed. Rittner: Das österr. Eherecht; Śluby cywilne w historji rozwoju; Prawo kościelne katolickie, Lwów. 1878. G. F.G. E. Howard, The History of Matrimonial Institutions. 1904, L. F. Post: Ethical Principles of Marriage and Divorce. 1906).

 Małżeństwo cywilne, kontrakt małżeński, zawarty wobec władzy świeckiej przy zachowaniu samych tylko przepisów prawa świeckiego co do zdolności osób, przyrzeczenia małżeńskiego i formy ślubu, który odbywa się w urzędzie. Są trzy rodzaje małżeństwa cywilnego:
 1) Małżeństwo cywilne obowiązkowe, gdy państwo nie uznaje małżeństwa kościelnego, t. j. nie przypisuje mu skutków prawnych w zakresie prawa publicznego i prywatnego. Takie małżeństwa istnieją we Francji, Szwajcarji, Niemczech, Węgrzech, Rumunji, Belgji i Holandji. Strony, które zawarły ślub cywilny, mogą następnie zawrzeć małżeństwo kościelne, ale w niektórych z tych państw, np. we Francji i w Niemczech, ustawy zabraniają duchownym udzielania ślubu kościelnego tym, którzy wprzód nie zawarli ślubu cywilnego.
 2) Małżeństwo cywilne fakultatywne, gdy państwo uznaje ważność ślubów cywilnych narówni z ważnością ślubów kościelnych i pozostawia zawierającym małżeństwo wolność wyboru między ślubem kościelnym a cywilnym. Tak jest w Anglji i w Ameryce Północnej a od r. 1929 we Włoszech.
 3) Małżeństwo cywilne z konieczności (Notzivilehe). Ustawy niektórych państw dają możność zawarcia małżeństwa przez ślub cywilny tym, którzy nie mogą otrzymać ślubu kościelnego z powodu przeszkód, nie uznawanych przez prawo cywilne. Takie małżeństwa istnieją w Austrji, Hiszpanji, Szwecji i Danji.
 Kościół katolicki nie uznaje ślubów cywilnych. Syllabus Piusa IX potępia zdanie, jakoby małżeństwo cywilne było małżeństwem.
 W Polsce kwestja ślubów cywilnych nie została dotychczas przez prawo cywilne uregulowana i każda dzielnica posiada odrębne przepisy, pozostałe po b. rządach zaborczych. I tak w b. zaborze pruskim obowiązują śluby cywilne jak w Prusach, w b. dzielnicy austrjackiej w zasadzie śluby kościelne a śluby cywilne z konieczności (ob. wyżej pod 3). W b. zaborze rosyjskim sprawy małżeńskie oddane są pod orzecznictwo sądów duchownych.

 Mandaici (sabjanile, sabijczycy), sekta starożytna, licząca obecnie ok. 2000 wyznawców, zamieszkałych w Mezopotamji nad dolnym Eufratem. Nauka ich przedstawia mieszaninę wyobrażeń religijnych perskich’, żydowskich i chrześcijańskich, przeszczepionych na grunt starobabiilońskiego pogaństwa. Nazwa ich pochodzi od eona gnostyków Mandaja (Manda d’chajjé), którego czczą jako uosobienie „poznania“ (gnosis, ob. Gnostycyzm). Używają języka arabskiego, ale ich księgi święte Sidra Rabba („wielka księga“) i Sidra d’Jahja („księga Jana“) spisane są w dialekcie syryjskim. Odrzucają naukę Chrystusa ale św. Jana Chrzciciela czczą jako proroka. Główną cechą ich religji jest cześć ciał niebieskich, słońca, księżyca i gwiazd (astrolatrja), które uważają za święte.

 Manicheizm, sekta, powstała w Persji w III w. po Chr. Założycielem jej był Manes (Mani), ur. ok. r. 215 w Babilonji. Wedle źródeł zachodnich był wyzwoleńcem, wedle źródeł perskich zaś pochodził ze starego rodu królewskiego Arsakidów. W r. 242 wystąpił jako założyciel nowej religji i uznany przez swych zwolenników za Parakleta czyli „pocieszyciela“, rozwinął szeroką propagandę swojej nauki, która dotarła aż do Indyj i Chin. W r. 277 poniósł śmierć okrutną przez obdarcie ze skóry (czy też ukrzyżowanie) na rozkaz króla perskiego Bahrama I.
 Podstawą manicheizmu jest [278]kosmogonja dualistyczna, czyli mniemanie, że świat powstał z dwóch pierwiastków: światła i ciemności. Wedle tej nauki bóg światłości jest istotą, czysto duchową, złożoną z 10 cnót: łagodności, wiedzy, rozumu, tajemnicy, względności, miłości, wiary, wierności, szlachetności i mądrości. Szatan, władca państwa ciemności i materji, napada na państwo światła. Stworzony do walki z ciemnością praczłowiek, nowa istota świetlana, ponosi klęskę i zostaje zawleczony przez szatana w niewolę do państwa ciemności. Z niewoli tej wybawia go bóg światła, ale w tej walce z szatanem część światła miesza się z ciemnościami i przez to powstaje świat widzialny. Ludzie są dziełem szatana, gdyż on spowodował Adama i Ewę do płodzenia dzieci, aby w ten sposób dla resztek światła tworzyć nowe więzienia, czyli ciała ludzkie. Szatan stara się przez swoich demonów, którzy stworzyli fałszywe religje, pogaństwo i żydostwo, uwodzić ludzi i związać ich z ciemnością, podczas gdy duchy światła, do których Manes zalicza Noego, Abrahama i Jezusa (uczniowie Manesa także Buddę i Zoroastra), starają się pouczyć ludzi o sposobach wybawienia się z pod panowania ciemności. Manichejczycy odrzucają Stary Testament i uważają Mojżesza i proroków za apostołów ciemności. Ewangelje uważają za skażone a listy św. Pawła, które najwyżej cenią, za częściowo sfałszowane. Moralność manichejska zalecała najsurowszą askezę a mianowicie uwalnianie się z więzów ciemności przez trzy pieczęcie“ (signacula). „Pieczęć ust“ zabraniała złorzeczenia i spożywania mięsa i wina. „Pieczęć rąk“ nakazywała oszczędzanie wszelkiego życia, zakazywała zabijania zwierząt i uszkadzania roślin i wogóle dotykania materji przez pracę niewolniczą. Wreszcie „pieczęć łona“ wzbraniała rozkoszy zmysłowych. Tylko „wybrani“ i „doskonali“ strzegą tej potrójnej pieczęci, podczas gdy „słuchacze“ mogą zawierać małżeństwa i przez swoją pracę wyżywiać „wybranych“. Sekta ta rozszerzała się szybko z Persji i z Indyj do północnej Afryki i Hiszpanji. Jeszcze za czasów papieża Grzegorza Wielkiego byli we Włoszech. W wiekach średnich odżyli chwilowo na Za-chodzie w sektach katarów, albigensów i adamitów.

 Manipularz (phanon, epimanicium), część szaty liturgicznej, opaska na lewej ręce ze zwieszającem się zakończeniem, na którem umieszczone są znaki krzyża, noszona przez księży katolickich i w Kościele wschodnim na lewej ręce w czasie sprawowania służby bożej. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa była to chustka do obcierania potu. Alegorycznie oznacza powrozy, któremi związano Chrystusa przy pojmaniu.

 Manitu, ob. Orenda.

 Manizm (z łać. manes — duchy przodków), cześć religijna oddawana duchom zmarłych przodków. We wszystkich niemal religjach pierwotnych, w Chinach, Japonji, Indjach, Grecji, Egipcie i w starożytnym Rzymie a obecnie w całej Azji wschodniej i na wyspach oceanu Spokojnego stanowi cześć przodków główną część kultu religijnego, podstawę urządzenia rodziny i prawa spadkowego. Manizm, jako kult przodków, należy odróżnić od animizmu, wiary w duchy. Teorje, uważające manizm za formę animizmu, widzą w nim pierwiastek wszelkiej religji. Teorje te stoją jednak w sprzeczności z faktami, że np. wiara w istoty nadziemskie w religjach pierwotnych jest niezależna od czci przodków i że niektóre religje pierwotne uprawniają zabijanie starców, co jest w oczywistej sprzeczności z manizmem (por. Animizm).

 Manning Henryk Edward (1808 — 1892), prymas Anglji. Był duchownym anglikańskim, w r. 1851 przyjął wiarę katolicką, założył kongregację oblatów św. Karola, został w r. 1865 arcybiskupem Westminsteru, w r. 1875 kardynałem. Był czołowym reprezentantem angielskiego katolicyzmu o charakterze socjalnym. W r. 1874 założył uniwersytet katolicki w Londynie. Nawrócenia na katolicyzm w kołach arystokracji angielskiej są przeważnie jego dziełem.

 Mansjonarze, kapłani pomocniczy (wikarjusze) przy kościołach katedralnych i kolegjackich.

 Mantras, 1) najdawniejsza część [279]Wedy (ob.), 2) magiczne formuły zaklęć hindusów i buddystów, skierowane do sił nadziemskich w celu uzyskania ich pomocy lub uniknięcia chorób.

 Mann, ob. Orenda.

 Manus mortua (martwa ręka, main morte, todte Hand) własność ziemska w rękach Kościoła. Dobra, które przeszły w posiadanie Kościoła, są. poniekąd wyjęte z ogólnego obrotu, ponieważ prawo kanoniczne utrudnia ich pozbywanie, stawiając ograniczenia aljenacji (ob. Kościelny majątek). Ustawy państwowe, zmierzające do ograniczenia Kościoła w prawie nabywania majątku, zwłaszcza w drodze spadku lub zapisu, nazywają się ustawami amortyzacyjnemi.

 Maphrian, najwyższa po patrjarsze godność kościelna u jakobitów (ob.).

 Maranatha, w języku aramejskim maran-atha (albo marana atha) znaczy „Pan przyszedł“ albo „Panie przyjdź“, u pierwszych chrześcijan, mówiących po aramejsku, formuła powitania lub zakończenie modlitwy. W chrystologji ma ta formuła znaczenie dowodu, że w najdawniejszych gminach chrześcijańskich wzywano Chrystusa jako Pana i Boga.

 Maratonjanie, sekta wyznawców Maratonjusza, biskupa Nikomedji, odłam sekty macedonjanów (ob.).

 Marcin, imię pięciu papieży:

 Marcin I św. (649 — 655) ściągnął na siebie prześladowanie, potępiając herezję monotelizmu na soborze lateraneńskim w r. 649 i został na rozkaz cesarza Konstansa II uwięziony w pałacu lateraneńskim, następnie wy-wieziony do Konstantynopola (653), gdzie obchodzono się z nim okrutnie. Umarł na wygnaniu w Chersonesie w r. 655.

 Marcin II (882 — 884) pierwszy biskup, który został papieżem.

 Marcin III (942 — 946) wybrany na polecenie Alberyka II.

 Marcin IV (1281 — 1285) ekskomunikował cesarza Michała Paleologa za zerwanie zawartej w Lyonie unji między Kościołem zachodnim a wschodnim.

 Marcin V (1417 — 1431) zwalczał teorje, głoszące wyższość soboru nad papieżem, oraz herezję husytów. Zwołał sobór pawijsko-sienneński a po jego rozejściu się wyznaczył kardynała Ceisariniego na przewodniczącego soboru w Bazylei, który się zebrał na krótko przed jego śmiercią.

 Marcjon, założyciel sekty marcjonistów, pochodził z Pontu i przybył w r. 139 do Rzymu jako chrześcijanin, gdzie został w r. 144 wyłączony z Kościoła jako heretyk. W doktrynie swojej przeciwstawiał żydowskiemu Bogu sprawiedliwości Boga miłości, który był ojcem Jezusa. W tem przeciwstawieniu miłości i sprawiedliwości, ducha i materji znać u Marcjona wpływy gnostycyzmu. Świat widzialny jest według niego dziełem Boga żydowskiego, który skazał Jezusa na śmierć. Marcjon odrzucał Stary Testament i uznawał tylko listy św. Pawła oraz niektóre ustępy z ewangelji św. Łukasza. Zwolennicy jego nauki dzielili się na „wybranych“ i „katechumenów“. Od „wybranych“ żądał ścisłej askezy a mianowicie uwolnienia się z więzów ciała przez wstrzymanie się od małżeństwa i od spożywania mięsa. Gminy marcjonistów istniały aż do VI wieku, poczem zostały wchłonięte przez manicheizm.

 Marduk, ob. Asyrja i Babilonja.

 Marek św., ewangelista, uczeń i pomocnik św. Piotra i św. Pawła, któremu towarzyszył w kilku podróżach misyjnych. Pochodził z pokolenia Lewi a matka jego posiadała, wedle podania, dom w Jerozolimie, w którym Chrystus spożywał ostatnią wieczerzę i gdzie zebrali się uczniowie Chrystusa tej nocy, gdy św. Piotr wyszedł z więzienia. Św. Marek był pierwszym biskupem Aleksandrji i poniósł tam śmierć męczeńską. Kupcy weneccy sprowadzili w r. 828 jego relikwje do Wenecji, której jest patronem. Symbolem jego jest lew.

 Marja. Najśw. Marja Panna, matka Zbawiciela, doznaje w Kościele katolickim czci wyższej, niż wszyscy inni święci, zwanej cultus hyperduliae (ob. Adoracja). Powodem tego kultu jest godność Marji, jako Bogarodzicy. Nadto czci Kościół Najśw. Marję Pannę jako Matkę wszystkich ludzi i pośredniczkę między Bogiem człowiekiem a ludźmi. Godność Bogarodzicy jest dogmatem, sformułowanym przez sobór efeski w r. 431. Wedle tej [280]nauki Syn Boży został podwójnie zrodzony: wedle swej natury boskiej przez Boga Ojca przed wiekami, poza czasem, a wedle swej natury ludzkiej w czasie, oznaczonym przez Boga, z Marji Panny. Chrystus jako Bóg, ma tylko Ojca, jako człowiek — tylko matkę. A ponieważ jest Bogiem i człowiekiem w jednej osobie, przeto Marja jest Matką Bożą. Drugi dogmat Kościoła katolickiego, sformułowany przez Piusa IX w r. 1854, głosi, że Marja od pierwszej chwili swego istnienia była wolna od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego, a to za szczególną, łaską i przywilejem, udzielonym Jej przez Boga dla zasług Jezusa Chrystusa, zbawiciela rodzaju ludzkiego. Jest to dogmat o Niepokalanem Poczęciu Najśw. Marji Panny. Trzeci dogmat katolicki głosi, że Matka Boża była zawsze panną. Naukę tę wypowiedział z początkiem IV wieku św. Atanazy, następnie papież św. Syrycjusz (384 — 399), a w VII w. sobór lateraneński (649). Wedle tego dogmatu Marja była dziewicą przy poczęciu i narodzeniu Jezusa Chrystusa, pozostała też dziewicą na zawsze, jako żyjąca świątynia Słowa, które się stało Ciałem. Zaprzeczały tej nauce sekty, objęte wspólną nazwą antidikomarjanitów, t. j. ebjonici, ceryntjanie i apolinaryści a w nowszych czasach moderniści i nowocześni protestanci, którzy, odmawiając bóstwa Chrystusowi Panu, odmawiają też dziewictwa N. Marji Pannie, podczas gdy Luter i protestancka „formuła konkordji“ uznawała wieczne dziewictwo Marji. Z godności Bogarodzicy wypłynął Jej przywilej Wniebowzięcia, które jest odwiecznym artykułem wiary Kościoła powszechnego, nie ujętym dotychczas w formę dogmatu.

 Marja Magdalena św., o której mówi ewangelja św. Łukasza (VIII.2), że była jedną z niewiast, uleczonych od złych duchów i chorób przez Chrystusa i towarzyszących Mu wraz z uczniami. Pochodziła z miasta Magdala (obecnie el-Megdel) nad jeziorem galilejskiem w Palestynie. Nic nie uprawnia do twierdzenia, że była na pewno tą samą osobą, co grzesznica, o której opowiada ewangelja św. Łukasza (VII.37 — 38), że namaściła nogi Jezusa. Marja z Magdali stała pod krzyżem w czasie śmierci Jezusa, była przy złożeniu Jego ciała do grobu, nazajutrz poszła tam z innemi niewiastami a nie znalazłszy ciała, pobiegła z wieścią o tem do apostołów Piotra i Jana. Następnie poszła powtórnie do grobu i wtedy ukazał jej się Jezus. Nie można również na pewno twierdzić, aby Marja z Magdali była tą samą osobą, co Marja z Betanji, siostra Marty i Łazarza, którego Jezus wskrzesił. Wszelako tradycja i większość pisarzy kościelnych przechyla się do zdania, że te trzy osoby, t. j. Marja z Magdali, grzesznica i Marja z Betanji są tą samą osobą. Wedle historyków starobizantyńskich cesarz Leon VI przewiózł jej ciało do Konstantynopola, według tradycji zaś, która powstała w XII w., Marja Magdalena miała przy końcu życia przebywać w okolicy Marsylji a ciało jej spoczywa w Vezelay we Francji.

 Marjanie (oblaci Najśw. Marji Panny), polska kongregacja księży świeckich, powstała w pierwszej połowie XVII w., której członkowie zamieszkują klasztory (np. Bielany pod Warszawą), utrzymują szkoły i prowadzą parafje. Posiadają juwenat w Skórcu (diecezja podlaska), nowicjat w Raśnie (diecezja pińska) i gimnazjum w Drui na Wileńszczyźnie.

 Marjańskie sodalicje, ob. Sodalicje Marjańskie.

 Marjańskie zakony i kongregacje. Wszystkie zakony i kongregacje katolickie oddają się czci Najśw. Marji Panny a niektóre z nich, chociaż nie mają w swej nazwie imienia Marji, jak np. kartuzi i dominikanie, są szczególniej temu kultowi poświęcone. Zgromadzeń zakonnych, mających w nazwie imię Marji, jest około 150. (Podręczna Encyklopedja kościelna, Warszawa 1911, wylicza ich przeszło 118). Można je podzielić na następujące grupy: 1) Bracia N. M. P. czyli maryści, braciszkowie N. M. P. czyli bracia szkolni, bracia od Niepokalanego Poczęcia N. M. P. czyli marjanie, bracia od Wniebowzięcia Marji, bracia N. M. P. z Lourdes, bracia Matki Bożej Miłosiernej, bracia M. B. Bolesnej. 2) Siostry Marji, siostry Imienia Marji, siostry III [281]zakonu marystów, siostry szkolne N. M. P., siostry Niepokalanego Poczęcia N. M. P., siostry Matki Bożej miłości bliźniego, siostry Matki Bożej miłosierdzia, siostry Matki Bożej Bolesnej, siostry życia Marji, siostry od Wniebowzięcia N. M. P., siostry Marji i Józefa, siostry od Narodzenia Marji, siostry od Nawiedzenia N. M. P. czyli wizytki, siostry Matki Bożej od krzyża. 3) Służebnicy N. M. Panny czyli serwici. 4) Służebniczki N. M. P. czyli serwitki. 5) Misjonarze N. M. P., misjonarze Niepokalanego Poczęcia N. M. P., misjonarze Matki Bożej de la Salette, misjonarze Jezusa i Marji czyli eudyci. 6) Przyjaciółki Marji u stóp krzyża czyli siostry z Loreto (Friends of Mary). 7) Towarzyszki Marji. 8) Towarzysze N. M. P., marjaniści czyli bracia towarzystwa Marji, ojcowie towarzystwa Marji, misjonarze towarzystwa Marji, towarzystwo Marji od Przebłagania (Marie-Réparatrice). 9) Katolicki instytut ubogich sióstr szkolnych N. M. P., instytut angielskich panien N. M. P. (Englische Fraulein). 10) Oblaci od Niepokalanego Poczęcia N. M. P., 11) Oblatki od Wniebowzięcia N. M. P. 12) Synowie Marji Niepokalanego Poczęcia. 13) Córki Matki Bożej Bolesnej, córki Matki Bożej Wspomożenia wiernych, córki Matki Bożej Siedmiu Boleści, córki Najsł. Serca Marji. 14) Rodzina Marji. 15) Klerycy regularni Matki Bożej czyli pijarzy i 16) augustjanie od Wniebowzięcia N. M. P. czyli asumcjoniści.

 Marjawici, sekta, założona w r. 1906 przez Felicję Kozłowską w Płocku, zorganizowana przez Jana Kowalskiego, jako „ministra generalnego“, uznana przez rząd rosyjski w drodze administracyjnej w grudniu 1906 r., a zalegalizowana przez Dumę rosyjską w r. 1911 pomimo protestu Kola polskiego, które w komisji wyznaniowej Dumy wystąpiło przeciwko zatwierdzeniu tej sekty, jako „szerzącej bluźnierstwa i będącej w zasadach swoich niemoralną“. Dzięki wydatnemu poparciu rządu rosyjskiego sekta szerzyła się tak szybko, że już w r. 1910 liczyła blisko 200.000 wyznawców, a w r. 1914 około 400.000 wyznawców, 44 kościoły i 166 kaplic. W ciągu 10 lat powojennych sekta zmalała dziesięciokrotnie i liczyła w r. 1928 około 40.000 wyznawców, z tego w województwie łódzkiem 18.500, w warszawskiem 8.000, a w lubelskiem 6.700 dusz.
 Marjawici, porzuciwszy jedność z Kościołem katolickim, poczuli się mimo protekcji rządu rosyjskiego osamotnieni i próbowali oprzeć się o jakiś większy związek wyznaniowy. W tym celu weszli w porozumienie z sektami, złączonemi w t. zw. unję utrechcką a mianowicie ze starokatolikami i niedobitkami jansenistów w Holandji. Porozumienie osiągnięto w r. 1909 na zjeździe w Wiedniu i tegoż roku otrzymał Kowalski, generalny minister marjawitów, święcenia biskupie z rąk jansenisty Gula a następnie sam wyświęcił dwóch biskupów marjawickich. Stosunek marjawitów z unją utrechcką okazał się nietrwałym, gdyż w r. 1925 na zjeździe w Berlinie wyłączono marjawitów z powodu osławionych „małżeństw mistycznych“.
 Jeszcze za czasów zaboru rosyjskiego i pod protektoratem rządu rosyjskiego nastąpiło porozumienie marjawitów z prawosławiem. W r. 1914 w Petersburgu marjawicki biskup Próchniewski wygłosił w obecności najwyższych dygnitarzy cerkiewnych pełne uniżoności przemówienie i otrzymał błogosławieństwo „najświętszego synodu“ a w Łodzi procesja marjawicka udała się uroczyście do cerkwi, gdzie pop Antonjusz serdecznie ich powitał i odprawił dla nich osobne nabożeństwo. Podobne nabożeństwa wspólne urządzono w cerkwiach w Łowiczu i w Płocku. Duchowieństwo marjawickie otrzymało te same przywileje, co duchowni prawosławni. Formalnemu zlaniu się marjawityzmu z prawosławiem prze-szkodził wybuch wojny światowej. Po wojnie marjawici odnowili swe starania o przyłączenie się do prawosławia. W tym celu delegacja ich, złożona z 15 osób z Kowalskim na czele, udała się w październiku 1926 r. do patrjarchów autokefalicznych Kościołów grecko-wschodnich w Belgradzie, Sofji, Konstantynopolu, Jerozolimie i Aleksandrji z prośbą o dopuszczenie zbliżenia marjawitów do prawosławia. Delegacja otrzymała [282]odpowiedź wymijającą, w której uzależniono przyjęcie marjawitów do prawosławia od opinji cerkwi prawosławnej w Polsce. Podjęte wskutek tego rokowania z metropolitą cerkwi prawosławnej w Polsce nie uzyskały pozytywnego rezultatu. A mianowicie św. synod cerkwi prawosławnej w Polsce na posiedzeniu, odbytem w dniu 16 sierpnia 1929 r., odrzucił: prośbę marjawitów o nawiązanie stosunków kanonicznych, a to ze względu na sprzeczne z kanonami cerkwi marjawickie zwyczaje udzielania biskupom ślubów małżeńskich i wprowadzenie hierarchji kobiecej.
 Wobec tego marjawici zwrócili się do patrjarchy moskiewskiego Sergjusza, który nie uznaj e autokefalji cerkwi prawosławnej w Polsce. Sergjusz polecił prowadzenie rozmów z ma-riawitami metropolicie Eleuterjuszowi w Kownie, znanemu wrogowi Polski. Rozmowy te miały, wedle doniesień prasy wileńskiej, doprowadzić do unji marjawitów z cerkwią moskiewską.

 Marjawitki (Congregatio Mariae vitae), katolickie zgromadzenie zakonne „sióstr życia Marji“, założone przez ks. Turczynowicza w r. 1737 a zatwierdzone przez papieża Benedykta XIV w r. 1752 i Klemensa XIV w r. 1774. Trudnią się wychowaniem dziewcząt. W r. 1820 posiadały 17 klasztorów na Litwie, Wołyniu i Białej Rusi. Część tych klasztorów zamknął rząd rosyjski w latach 1842 — 50, resztę w r. 1864. Posiadają klasztor w Częstochowie. Z sektą marjawitów nie mają nic wspólnego.

 Markozjanie, ob. Gnostycyzm.

 Maronici, plemię syryjskie, zamieszkałe na Libanie, w dystrykcie syryjskim Kesrawan w Palestynie i na Cyprze. Nazwa ich pochodzi od klasztoru św. Marona nad rzeką Orontes, lub też od tegoż świętego, który żył w Syrji w V wieku po Chr. Stanowią samoistny związek religijny, złączony unją z Kościołem katolickim, liczący około 300.000 członków. Maronici wyznawali pierwotnie naukę monofizytów i monoteletów. Wyparłszy się tych błędów, połączyli się z Kościołem katolickim a papież nadał ich biskupowi Szymonowi w r. 1254 tytuł patrjarchy antiocheńskiego. Zatrzy mali osobny obrządek i własną hierarchię, złożoną z 9 biskupów. Księża maroniccy przed wyświęceniem mogą się żenić, biskupów obowiązuje celibat. Posiadają w Rzymie osobne kolegjum, kształcące duchownych, założone w r. 1584 a odnowione staraniem patrjarchy maronickiego Jana Piotra Hady przy poparciu Leona XIII.

 Mars, ob. Rzymska religja.

 Martinez Pasqualis, ob. Martyniści.

 Martwa ręka, ob. Manus mortua.

 Martyniści, sekta teozoficzna, powstała w r. 1754 w Paryżu. Założycielem jej był Martinez Pasąualis (1715 — 1779), żyd portugalski, kabalista i członek sekty iluminatów hiszpańskich (ob. Kwietyzm. Reformatorem sekty był Ludwik de Saint Martin (1743 — 1803), wprowadzony przez Pasqualis’a do loży założonego przez siebie rytu „wybranych11 (des élus), którzy odtąd nazwali się martynistami. Zapatrywania ich są mieszaniną pojęć chrześcijańskich z wszelakiego rodzaju mrzonkami gnostyków, neoplatoników i kabalistów. Sekta ta, otaczająca się podobną tajemniczością jak masonerja, istnieje dotychczas w Ameryce i w Paryżu, gdzie dr. Encausse, okultysta francuski w r. 1889 nadał jej nową organizację. Z Polaków w XVIII w. należał do martynistów Tadeusz Grabianka (ob.), który utworzył osobną grupę w łonie tej sekty.

 Martyrologjum, spis męczenników chrześcijańskich. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa poczęły powstawać spisy, w których notowano dzień i rodzaj śmierci każdego z męczenników. Jednym z pierwszych takich spisów jest Martyrologium Hieronymianum nieznanego autora z V w., przypisywane św. Hieronimowi. W wiekach średnich od czasów Karola Wielkiego powstał cały szereg martyrologiów, z których najbardziej cenione było Mart. Gelloneuse, powstałe ok. r. 804. Bardzo rozpowszechnione były martyrologia Bedy, jedno pisane prozą, przerobione przez Florusa (zm. 860), drugie wierszowane, nieautentyczne. W IX w. powstały liczne martyrologia w Galji, jak Rabana Maura, arcybiskupa Moguncji, napisane w 842 — 854 r., Adona de Vienne (860 — [283]870), Usuarda (ok. 875) i Notkera Balbulusa (896). Na polecenie papieża Grzegorza XIII napisał Baronius, bibliotekarz watykański i późniejszy kardynał w r. 1586 M. Romanum, które obejmuje wszystkich świętych męczenników całego chrześcijaństwa. Papieże Urban VIII (1628), Klemens X (1675), Benedykt XIV (1748) i Pius IX (1873) przeprowadzili rewizję i nowe wydania tego martyrologium, którego nowe wydanie wyszło w Turynie w r. 1910 p. t. „Martyrologium Romanum Gregorii XIII iussu editum, Urbani VIII et Clementis X auctoritate recognitum ac deinde anno 1749 Benedicti XIV labore et studio auctum et castigatum“.

 Maryści, ob. Marjańskie zakony i kongregacje.

 Masonerja (wolnomularstwo), tajne stowarzyszenie antyreligijne o charakterze politycznym. Członkowie dzieła się na braci, kandydatów i uczniów i są zorganizowani w loże przeróżnych obrządków (rytów) i stopni. Pewna ilość lóż podlega „Wielkiej Loży“ lub „Wielkiemu Wschodowi“ stosownie do rytu. Członkowie rozpoznają się po pewnych znakach i są zobowiązani wspomagać się wzajemnie bez względu na narodowość i klasę społeczna. Zebrania oraz przyjęcia do lóż odbywają się według pewnego rytuału, przyczem wstępujący zobowiązują się przysięga nie zdradzać tajemnic związku. Jest to stowarzyszenie międzynarodowe i kosmopolityczne, gdyż jak słusznie twierdzi czasopismo masońskie „Bauhutte“ (z r. 1888 str. 317) „masonerja narodowa sprzeciwia się sama sobie i jest tworem niezdatnym do życia“.
 Wszystkie loże stanowią jedna „lożę idealną“, która ma być „ludzkość“. Dewiza masonerji jest hasło rewolucji francuskiej: wolność, równość i braterstwo, a celem jej szukanie prawdy, kult piękna i praktykowanie dobra. Cel więc rzekomo wyłącznie etyczny, kulturalny i filantropijny. W rzeczywistości bezustannem dążeniem masonerji jest zdobycie władzy politycznej i wykonywanie jej wedle swoich zasad. Zasady te zaś zmieniają się zarówno tak jak formy występowania nazewnątrz, stosownie do czasu i miejsca, tj. ducha epoki i charakteru kraju, w którym masonerja działa. Jedyną, trwałą cechą tych zasad jest walka z wszelką religją pozytywną, a w szczególności z religją katolicką. To też papieże potępili masonerję od czasu pierwszych lat jej działalności: począwszy od Klemensa XII w bulli „In eminenti apostolatus“ z r. 1738, a skończywszy na bulli Leona XIII „Humanum genus“ z r. 1884.
 Równie zmiennym jak zasady masonerji jest stopień jej tajemniczości. W krajach, gdzie tajemniczość przestała być środkiem przyciągającym, masonerja wypiera się jej i wskazuje na swoje rzekomo jawne zebrania, sprawozdania, biuletyny, almanachy i inne publikacje, które służą raczej do mylenia opinji o jej stanie i właściwej działalności. W krajach zaś, gdzie jak w Polsce, tajemniczość ma zawsze jeszcze pewien urok, wskutek swoistego snobizmu lub nawyknień konspiracyjnych, pozostałych z czasów niewoli, masonerja chętnie otacza się nimbem tajemnicy i nie wypiera się fantastycznych praktyk, które na Zachodzie były w używaniu z końcem XVIII wieku a teraz należą do ośmieszonych przeżytków. Sposobem do mylenia opinji, używanym przez masonerję, są oprócz publikacyj oddanej sobie prasy także wyznania rzekomych prozelitów, jak np. Dominik Margiotta (Haks) i Taxil (Gabriel Jogaud-Pagès, zm. w r. 1907), zwyczajnych szalbierzy, którzy udając „nawróconych“ z masonerji, rozszerzają zmyślone informacje. Cel tych fałszerstw jest podwójny: łatwowiernych, których pociąga jaskrawość przytaczanych faktów (kult szatana, czarne msze i t. p.), zjednywać dla masonerji, przeciwników jej zaś wprowadzać na mylne tropy, aby potem szydzić z katolików, którzy uwierzyli tym fałszywym rewelacjom.
 Tak jak obecny stan i działalność masonerji, równie tajemniczą byłaby jej przeszłość i powstanie, gdyby co do nich polegać na źródłach masońskich. Założyciel pierwszej loży w Anglji, autor jej konstytucji i pierwszy historjograf Anderson (1717) tworzy legendę biblijną, wedle której początek masonerji sięga Adama i jego [284]synów. Oliver („Antiquities of Freemasonry“) widzi początek masonerji w raju, a Mojżesza uważa za jednego z Wielkich Mistrzów. Archeolog francuski Aleksander Lenoir (1814) i Schaurer („Vergleichendes Handbuch der Freimaurerei“ 1863) wywodzą filjację obrzędów masońskich z misterjów staroegipskich i indyjskich. Ramsey (1740) wywodzi początek masonerji od zakonu templarjuszów (ob.) w związku z legendą o budowie świątyni Salomona. Ta teorja stała się zczasem niejako oficjalną teorją masonerji. Innii zadowalali się wyprowadzaniem początków masonerji od budowy świątyni Salomona, a Mitchell („The History of Freemasonry“ 1859) uważa pierwszych chrześcijan, sektę eseńczyków, za twórców rytuału masońskiego.
 W r. 1778 pojawiła się teorja mniej efektowna ale więcej zgodna z historyczną rzeczywistością. Historyk Alzacji, Filip Grandidier, kanonik katedralny w Strassburgu, w dziele p. t. „Essai historique sur la cathédrale de Strassbourg“ (1782) udowodnił, że masonerja jest naśladownictwem organizacji dawnych stowarzyszeń (cechów) mularskich (murarskich i kamieniarskich), których członkowie budowali katedry gotyckie w Europie środkowej i zachodniej i których środowiskiem był Strassburg. Stowarzyszenia te straciły zczasem pierwotny cel i charakter, przyjmowano do nich osoby, nie mające nic wspólnego z mularstwem i architekturą. Zostały tylko nazwy a narzędzia budowniczych (pion, ekierka, młot i t. p.) oraz ich fartuchy zachowano jako symbole. Teorję tę przyjęli obecnie wszyscy historycy masonerji.
 Pierwszą lożę masońską założył w r. 1717 w Londynie duchowny anglikański James Anderson a pierwszymi jej członkami byli deiści John Theophil Desagulier, Georg Payne, King, Calvert, Madden i inni. Wielkim mistrzem obrano Antoniego Sayera i postanowiono trzymać się regulaminu dawnego cechu „wolnych mularzy“, usuwając zeń charakter zawodowo-rzemieślniczy. Warunkiem przynależności było wolnomyślicielstwo i wyznawanie zasad deizmu. Celem związku miało być zjednoczenie ludzkości dla „poszukiwania prawdy, kultu piękna i praktykowanie dobra“. Program ten, powierzchowny i frazeologiczny, odpowiadał duchowi wieku i przyciągał umysły, wyjałowione niedowiarstwem, przystrajając proste idee etyczne w dziwaczny symbolizm i rytualizm, który miał być surogatem religji. Z Anglji rozszerzyła się masonerja we Francji, następnie w całej Europie i w innych częściach świata.
 Do Polski przeszczepiono masonerję z Francji około r. 1738 za czasów saskich. W r. 1739 istniała w Warszawie loża, założona przez hr. Rutowskiego, naturalnego syna Augusta II, w r. 1742 loża w Wiśniowcu na Wołyniu, 1747 we Lwowie, 1755 w Dukli. Staraniem hr. Brühla powstała w Warszawie w r. 1767 loża „Cnotliwego Sarmaty“ według rytu niemieckiego. Mistrzem jej był po odejściu Brühla hr. August Moszyński, którego matka, hrabianka Cozel, była naturalną córką Augusta II. Moszyński podzielił tę lożę na niemiecką „Drei Brüder“, francuską „Parfait silence“ i polską „Cnotliwego Sarmaty“ i otrzymał od księcia de Beaufort tytuł „Wielkiego Mistrza prowincjonalnego wolnomularstwa Królestwa Polskiego i W. Księstwa Litewskiego“. Do nowej, stworzonej przez Brühla w r. 1774 w Warszawie loży niemieckiej wstąpił w r. 1777 król Stanisław August i otrzymał stopień 21 według rytu szkockiego. W r. 1778 powstała za staraniem Stackelberga, ambasadora Katarzyny II, loża-matka lóż polskich, zwana lożą „Katarzyny pod gwiazdą Północy“. Nazwę jej zmieniono w czasie sejmu czteroletniego na „Stanisław pod gwiazdą północną“. Wielką lożę polską, założoną przez Moszyńskiego, przekształcił w r. 1783 wielki mistrz Ignacy Potocki na „Lożę Wielkiego Wschodu“. W r. 1784 powstały dwie loże w Poznaniu, 1797 w Warszawie nowa loża niemiecka „Złoty lichtarz“, 1802 niemiecka „Fryderyk Wilhelm pod Kolumną“, 1805 loża polska „Świątynia Mądrości“, tudzież loża w Kaliszu, Płocku i Gnieźnie, 1807 w Warszawie „Bracia Polacy zjednoczeni“ z ks. Józefem Poniatowskim, 1810 „Wielki Wschód narodowy“ oraz loże w Wilnie, [285]Nowogródku, Grodnie, Rosieniach, Dubnie i Rafałówce, 1819 w Krakowie „Góra Wawel“ i w Żytomierzu „Ciemności rozproszone“. Cesarz Aleksander I z początku popierał masonerję, dał nawet za pośrednictwem Rożnieckiego impuls do powstania nowej organizacji, lecz wskutek wykrycia związków między lożami a tajemnemi organizacjami o charakterze patrjotycznym ukazem z r. 1821 zamknął wszelkie tajne związki i loże masońskie.
 Zaznaczyć należy, że ówczesne loże masońskie w Polsce, zwłaszcza założone w r. 1819 przez wojskowych: Waleriana Łukasińskiego, Dobrogojskiego i Kozakowskiego, nie miały charakteru antyreligijnego. Były to stowarzyszenia o tendencjach wybitnie patriotycznych, zawiązane po myśli jenerała Dąbrowskiego w celu zjednoczenia wszystkich zaborów takim węzłem, któryby utrzymał jedność narodową. Toteż ofiarą ukazu carskiego padły liczne rzesze patrjotów polskich z Łukasińskim na czele.
 Stan obecny organizacji masońskiej we Francji przedstawia się, jak następuje: 1) Wielki Wschód (Grand Orient) zał. 1772 r., kierowany przez Radę obrządku (Conseil de l’Ordre), którą wybiera Zgromadzenie generalne delegatów lóż. Władzę sądową i dyscyplinarną „Wielkiego Wschodu“ wykonywa Izba Kasacyjna (Chambre de Cassation). Rytuałem kieruje Wielkie Kolegjum Rytów (Grand Collège des rites), złożone z 33 masonów 33 stopnia. 2) Najwyższa Rada Francji (Suprème Conseil de France), założona w r. 1804. Podlega jej 70 lóż. 3) Wielka Loża symboliczna rytu szkockiego w Paryżu, zał. w r. 1881, z 27 lożami.
 W Anglji, Szkocji i Irlandji istnieją: 1) Wielka Loża zjednoczona Anglji w Londynie, zał. 1717 r. z 44 w. lożami na prowincji i 25 w. lożami w kolonjach. Podlega jej 1988 lóż miejscowych. 2) Najwyższa rada dawnego rytu, zał. 1845 r., 3) Wielka loża szkocka w Edymburgu, zał. 1736 r. z 525 lożami. 4) Wielka loża irlandzka w Dublinie z 365 lożami.
 W Niemczech: 1) Wielka Loża Narodowa Trzech Globów w Berlinie, zał. 1740 r.; należy do niej 122 lóż johanickich i 65 lóż szkockich. 2) Wielka loża narodowa niemiecka, zał. 1770 r.; należy do niej 98 lóż johanickich i 25 szkockich. 3) Wielka loża przyjaźni rytu nowojorskiego w Berlinie, zał. 1760 r. 4) Wielka loża narodowa saska w Dreźnie. 5) Wielka loża Słońca w Beireuth. 6) Wielka loża loża w Hamburgu. 7) Wielka loża w Frankfurcie nad Menem i 8) Wielka loża Unji masońskiej w Darmstadzie, zał. 1846 r. Od roku 1925 istnieje w Wiedniu międzynarodowa Liga wolnomularska, rozciągająca swą działalność na całą Europę.
 W Polsce od czasu zamknięcia lóż przez Aleksandra I w r. 1821 masonerja prowadziła, prócz b. dzielnicy pruskiej, żywot ściśle zakonspirowany. Na obszarze b. zaboru pruskiego istnieją oddawna loże wolnomularzy niemieckich (johanickie) a mianowicie w Poznaniu, Gnieźnie, Bydgoszczy, Chełmnie, Tczewie, Grudziądzu, Inowrocławiu, Katowicach, Chojnicach, Krotoszynie, Lesznie, Ostrowie, Rawiczu, Starogardzie i Toruniu.
 W Warszawie zorganizowano Wielką Lożę dnia 1 sierpnia 1920 r. Uroczyste jej otwarcie nastąpiło w październiku 1924 r. Należy do niej 13 lóż miejscowych, z tego 10 w samej Warszawie.
 Ogólną ilość masonów na całym świecie podają źródła masońskie na 1,800.000. Podobną organizację do masonerji posiada amerykański związek „odd Fellows“ z oddziałem żeńskim, „lożą Rebeki“, założony w Baltimore w r. 1819, oraz związek żydowski „Bene Berith“ („synowie przymierza“).
 (Otto Reumann: Das Freimaurertum, 1908. Robert W. Gould: History of Freemasonry. Lenings „Enzyklopädie der Freimaurerei”, III wydanie p t. Allgemeine Handbuch der Freimaurerci 1900 — 01. H. Gruber: Die Freimaurer und die öffentlidieóffentliche Ordnung 1893. Stanisław Załęski: O masonerji w Polsce 1890 Józef Pelczar: Masonerja. Wyd. IV. Kraków 1914. St. Małachowski — Łempicki. Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738 — 1821. Kraków 1929. Nakł. Polskiej Akademji Umiejętności.

 Masoreci, uczeni żydowscy ok. 700 r. po nar. Chr., trudniący się tłumaczeniem tekstu Starego Testamentu według wskazówek tradycji [286](masora). Ustalili formę i wymawianie hebrajskiego tekstu biblji, obliczyli rozdziały, wiersze, wyrazy i litery każdej księgi, nagromadzili mnóstwo uwag gramatycznych i ułożyli wykazy osobliwości językowych i fonetycznych poszczególnych ksiąg. Ułożone przez nich wskazówki, jak należy czytać i rozumieć tekst hebrajski Starego Testamentu, nazywają się masorą. „Wielka masora“ są to obszerne komentarze na górnym i dolnym brzegu rękopisów biblji, „Mała masora“ krótkie uwagi interpretacyjne.

 Massaljanie (messaljanie), zwani także euchetami lub eufemitami, sekta fanatyczna, rozpowszechniona w IV wieku w Syrji i Armenji. Zasadzali pobożność wyłącznie na modlitwie, która według ich nauki sprowadzała połączenie z Bogiem, wyłączające wszelki grzech. Pracę ręczną uważali za poniżającą ludzi uduchowionych. Odżyli w XII wieku w sekcie bogomiłów (ob.).

 Maszja i Maszjani („śmiertelny“ i „żona śmiertelnego“), w religji staroperskiej nazwa pierwszych rodziców. Ormazd, bóstwo dobra, stworzył najpierw praczłowieka, Gajomarta, którego zabił Aryman, bóstwo zła. Z nasienia Gajomarta wyrosła z ziemi, w postaci rośliny rabarbarum, para pierwszych rodziców, Maszja i Maszjani. Mimo przestróg Ormazda dali się uwieść Arymanowi, zgrzeszyli i wzmocnili przez to jego siłę (ob. Parsyzm).

 Materjalizm, system filozoficzny, uznający materję jako jedyną formę bytu rzeczywistego (ob. Monizm).

 Mateusz św., ewangelista, jeden z 12 apostołów, żyd z pokolenia Lewi, trudnił się poborem ceł i podatków, na wezwanie Zbawiciela porzucił wszystko i poszedł za Nim. Towarzyszył Chrystusowi w Jego życiu publicznem, był jego uczniem i naocznym świadkiem zdarzeń, które potem opisał w swej ewangelji. Napisał ją w języku aramejskim dla mieszkańców Palestyny, którzy przyjęli chrześcijaństwo. Tekst aramejski zaginął całkowicie, pozostał tylko przekład grecki, uważany przez niektórych za oryginał. Tekst aramejski powstał około r. 41, przekład grecki w r. 64.

 Matka Boska, ob. Marja.

 Maturyni, ob. Trynitarze.

 Mauryni (Congregatio S. Mauri) odłam zakonu benedyktynów, powstały wskutek reformy, którą w r. 1618 przeprowadził Dom Didier de la Cour w klasztorach benedyktyńskich Lotaryngji. Kongregacja ta otrzymała w r. 1627 zatwierdzenie pap. Urbana VIII. Mauryni położyli wielkie zasługi na polu nauk i umiejętności. Członek tej kongregacji, Mabillon, jest twórcą dyplomatyki, Monfaucon wybitnym paleografem i archeologiem. Dzieło maurynów Dantine’a i Clemenceta p. t. „Art de vérifier les dates“ (1750) posunęło naprzód umiejętność chronologji. Dantine i Carpentier uzupełnili znany leksykon Du Cange’a p. t. „Glossarium mediae et infimae latinitatis“. Najwybitniejszą zasługą maurynów są prace na polu historji literatury, które pozostawili d’Achery, Marténe, Durand, Ruinart i Mabillon, oraz dokonane przez nich wydanie pism ojców Kościoła. Za Ludwika XIV mauryni cieszyli się wielkiem poparciem dworu, sprzyjali galikanizmowi i jansenizmowi a nawet ideom rewolucyjnym. Utrzymywali stosunki z encyklopedystami, co ich wszakże nie uchroniło przed kasatą, zadekretowaną w r. 1789 przez rewolucję. Wielu z nich złożyło przysięgę konstytucyjną; 41 zakonników, którzy jej odmówili, poniosło wraz z generałem zakonu, Chevreux, śmierć męczeńską.

 Mazdeizm, religja Zoroastra, ob. Parsyzm.

 Mądrości księga (Liber Sapientiae), jedna z ksiąg kanonicznych Starego Testamentu niewiadomego autora. Wprawdzie w tekście greckim, który jest tekstem oryginalnym, księga ta ma tytuł „Mądrość Salomona“, ale powstała znacznie później, prawdopodobnie w czasach Aleksandra Wielkiego ok. r. 330 przed Chr. Treścią jej jest wysławianie mądrości w czworakiem znaczeniu: jako mądrości bożej czyli przymiotu Boga, jako osoby boskiej czyli Słowa Bożego, jako umiejętności ludzkiej i jako cnoty. Używała ona powagi kanonicznej za czasów Chrystusa, czego dowodem jest, że św. Paweł w listach do Rzymian i do Żydów powołuje się na jej [287]zdania (Rzym. I 17 — 31 i Żyd. I. 3). Wskutek tego i Kościół katolicki liczy ją do rzędu ksiąg kanonicznych.

 Mechitarzyści (Congregatio monachorum Antonianorum Benedictinorum Armenorum), kongregacja ormiańska, założona przez Mechitara (1676 — 1749), który był mnichem w klasztorze armeńsko-schizmatyckim pod Siwas w Armenji. Nawrócony przez jezuitów w Erzerum, został w r. 1696 księdzem katolickim, był od r. 1700 duszpasterzem gminy ormiańsko-katolickiej w Konstantynopolu i założył tam w r. 1701 kongregację na podstawie t. zw. reguły antonjańskiej w celu religijnego i kulturalnego podniesienia narodu armeńskiego. Kongregacja ta otrzymała w r. 1711 zatwierdzenie papieskie pod warunkiem, że przyjmie regułę benedyktyńską. Osiadła w Modon na półwyspie Morei, będącym wówczas we władaniu rzeczypospolitej weneckiej. Po zagarnięciu Morei przez Turków kongregacja przesiedliła się w r. 1717 do Wenecji, gdzie na wyspie San Lazaro powstał wielki klasztor z własną dru-karnią. Klasztor ten stał się pod kie-runkiem opata Mechitara środowiskiem rozległej działalności misyjnej i naukowej. Pod wpływem reform, zaprowadzonych przez opata Melkoniana, następcy Mechitara, część zakonników osiadła w r. 1773 w Trieście i utworzyła samoistną kongregację, zwaną mechitarzystami. W r. 1810 przesiedliła się do Wiednia, gdzie dotychczas istnieje. Posiada tam bogatą bibljotekę i muzeum, własną drukarnię i prowadzi gimnazjum i kursa teologiczne dla swoich wychowanków. Obecnie zatem kongregacja benedyktynów ormiańskich, założona przez. Mechitara, dzieli się na dwa samoistne odłamy, z których każdy ma swego opata generalnego. Właściwi mechitarzyści z klasztorem macierzystym w Wiedniu posiadają, klasztory w Trieście, Neusatz na Węgrzech, Konstantynopolu, Smyrnie i w Aidin w Azji Mniejszej. Odłam wenecki, zwany lazarystami ormiańskimi posiada klasztory w Siedmiogrodzie, w Pera, Trapezuncie, dwa w Azji Mniejszej i trzy na Krymie. Obydwa odłamy trudnią się duszpasterstwem pośród katolickich Ormian i prowadzą bardzo ożywioną działalność kulturalną i naukową, wydając w obydwu drukarniach, w Wiedniu i w Wenecji, liczne dzieła naukowe i religijne w różnych językach, przeważnie w armeńskim.

 Meczet, mahometański dom modlitwy. Wielkie meczety (po arab, dżami — miejsce zebrania), posiadają wieże, zwane minaretami, mniejsze, zwane mesdżit („miejsce modlitwy“), zwykle nie mają minaretu. W większych meczetach oprócz dziedzińca wewnętrznego (haram), zazwyczaj otoczonego kolumnadą, na którym stoi wodotrysk lub studnia do rytualnych obmywań, znajduje się dziedziniec zewnętrzny, otoczony murem, obejmujący wodotryski, mauzolea, nagrobki lub całe cmentarze. Do tego dziedzińca zewnętrznego przypierają często szkoły teologiczne islamu (medress), szkoły niższe (mekteb) i kuchnie dla ubogich (imaret). Główna oś meczetu kieruje się zawsze w stronę Mekki, w której znajduje się „święty meczet“ (Mesdżit ul Haram), mieszczący w sobie Kaabę (ob.). Kierunek ten, w którym muzułmanin winien zawsze zwracać się przy modlitwie, jest oznaczony przez wgłębienie w tylnej ścianie meczetu, zwane mihrab, odpowiadające ołtarzowi w świątyniach chrześcijańskich. Na prawo od tego wgłębienia stoi kazalnica (minbar), z której w piątki chatib (kaznodzieja) wygłasza kazania. Na środku meczetu znajduje się wzniesienie, na którem stoją duchowni, odczytujący koran. Meczety służą tylko jako miejsce modlitwy, kazań i odczytów religijnych, nie zaś jako miejsce do odbywania ceremonij, jak śluby, obrzezania i t. p. Duchowieństwo muzułmańskie, ustanowione przy meczecie składa się zwyczajnie z szeika (przełożonego) i jego zastępcy, chatiba (kaznodziei), dwóch do czterech imamów i kilku muezinów.

 Medjolański edykt, ob. Edykt medjolański.

 Mekka i Medyna, ob. Mahomet, Islam i Kaaba.

 Meksyk, statystyka wyznań, ob. Ameryka.

 Meksykańska religja, ob. AztetówAzteków religja.

[288] Melanchton (Filip Schwarzerd, 1497 — 1560), zwany „teologiem protestantyzmu“, profesor uniwersytetu w Wittemberdze, pomocnik Lutra, usiłujący w licznych pismach teologicznych uzasadnić tezy protestanckie. Całe życie był chwiejny, częstokroć karcony przez Lutra zmieniał zdanie. Kierunek teologiczny protestantyzmu, zapoczątkowany przez Melanchtona i zwany od jego imienia filipizmem, wykazywał już za życia Lutra znaczne różnice z jego doktryną. Różnice te pogłębiły się po śmierci Lutra i sprowadziły gwałtowne spory i waśnie między zwolennikami Lutra i Melanchtona, jak np. spór o t. zw. adiafora, (ob.), spór o potrzebę dobrych uczynków do zbawienia, czyli t. zw. spór majorystów (ob. Major), spór o potrzebę współdziałania człowieka z łaską bożą (ob. Synergizm). Melanchton pragnął pogodzić zwaśnionych teologów na zjeździe w Wormacji (1557), w Frankfurcie (1558) i w Weimarze (1559). Podejrzewany o kryptokalwinizm i o słabość wobec katolicyzmu, przeżył wszystkie upokorzenia ludzi chwiejnych. Przez fanatycznych luteranów jeneńskich został nawet ogłoszony za kacerza. Od-znaczył się jako humanista i filolog przez swoje studja klasyczne i wydawnictwo podręczników do filozofji i języków starożytnych. Za te zasługi otrzymał tytuł „nauczyciela Niemiec“ (praeceptor Germaniae).

 Melchici (po aramejsku „królewscy“), nazwa pogardliwa, nadana przez monofizyckich Koptów tym współwyznawcom, którzy przyjęli uchwały soboru chalcedońskiego z 451 r., potępiającego Dioskura, patrjarchę aleksandryjskiego (ob. Koptowie). Kościół melchicko-katolicki obejmuje katolików w Syrji, Palestynie i Egipcie, pierwotnie schizmatyków, którzy na soborze florenckim (1438 — 1439) przez swych patrjarchów: antiocheńskiego, aleksandryjskiego i jerozolimskiego, przystąpili do unji z Kościołem katolickim, zatrzymując swój wschodni obrządek. Na czele hierarchji melchicko-katołickiej stoi patriarcha antjocheński, będący równocześnie patrjarchą aleksandryjskim i jerozolimskim. Podlega mu 18 biskupstw Syrji, Palestyny i Egiptu. Kapłanów melchickich kształci seminarjum św. Anny w Jerozolimie, kierowane przez francuskich ojców białych.

 Melchizedech. Malki-Sedek, po hebr. „król sprawiedliwości“, „król pokoju“, tajemnicza postać króla Salemu i kapłana, który wedle Mojżeszowej Genesis (XIV, 18 — 20) ofiarował bezkrwawą ofiarę chleba i wina i błogosławił Abrahama w imię Boga Najwyższego. Wspomina o nim św. Paweł w liście do Żydów (VII, 1), jako o kapłanie Boga Najwyższego, „przypodobanym Synowi Bożemu“. Psalm 109 sławi króla Syjonu jako „kapłana porządku Melchizedechowego“. Niektórzy uważają Melchizedecha za figurę (przepowiednię) Chrystusa, inni za wcielenie Ducha św. 2. Melchizedechem nazywają przyrząd liturgiczny, wewnątrz monstrancji umieszczony, w formie pół-księżyca, w który wstawia się hostję w czasie wystawienia Najśw. Sakramentu.

 Melchizedechjanie, sekta w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, uważająca Melchizedecha za wyższego od Chrystusa i składająca mu ofiary.

 Melchizedecy, ob. Rosyjskie sekty.

 Melecjusz, biskup w Lykopolis ok. r. 305, złożony z godności biskupiej za nieuznawanie władzy patrjarchy Piotra z Aleksandrii i za składanie ofiar bogom pogańskim. Zjednał sobie zwolenników w Egipcie i spowodował powstanie t. zw. schizmy melecjańskiej, która przerodziła się w sektę. Melecjanie jako sekta istnieli jeszcze w V wieku i połączyli się z sektą arjańską.

 Memento, modlitwa w czasie mszy św., a mianowicie „memento za żywych“, odmawia kapłan przed Podniesieniem, a „memento za umarłych“ po Podniesieniu.

 Memento mori, łać. „pamiętaj o śmierci“, słowa, powtarzane przy powitaniu, pożegnaniu i w rozmowie przez kamedułów, kartuzów i trapistów.

 Memra, ob. Logos.

 Menologjum, w Kościele grecko-wschodnim spisy świętych, podobnie jak martyrologjum Kościoła zachodniego, ułożone według dni miesiąca (stąd nazwa z greck. men — miesiąc). [289]Przeznaczone do użytku przy służbie bożej, zawiera nabożeństwo na każdy dzień miesiąca, poświęcony pewnemu świętemu, wraz z odpowiednim ustępem z ewangelji. Skrócone menologja nazywają się synaksarjami.

 Menonici, sekta, powstała w XVI w. w Niderlandach, założona przez Mennona, syna Szymona (Menno Simons, 1492 — 1559), pierwotnie księdza katolickiego, który przyłączył się do sekty anabaptystów, dał się powtórnie ochrzcić i był pastorem w Witmarsum w Fryzji. Naukę swoją zawarł w książce p. t. Fundamentbook (1539). Menonici nie uznają Trójcy św. i bóstwa Chrystusa, mają wzbronione przysięganie i służbę wojskową. Szerokie zastosowanie ma u nich klątwa i wyłączenie z pośród wiernych. Liczą około 250.000 wyznawców, przeważnie w Holandji, Belgji, Alzacji, Lotaryngji, Niemczech, Rosji i Ameryce Północnej. W Polsce posiadają jedną gminę w województwie lwowskiem.
 (Wedel: Abriss der Geschichte der Mennoniten 1904; Hartzler and Kaufmann: Mennonite Church History. 1905.

 Mesjasz, hebr. Masziah, zn. namaszczony, pomazaniec, greck. Messias albo Christos, nazwa Chrystusa Pana, jako najwyższego proroka, króla i kapłana, którego przyjście przepowiadały proroctwa Starego Testamentu, zwane proroctwami mesjańskiemi.

 Messaljanie, ob. Massaljanie.

 Metafizyka, nauka filozoficzna, zajmująca się ostatecznemi i abstrakcyjnemi podstawami wszechbytu. Nazwa grecka „metaphysica“, czyli to, co następuje „po fizyce“, powstała wskutek umieszczenia w zbiorze dzieł Arystotelesa traktatów filozoficznych po jego traktatach fizykalnych. Nazwa ta jednak, choć powstała przypadkowo, ma to głębsze znaczenie, że metafizyka stara się poznać przyczynę wszechrzeczy, która tkwi poza faktami, rozpoznawanemu przez fizykę, naukę doświadczalną. Powodem powstania metafizyki jest odwieczna i bezwzględna dążność ludzkiego umysłu do dojścia na podstawie wyobrażeń o rzeczywistości do wszystko-wyjaśniającego zakończenia, jednolitej syntezy, czyli do t. zw. światopoglądu. Tę dążność, będącą faktem psychologicznym, nazywają „potrzebą metafizyki“. Ponieważ jednak w wiedzy, zdobytej przez empirję, czyli doświadczenie, okazywały się zawsze braki, utrudniające na tej drodze zdobycie świadomości o całości wszechrzeczy, przeto już myśliciele greccy przeciwstawiali naukom doświadczalnym metafizykę, jako naukę, posługującą się własną metodą, która polega na uzyskiwaniu pojęć o wszechbycie bez pomocy doświadczenia, lecz tylko przez czyste rozumowanie. Głownem zadaniem metafizyki jest wytworzenie światopoglądu, opartego na pojęciu Absolutu, jako pierwszej przyczyny czyli na religijnem pojęciu Boga. Stąd łączność naturalna metafizyki z teologją i wzięcie jej przez teologów scholastycznych za podstawę nauki o Bogu. Wzrost i rozwój nauk empirycznych osłabił powagę metafizyki. Uważana za szczyt filozofji przez filozofów spekulatywnych jak Plato, Spinoza i Hegel, została zepchnięta na poślednie miejsce przez zwolenników filozofji krytycznej, jak Locke, Hume i Kant, a pozytywizm zakwestionował wogóle jej powagę naukową. Mimo tego i w nowożytnem myśleniu istnieje owa „potrzeba metafizyki“, której nie zdołają zaspokoić systemy, wyłączające wszelkie poznanie poza doświadczalnością.

 Metempsychoza (reinkarnacja, transmigracja), wędrówka dusz, doktryna o przechodzeniu duszy z jednego ciała w inne, ludzkie albo zwierzęce. Pojawia się w systemach religijnych starożytnego Egiptu, w buddyzmie i filozofji greckiej Pitagorasa, Empedoklesa, Platona, Plotina i nowoplatoników. Ślady pojęć o metempsychozie, znajdujące się w islamie i w żydowskiej kabale, są prawdopodobnie skutkiem wpływów nowoplatońskich. Celtyccy druidzi, Scyci i pierwotna ludność półwyspu italskiego wyznawała wiarę w wędrówkę dusz. Dotychczas wyznają ją ludy Azji wschodniej i Kaukazu, Indjanie amerykańscy i Negrzy afrykańscy. Porzucona przez ludy cywilizowane pod wpływem nauki chrześcijańskiej, pojawiła się w nowszych czasach w doktrynie socjalistycznej Fouriera.

[290] Metody święty, ob. Cyryl i Metody.

 Metodyści, sekta protestancka, powstała z początkiem XVIII w. na gruncie państwowego kościoła anglikańskiego, jako pietystyczna reakcja przeciwko wpływom deizmu i racjonalizmu. Twórcami metodyzmu byli bracia Wesley, Jan i Karol, którzy założyli w r. 1729 pomiędzy studentami uniwersytetu w Oxfordzie stowarzyszenie, zbierające się na wspólne modlitwy i czytanie biblji. W r. 1732 przyłączył się do nich Jerzy Whitefield, student teologji w Oxfordzie. Pedantyczna pobożność utworzonego przez nich związku zjednała mu nazwę metodystów. Bracia Wesley poznali się w czasie podróży do Ameryki z misjonarzami sekty hernhutów, wróciwszy do Europy, zwiedzili gminy hernhuckie i zawiązali stosunki z kolonją hernhutów w Londynie, zwaną Fetter Lane-Society. Poczęli wraz z Whitefieldem własną propagandę w Londynie i jego okolicach, pozostając nadal w łączności z państwowym kościołem anglikańskim, której oficjalnie nie zerwali nawet wtedy, gdy kościół ten zabronił w r. 1739 Whitefieldowi prawienia kazań. Pozyskawszy w Londynie wielu zwolenników, szerzyli swoją doktrynę w Szkocji i Irlandji. W r. 1741 nastąpiło rozdwojenie pomiędzy zwolennikami Jana Wesleya i zwolennikami Whitefielda na punkcie doktryny o predestynacji. Mimo tego sekta szerzyła się bardzo szybko w Anglji i w Ameryce. Obecnie liczy przeszło 20 miljonów wyznawców we wszystkich częściach świata. Dzieli się na cały szereg odrębnych i samoistnych związków wyznaniowych, które różnią się między sobą nie wierzeniami, lecz organizacją i formą nabożeństwa. Główne grupy metodystów są: 1) metodyści weslejańscy (Wesleyan Me thodist Association), w Anglji i Szkocji liczący przeszło pół miljona członków. Posiadają „affiliacje“ we Francji, Afryce, Indjach i w Kanadzie.
 2.2) Siedem organizacyj metodystów w Anglji, odłączonych od metodysów weslejańskich, jak New Connexion, Primitiv Methodists, Bibie Christians, Protestant Metodists i inne.
 3.3) Metodyści episkopalni (Metodist Episcopal Church, Deutsche bischöfliche Methodistenkirche) liczący w Ameryce i w Europie przeszło 8 miljonów wyznawców.
 4) Grupa kościołów metodystycznych w Ameryce i w Afryce, stojąca poza związkiem metodystów episkopalnych. Grupa ta dzieli się na osiem organizacyj metodystów murzyńskich (Colored Methodist Churchs) i pięć organizacyj metodystów białych (Non-colored).
 Co do nauki wiary metodyści pozostali przy zasadach państwowego kościoła anglikańskiego i wyznają 39 artykułów wiary tego kościoła (ob. Anglikanizm). Formy nabożeństwa są różne w różnych organizacjach. Cechą ich jest modlitwa na klęczkach, kazania i śpiewy rytmiczne. Co kwartał odprawiają t. zw. uczty miłości (love-feasts), przy których podają chleb i wodę i śpiewają pieśni. Niektóre odłamy metodystów wyróżniają się bardzo hałaśliwemi formami nabożeństwa: są to t. zw. Jumpers („skaczący“) i Barkers („szczekający“).

 Metropolita, ob. Arcybiskup.

 Metryki kościelne, spisy ochrzczonych, zaślubionych i zmarłych, prowadzone od pierwszych wieków chrześcijaństwa. Wedle prawa kanonicznego obowiązkiem proboszcza katolicckiegokatolickiego jest prowadzenie ksiąg parafialnych czyli metryk a mianowicie księgi ochrzczonych, bierzmowanych, zaślubionych i zmarłych. Na końcu każdego roku powinien proboszcz posłać do kurji biskupiej autentyczny odpis wpisów, uskutecznionych w ciągu roku w tych księgach. W Polsce tak księgi parafjalne, jak i wyciągi z nich, zwane także metrykami, miały w myśl uchwał sejmowych z r. 1543 i 1764 moc dokumentów urzędowych także wobec władz świeckich. Moc tę posiadają dotychczas z wyjątkiem obszaru b. dzielnicy pruskiej, gdzie akta stanu cywilnego prowadzą urzędnicy świeccy.

 Męczeństwo (martyrium, świadectwo krwi), śmierć poniesiona za wiarę. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa śmierć męczeńską ponosili często neofici, którzy jeszcze nie otrzymali chrztu. Wtedy zastępowała chrzest i nazywała się chrztem krwi. W IV wieku liczba męczenników [291]była już tak duża, że wprowadzono święto Wszystkich Męczenników, obchodzone w Kościele zachodnim 13 maja, jako w dniu poświęcenia kościoła MariaSanta Maria ad Martyres w Rzymie (przedtem Panteon), do którego zwieziono po jego konsekracji przez Bonifacego IV w r. 609, wedle podania, 28 wozów relikwij męczenników z katakumb. W Kościele wschodnim obchodzą. to święto w niedzielę po Zielonych Świętach. W spisach męczenników, zwanych martyrologjum (ob.) znajdują się osobne święta ku czci męczenników, którzy ponieśli gromadnie śmierć męczeńską, jak np. 10 męczenników scylitańskich, 40 męczenników z Sebaste (10 marca), legja tebańska.

 Micheljanie, sekta protestancka, założona przez Jana Michała Halma (1758 — 1819), pietystę i wizjonera w Wirtembergji. Halm rozwinął system spekulatywno-teozoficzny, w którym stara się przedstawić przeżycia moralne na sposób procesów chemicznofizjologicznych. Przepowiada tysiąclecie królestwa bożego po powtórnem przyjściu Chrystusa na świat, poczem ma nastąpić sądny dzień i epoka oczyszczenia, która ma trwać 7.000 lat. Wyznawcy jego doktryny istnieją dotychczas w Palatynacie, w liczbie około 15.000 dusz, i stanowią zorganizowaną sektę, nie wyłączoną oficjalnie z krajowego kościoła protestanckiego.

 Miechowici, ob. Bożogrobcy.

 Midrasz (hebr. = badanie objaśnienie) w języku Tabinicznym nazwa powstałych między VI a XI wiekiem komentarzy do poszczególnych ksiąg i rozdziałów Starego Testamentu, mających na celu układanie na podstawie tekstów biblijnych norm moralnych (Midrasz-Haggada) i norm prawnych (Midrasz-Halacha).

 Mikołaici (nikolaici) 1) sekta, wspomniana w Apokalipsie (II, 6), wywodząca początek od diakona Mikołaja. Przekraczali zakaz religijny (żydowski i chrześcijański) spożywania pokarmów z ofiar pogańskich i zakaz cudzołóstwa. 2) Sekta gnostyków antynomistów w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. 3) W średniowieczu nazywano nikolaitami tych, którzy nie chcieli się zastosować do nakazu celibatu lub prowadzili życie niemoralne.

 Mikołaj, imię pięciu papieży i jednego antypapieża:

 Mikołaj I święty (858 — 867) bronił z niezmożoną energją praw Kościoła w sprawach Jana z Rawenny, Hinkmara z Reims, króla Lotara II i schizmy Focjusza. Unieważnił wybór Focjusza na patrjarchę carogrodzkiego i zjednał Bułgarów dla Kościoła.

 Mikołaj II (1059 — 1061).

 Mikołaj III (1277 — 1280) nawiązał stosunki z Mongolją.

 Mikołaj IV (1288 — 1292) wysłał misjonarzy do Mongolji.

 Mikołaj V (1447 — 1455) zakończył schizmę bazylejską (1449), popierał sztuki piękne i nauki, założył bibljotekę watykańską.

 Mikołaj V antypapież (1328 — 1330), wybrany przez Ludwika Bawarskiego, niechętnego papieżowi Janowi XXII. Po ustąpieniu jego wojsk z Rzymu uciekł do Pizy i rzucił klątwę na prawowitego papieża, później upokorzył się i otrzymał przebaczenie papieskie. Umarł w klasztorze.

 Milicz Jan (Milec, Milicius), kaznodzieja reformacyjny w Czechach, poprzednik Jana Husa. Pochodził z Kromieryża na Morawach, był sekreta-rzem cesarza Karola IV i archidiakonem w Pradze. W r. 1363 złożył posiadane godności i urzędy i oddał się kaznodziejstwu. Fanatyczne jego kazania, w których przepowiadał koniec świata i przyjście Antychrysta, gromadziły tłumy słuchaczy i nie pozostały bez wpływu na Czechów. Chcąc nakłonić papieża do reformy Kościoła, udał się do Rzymu, gdzie został uwięziony za głoszenie kazań bez zezwolenia. Papież Urban V uwolnił go i pozwolił powrócić do Pragi, gdzie Milicz założył „Nową Jerozolimę“, przytułek dla upadłych kobiet, w darowanych mu przez cesarza opustoszałych domach publicznych. Oskarżony przez nieprzyjaznych mu franciszkanów, udał się do papieża w Awinjonie, gdzie umarł w r. 1374.

 Milkart, bóstwo Tyru, ob. Fenicja.

 Milleniści, ob. Russelici.

 Miłosierdzia siostry, ob. Siostry miłosierdzia.

 Miłosierni bracia, ob. Bonifratrzy.

 Minaret, smukła wieża przy [292]meczetach, z której duchowny mahometański, muezin, nawołuje wiernych pięć razy dziennie do modlitwy (ob. Islam).

 Minerwa, ob. Rzymska religja.

 Minimici (lać. minimi = najmniejsi), zakon franciszkański, założony przez św. Franciszka z Pauli ok. r. 1435 w Kalabrji. Zakonnicy ci nazywali się pierwotnie „eremitami św. Franciszka“, we Francji zwano ich „dobrymi ludźmi“ (les bons hommes), w Niemczech paulanami.

 Ministrantura, sposób służenia do mszy, porządek czynności i odpowiedzi, przypadających na ministranta, czyli służącego do mszy.

 Minoryci, ob. Franciszkanie.

 Misja kanoniczna (missio canonica), 1) Upoważnienie i posłannictwo do głoszenia ewangelji i udzielania sakramentów, nadane przez Chrystusa apostołom, przechodzi, wedle nauki Kościoła katolickiego, na biskupów jako następców apostołów. Biskupi zaś przez udzielanie święceń kapłańskich przenoszą je na kapłanów. 2) Upoważnienie do nauczania religji w szkole, udzielane przez biskupa diecezjalnego katechetom duchownym lub nauczycielom świeckim. Według art. XIII polskiego konkordatu z r. 1925 władze szkolne mogą mianować nauczycielami religji w szkołach państwowych tylko te osoby, które otrzymały od władzy duchownej, t. j. od biskupa diecezjalnego, upoważnienie do nauczania religji, czyli misję kanoniczną, muszą zaś usunąć od nauczania religji osobę, której władza duchowna to upoważnienie odbierze.

 Misje, działalność kościelna, skierowana ku rozszerzeniu wiary i utwierdzeniu w niej. Działalność tę rozpoczęli apostołowie po Zesłaniu Ducha św. a wzorem misjonarzy jest św. Paweł, apostoł narodów. Misje apostolskie zdobyły państwo rzymskie i rozszerzyły się poza jego granice w Persji i Chaldei. Powstały kościoły w Arabji, Etjopji, Armenji, Scytji, nad Dunajem, nad Renem i na wyspach brytyjskich. W czasie wędrówki ludów zadaniem misyj było odzyskanie dla Kościoła ludów arjańskich, Gotów, Burgundów i Longobardów. Germanów nawraca św. Bonifacy, Słowian św. św.św. Cyryl i Metody. Zakony franciszkanów i dominikanów, później jezuitów, zakładają kościoły w Meksyku, Peru, Chili, Paragwaju, Brazylji, Kongo, na Malabarze i na wyspach Moluckich, w Japonji i w Chinach. Działalność misyjna kościoła wzmogła się w XVII w. wskutek powołania do życia przez pap. Grzegorza XV t. zw. Propagandy czyli Kongregacji Kardynalskiej „de propaganda fide“ (rozkrzewiania wiary) i założenia przez Urbana VIII w r. 1627 seminarjum Propagandy. Pod jej kierunkiem pracuje obecnie przeszło 50 zakonów i kongregacyj, tudzież towarzystw misyjnych katolickich. Propaganda rozporządza 12 do 13 tysiącami kapłanów, z których 4400 jest krajowcami, oraz przeszło 100 tysiącami zakonników, zakonnic, laików, katechetów i innych pomocników w dziele misyjnem. Fundusze na propagandę pochodzą, ze składek i jałmużny.
 Prócz misyj zagranicznych, których zadaniem jest nawracanie pogan, prowadzi Kościół katolicki także misje wewnętrzne (ludowe, parafjalne), mające na celu utwierdzenie w wierze i budzenie życia religijnego. Temi misjami zajmują się również zakony, pracujące nad nawracaniem pogan, oraz niektóre kongregacje, mające na celu głównie misje wewnętrzne.
 Misje, prowadzone przez rozmaite wyznania niekatolickie, przeważnie protestanckie, rozpoczęły swą działalność w XIX wieku. Misjami temi trudnią się liczne towarzystwa misyjne, należące do różnych wyznań i sekt, wspierane przez państwa protestanckie. Takich towarzystw niemieckich jest 26 (1318 misjonarzy), angielskich 27 (4300 misjonarzy), północno amerykańskich 29 (3800 misjonarzy), holenderskich 7 (3877 misjonarzy) i skandynawskich 7 (332 misjonarzy). Działalność tych misyj jest więcej polityczna niż religijna, gdyż państwa, dostarczające im funduszów, używają ich do zagarnięcia terytorjów ich działalności w sferę swoich wpływów. Ze współzawodnictwa państw wynika współzawodnictwo towarzystw misyjnych, które prócz różnicy przynależności państwowej dzieli różność wyznania. Obydwie te różnice wyłączają możność jednolitej, jak w Kościele katolickim, [293]organizacji tych misyj i osłabiają, rezultat ich prac.

 Misjonarze i towarzystwa misyjne katolickie. Kongregacje i stowarzyszenia, poświęcające się pracom misyjnym, są: I. Misjonarze, zwani „Consolata“ w Turynie, kongregacja założona w r. 1900, misjonarze św. Franciszka Salezego (zał. 1838), misjonarze Jezusa i Marji (ob. Eudyści), misjonarze józefici w Meksyku (zał. 1872), misjonarze od Krwi Przenajśw. (zał. 1815), misjonarze Matki Bożej Afrykańskiej (ob. Biali ojcowieOjcowie), misjonarze Matki Bożej de la Salelle (zał. 1852), misjonarze Najśw. Serca Jezusa (1854), misjonarze N. Marji P. w Lourdes (1830), Synowie Niepokalanego Serca Marji (1848), Synowie Serca Jezusowego z Werony (1867), misjonarze św. Wincentego a Paulo (ob. Lazaryści i Misjonarze w Polsce).
 II. Stowarzyszenie misyj afrykańskich w Lyonie (1856), Stowarzyszenie Misyj zagranicznych św. Piotra i Pawła w Rzymie (1867), Towarzystwo misyj zagranicznych w Medjolanie (1850), Towarzystwo misyj zagranicznych w Paryżu (1663) i Zgromadzenie misyj zagranicznych w Mili Hill (1866).

 Misjonarze w Polsce (Congregatio presbyterorum saecularium Missionis), kongregacja księży świeckich, założona przez św. Wincentego a Paulo (ob. Lazaryści). Sprowadziła ich do Polski w r. 1651 królowa Marja Ludwika, żona Jana Kazimierza, i nadała im probostwo w Sokółce na Litwie, gdzie miała prawo patronatu. W r. 1653 otrzymali probostwo przy kościele św. Krzyża w Warszawie, gdzie w r. 1677 założyli własne seminarjum. W ciągu XVII w. założyli w Polsce i na Litwie 32 domy a biskupi polscy oddali im kierownictwo 20 seminarjów. Prócz seminarjum warszawskiego posiadali własne seminarja, t. zw. interna w Krakowie, Wilnie i Lublinie. Zakładali instytucje dobroczynne, szpitale i szkoły. Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie założył w r. 1756 misjonarz ks. Piotr Baudouin, w Krakowie zaś w r. 1876 utworzył misjonarz ks. Kazimierz Siemaszko zakład dla opuszczonych chłopców, który w ciągu 50 lat rozrósł się w dwa domy, w Krakowie i w Czernej, mieszczące przeszło 300 chłopców.
 Obecnie (1929) posiadają misjonarze w Polsce 10 domów (klasztorów), a mianowicie: trzy w Krakowie (na Stradomiu od r. 1686, na Kleparzu od r. 1861 i w Nowej Wsi od r. 1895), we Lwowie (1867), w Jezierzanach (1890), Odporyszowie (1906), Milatynie Nowym (1906), w Warszawie (1918), Pabjanicach (1919) i w Wilnie (1920). Misjonarze polscy pracują też w licznych parafjach polskich w Ameryce Północnej w Brazylji.

 Mistagog (grec. mystagogos), człowiek wtajemniczony w misterja greckie (ob. Misterja).

 Mistagogiczna teologja, właściwa Kościołowi wschodniemu, zajmuje się misterjami, czyli tajemnicami liturgji (służby bożej), tłumacząc szczegóły liturgiczne w sposób alegoryczny i symboliczny.

 Misterja. I. Misterja pogańskie, nazwa z greck. mysterion — tajemnica, obrzędy i ceremonje religijne, dostępne tylko dla wtajemniczonych. Każdy kult pierwotny, praktykowany w łonie rodziny, był dostępny tylko dla członków rodziny a w miarę powstawania wyższych związków społecznych, jak ród, szczep, naród, państwo, dla członków tych związków. Najdawniejsze z misterjów greckich, misterja eleuzyńskie, w czasie, gdy Eleuzis, miasto w Atyce, stanowiło samodzielne państwo, a mianowicie w VII w. przed Chr., były dostępne najpierw tylko dla członków rodu Eumolpidów, potem dla innych rodów eleuzyńskich, a gdy Ateny zagarnęły Eleuzis, stały się kultem państwowym ateńskim. W czasie „małych“ misterjów eleuzyńskich, które odbywały się na ateńskiem przedmieściu Agrai w lutym, przedsiębrano wtajemniczanie nowych członków (mystes) w tajemnice misterjów przez osoby do tego przeznaczone, zwane mistagogami (mystagogoi). Wielkie misterja eleuzyńskie odbywały się po zasiewach jesiennych w miesiącu boedromion (wrzesień). Ze świątyni Demeter i Kory w Eleuzis wynoszono świętości, wieziono je do Aten a stamtąd niesiono je w pochodzie, złożonym z kilku tysięcy „mystes“, do Eleuzis, gdzie przez kilka nocy [294]odbywały się właściwe misterja. Poświęcone były czci Demeter (Cerery) i jej córki Kory (Persefony), porwanej przez Hadesa w świat podziemny i powracającej co pół roku na świat. Był to kult przyrody, zamierającej w jesieni a budzącej się do życia na wiosnę. Z tego okazuje się niezaprzeczony związek misterjów eleuzyńskich z rolnictwem i ich znaczenie u Greków jako narodu prze-ważnie rolniczego. Misterja eleuzyńskie przetrwały do czasów cesarstwa rzymskiego. Cesarze Hadrjan i Marek Aureljusz uważali ze względów politycznych za potrzebne należeć do wtajemniczonych (mystes) a cesarz Walentynjan, który w r. 364 zakazał odbywania wszelkich nocnych obrzędów, zrobił wyjątek dla misterjów eleuzyńskich, które jednak niedługo potem (395 r.) ustały po zburzeniu świątyni w Eleuzis przez Alaryka. Mniej rozpowszechnione były misterja Kabirów na wyspie Samotrake. Wyraz grecki „kabeiroi“ (od semickiego „kabbirim“, zn. „potężni“) oznaczał bóstwa podziemne, których kult wraz z nazwą semicką przywieźli do Grecji Fenicjanie. Najgłośniejszy z Kabirów był Hefajstos, bóstwo opiekujące się rękodziełami (kowalstwem i snycerstwem), przemysłem i sztuką. Misterja te, jakkolwiek bardzo dawne, zyskały większe znaczenie dopiero za czasów Filipa Macedońskiego i Ptolomeuszóiw. Do wtajemniczonych w te misterja należał także wódz rzymski, Marcus Claudius Marcellus, zwycięzca Hannibala.
 Szczególny charakter posiadały misterja orfickie, powstałe w Grecji w VI wieku przed Chrystusem, odprawiane w Tnacji na cześć Orfeusza, muzyka i poety, postaci mitologicznej, którą utożsamiają z Dionyzosem. Wedle tego mitu Dionyzos Zagreus, syn Zeusa i Persefony, pan świata, został rozszarpany i pożarty przez Tytanów. Za karę Zeus spalił tytanów piorunem a z ich popiołów utworzył człowieka, w którym zmieszane są pierwiastki tytaniczne, złe, stanowiące ciało ludzkie, z pierwiastkami dionizyjskiemi, dobremi, z których po-wstała dusza ludzka. Wedle nauki orfickiej obowiązkiem człowieka jest wzmacniać w sobie pierwiastki dionizyjskie, niebiańskie, wyzwalając duszę z więzów ciała, aby mogła wrócić po śmierci do niebieskiej ojczyzny. Zanim jednak dusza tam się dostanie, musi przejść przez szereg bytów, wędrując przez różne ciała (ob. Metempsychoza). Zato zaś, co w związku z temi ciałami zgrzeszy, musi odpokutować przez piekielne męki. Chcąc tych mąk uniknąć, musi się chronić przed skalaniem; gdy jednak samo przechodzenie z ciała do ciała jest skalaniem, musi się starać o przerwanie tej wędrówki. To może uzyskać tylko przez wtajemniczenie i misterja orfickie, które uczyły formuł, mających na drugim świecie wskazać drogę, aby uniknąć Tartaru (piekła), a trafić do Elisium (nieba). Szczegóły tej nauki były wyrażone w misterjach orfickich przez kilkakrotne wędrówki Orfeusza w świat podziemny. Misterja orfickie i ich treść filozoficzno-etyczna podziałała na filozofów Empedoklesa i Platona, pitagorejczyków, stoików i nowoplatoników. Były także gruntem, na którym za czasów chrześcijaństwa wyrosły sekty gnostyckie.
 II. Misterja chrześcijańskie. Nazwę wywodzą niektórzy nie z greck. mysterion — tajemnica, lecz z łacińskiego ministerium — czynność, funkcja. Były to przedstawienia religijne, mające za temat sceny biblijne, z życia Chrystusa, Matki Bożej 1 świętych. Już w VIII w. powstały widowiska sceniczne, których przedmiotem było życie Chrystusa i Jego męka. Wiekiem największego rozwoju misterjów był wiek XIII, w którym powstawały osobne stowarzyszenia, zajmujące się wystawianiem widowisk religijnych, jak Confrérerie de la Mazoche w Paryżu i Compagnia del Confalcone w Rzymie. Widowiska te odbywały się pierwotnie w kościołach z udziałem duchowieństwa, później w przeznaczonych na to budynkach lub na placach publicznych. Papież Inocenty III (1198 — 1216) zakazał duchowieństwu brać udział w misterjach.
 W Polsce misterja duchowne nazywano dialogami. Aktorami, wystawiającymi misterja, byli przeważnie uczniowie Akademji Krakowskiej, „żacy krakowscy“ a później [295]zawodowi aktorzy, zwani rybałtami, którzy wiązali się w towarzystwa i dawali przedstawienia religijne w różnych okolicach Polski. Najdawniejszem z takich widowisk był „Dialog o ścięciu św. Jana“. Do najgłośniejszych w początkach XVI w. należał „dialog dominikański“ z r. 1533, wyobrażający sceny z życia Chrystusa. Przedstawienie zaczynało się w Niedzielę Palmową od prologu, wyobrażającego wjazd Jezusa do Jerozolimy a kończyło się we środę Wielkiego Tygodnia pogrzebem Jezusa. Niemniej głośny był „dialog częstochowski“ Mikołaja z Wilkowiecka p. t. „Historja o chwalebnem Zmartwychwstaniu Pańskiem“. Do widowisk tych dodawano sceny wesołe, zwane interludjami lub intermedjami. Pozostałością tych widowisk są jasełka, czyli szopka.
 (P. Foucart: Les grands mystéres d’Eteusis. 1904. Jakoby: Die antiken Mysterien religionen und das Christentum. Cousseniaker: Drames liturgiques du moyen-âge. 1860. Petit Julleville: Les Mystères. 1888. Piotr Chmielowski: Nasza literatura dramatyczna, 1898. Aleksander Brückner: Dzieje literatury polskiej w zarysie. III wydanie. 1921).

 Mistycyzm, kierunek filozoficzno-religijny, wedle którego dusza ludzka zdolna jest przez akt kontemplacji w sposób nadprzyrodzony i tajemniczy połączyć się z Bogiem. Filozof francuski, Wiktor Cousin, uważa mistycyzm za jeden z czterech systemów filozoficznych, któremi są: sensualizm, idealizm, sceptycyzm i mistycyzm. Wszystkie religje, których treścią jest stosunek między człowiekiem a bóstwem, są z natury swojej mniej lub więcej mistyczne. Wielobóstwo greckie, a zwłaszcza rzymskie, jest oczywiście znacznie mniej przepojone mistycyzmem, niż religje Indyj, bramanizm i buddyzm. W wielu religjach mistycyzm rozwijał się samoistnie obok religji powszechnej, ludowej, stanowiąc obok niej a nawet wbrew niej niejako drugą religję. Takim był mistycyzm grecki, objawiający się w misterjach. U żydów religja proroków była znacznie więcej mistyczna, niż religja kapłanów i lewitów.
 W Kościele katolickim mistycyzmem zajmuje się osobna nauka teologiczna, zwana mistyką, będąca działem teologji moralnej. Poza mistyką katolicką św. Augustyna (354 — 431), św. Bernarda (1091 — 1153), św. Teresy (1515 — 1582) i św. Jana od Krzyża (1542 — 1591), rozwinęły się doktryny mistyczne, biorące rozbrat z dogmatem katolickim, jak mistycyzm Molinosa (ob. Kwietyzm), Böhmego i Swendenborga, tudzież teologów protestanckich Karlstadta, Münzera, Sebastjana Francka i Kaspra Münzera.

 Miszna, ob. Talmud.

 Mithra (Mithras), w religji staroperskiej (ob. Parsyzm) bóstwo światła, wróg ciemności i wszelkiego zła. Pierwotnie, jako jeden z pomiędzy 28 Izedów, był bóstwem drugorzędnem. Od czasów Artakserksesa II (405 — 359 przed Chr.) był czczony narówni z Ormuzdem a wkońcu jako bóstwo słońca stał się głównym przedmiotem kultu religijnego. Rzymianie przyjęli w r. 67 przed Chr. kult Mithry, który rozpowszechnił się za czasów cesarskich w ówczesnem imperjum rzymskiem wraz z całym rytuałem obrzędów i misterjów (cocacia). Na cześć Mithry nazywa się dotychczas u Persów 16 dzień miesiąca mihir. Z tym staroperskim Mithrą starohinduskie bóstwo tej nazwy (ob. Wedyzm) jest spokrewnione tylko ze względu na wspólność pochodzenia.

 Mitologja. 1) zbiór mitów pewnego narodu i 2) nauka o mitach. Mitami nazywamy starożytne opowieści o bogach i bohaterach, o pochodzeniu świata i człowieka, zjawiskach natury i t. p. Istnieją podobieństwa między mitem a baśnią, podaniem i legendą. Charakterystyczną cechą mitów jest, że opowiadają o działaniu bóstw poza czasem i przestrzenią. W początkach nauki religioznawstwa przeceniano znaczenie mitów, widząc w nich początek i istotę wszelkiej religji. Tak głosiły obalone przez nowszą naukę hipotezy i systemy tłumaczenia mitów, jak system filologiczny Max-Müllera, system nowo-euhemeryczny Herberta Spencera, hipoteza symboliczna Bérarda, antropologiczna Langa i teorja panbabilońska Wincklera. W rzeczywistości mity nie były nigdy istotną częścią religji a znaczenie ich było o wiele mniejsze, niż znaczenie kultu religijnego, który jest ośrodkiem i esencją [296]wszystkich starożytnych religij. Praktyczne wykonywanie religji, obowiązkowe akty kultu są rzeczą główną, to zaś, co poetyczna wyobraźnia opowiada w micie, jest rzeczą podrzędną, która nikogo nie obowiązuje. Wobec tego znaczenie mitu w historji religij i religioznawstwie jest mniejsze niż w literaturze. Mit ze względu na swą formę jest prymitywną poezją a ze względu na swą treść prymitywną nauką. Opowiada o tych samych przedmiotach, któremi zajmuje się nauka: o powstaniu świata, o urodzinach człowieka, o śnie, chorobach i śmierci, o zjawiskach natury, jak wschód i zachód słońca, zaćmienie słońca i księżyca, bieg gwiazd, wiatry i morze, wogóle o wszystkich zjawiskach i przygodach życia, będących dla człowieka pierwotnego zagadką. Do rozwiązania tej zagadki nauka używa rozumu krytycznego, mit zaś idzie za wyobraźnią, nie kontrolowaną przez rozum. Zdolność do tworzenia mitów posiadają dzieci i dzicy ludzie a zanika ona zupełnie tam, gdzie zjawiska przyrody tłumaczy się naukowo. Mity dzielą się, według najczęściej powtarzających się typów, na następujące grupy: 1) mity teogoniczne o powstaniu bogów (Babilonja, Asyrja, Grecja), 2) mity kosmogoniczne o powstaniu świata (Babilonja, Egipt), 3) mity eschatologiczne o końcu świata, 4) mity antropogoniczne o początku człowieka (Grecja, Babilonja), 5) mity kosmologiczne o zjawiskach natury, 6) mity zaświatowe o śmierci i zmartwychwstaniu, jak np. mit Osirisa w Egipcie, mit Adonisa i Astarty w Asyrji i Babilonji, greckie mity o Demeter i Persefonie, wreszcie 7) mity o smokach i walkach z niemi bogów i bohaterów.
 Szkoła chrześcijańska tłumaczy mity przez fakt pierwotnego objawienia religji i fakt jej skażenia.
 (Lit. Max-Müller, Oxford Essays, Comparative Mythologie 1856. Andrew Lang. Mylh, Ritual and Religion. London. 1901; Jevons Frank Byron, Introduction to the Study of Coniparative Religion, New York 1908; Paul Ehrenreieh, Die allgemeine Mythologie und ihre ethnologisehen Grundlagen, 1910; Ks. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji, Poznań 1926, str. 235 i nast.).

 Mitra, ob. Infuła.

 Młodosztundyści, ob. Rosyjskie sekty.

 Modernizm, (katolicyzm postępowy, liberalizm katolicki), kierunek filozoficzno-religijny, zmierzający ku przekształceniu nauki Kościoła katolickiego według współczesnych poglądów filozoficznych. W szczególności modernizm odrzuca rozumowe dowody istnienia Boga i rozumowe podstawy wiary, t. j. wyznaje agnostycyzm, opiera religijność na uczuciu, naturalnym instynkcie i bezpośredniem doświadczeniu osobistem („religja uczucia“) i stoi na stanowisku nadmiernego indywidualizmu, uważając wiarę za wynik wewnętrznego, indywidualnego i podświadomego odczucia. Wobec tego modernista musi uznać wszystkie religje za prawdziwe a wszystkie wyobrażenia przedmiotu wiary, np. sakramenta, za symbole. W dalszej konsekwencji modernizm prowadzi do panteizmu, z nieodłącznem następstwem ubóstwienia człowieka i do naturalizmu, odrzucającego wszelki porządek nadzmysłowy. Źródeł modernizmu należy szukać w niemieckim liberalizmie protestanckim Schleiermachera (1768 — 1834) i Ritschla (1822 — 1889). Z katolików niemieckich oświadczyli się za modernizmem ks. Albert Ehrhardt (Der Katholizismus und das XX. Jahrhundert“. 1902), Dr. Józef Muller („Der Reform Katholizismus“. 1899), profesorowie uniwersytetu w Monachjum, Schnitzer, Engert i Inni; we Francji Loisy, Le Roy; w Anglji Tyrell; we Włoszech Murri, Minocchi i Fogazzaro (w powieści „Il Santo“).
 Doktryny modernistyczne potępił papież Pius X w dekrecie „Lamentabili sane“ z 3.VII. 1907 r., następnie w encyklice „Pascendi dominici gregis“ z 8.IX.1907 r. i w Motu proprio z 18.XI.1907 r., w którem ogłosił ekskomunikę na tych, którzyby bronili zdań, potępionych w dekrecie „Lamentabili“ i w encyklice „Pascendi“. Wreszcie w Motu proprio „Sacrorum antistitum“ z 1.IX.1910 ustalił Pius X środki dyscyplinarne przeciwko modernistom i podał rotę przysięgi, którą winni składać kapłani katoliccy przeciwko błędom modernistycznym. Dzięki tym [297]zarządzęniom papieskim można uważać modernizm w łonie Kościoła katolickiego za pokonany, gdyż nie chcący się im poddać wystąpili ze związku Kościoła.
 (Z bardzo obszernej literatury o modernizmie dzieła najwybitniejsze: Shine, The place of Modernizm as a philosophy of religion w „Irish Theol. Quart.” 1908; I. Rickabay, The Modernist. 1908; Fontaine, Les infiltrations Kantiennes et le Clergé francais. Paris 1902; Card. Mercier, Le modernisme. Bruxelles et Paris, 1908; P. Maumus. Les Modernistes 1908, w pol. tłum. „Wiedza i prawda”, Warszawa 1910; A. Weiss. Die religiöse Gefahr. 1904; Ks. J. Pawelski, Katolicyzm a modernizm w „Przeglądzie powszechnym z r. 1908 t. 97; zbiorowe wydanie p. t. Szkice o modernizmie Kraków 1911; Ks. abp. Teodorowicz, Pius X a Leon XIII w „Ateneum Kapł.” 1909; Ks. K. Tomczak, Modernizm a protestantyzm liberalny. Warszawa 1911, Ks. Dr. A. Dobroniewski, Modernizm i moderniści Poznań 1911, Ks. Cz. Sokołowski, Przysięga antymodernistyczna, 1911).

 Modlitwa, wyraz uczuć i przekonań religijnych w bezpośredniem odniesieniu się człowieka do Boga z objawem czci i zależności. Każda modlitwa jest uznaniem wyższości bóstwa a więc objawem czci, ponadto jednak może wyrażać prośbę (modlitwa błagalna), dziękczynienie (modlitwa dziękczynna) lub wyznanie winy (modlitwa pokutna). Może być albo wyłącznie myślna, albo też ustna, wyrażona w słowach. Zazwyczaj towarzyszy modlitwie pewien gest lub postawa, stojąca lub klęcząca. Starożytni wznosili przy modlitwie ręce ku niebu. Ten zwyczaj panował też pierwotnie u chrześcijan i obecnie jest zachowany przy niektórych modlitwach i obrzędach liturgicznych. Grecy starożytni modlili się z odkrytą głową, żydzi, przeciwnie, modląc się, nakrywają głowy. W chrześcijaństwie od pierwszych wieków przyjęto zwyczaj grecki odkrywania głowy przy modlitwie, z wyjątkiem kobiet, którym św. Paweł nakazuje nakrywanie głowy (I list do Kor. XI. 4 i nast.).
 Modlitwa, jako objaw życia religijnego, spotyka się u wszystkich ludów, we wszystkich epokach i na wszystkich stopniach kultury. U ludów, stojących na najniższym stopniu rozwoju religijnego, modlitwa polega na formułach zaklęcia, nawet nie połączonych z objawami czci. W misterjach greckich znajdują się już oba te pierwiastki: hołd czci, połączony z magicznem zaklęciem. Modlitwa dziękczynna jest w czasach przedchrześcijańskich (prócz u żydów) mało znana a w religji Wedy niema nawet wyrazu, oznaczającego dzięki. Modlitwa pokutna (ekspiacyjna), zawierająca wyznanie winy, połączone z obawą kary, znajduje się w psalmach żydowskich, asyryjskich i babilońskich. Modlitwy religij monoteistycznych stoją na wyższym stopniu rozwoju religijnego już przez to, że zwracają się ku jedynemu Bogu, poza którym nie uznają żadnej innej potęgi nadziemskiej. Pierwowzorem modlitwy chrześcijańskiej jest „Modlitwa Pańska“, czyli „Ojcze Nasz“, której nauczył Chrystus. Cechą modlitwy chrześcijańskiej jest przeto pierwiastek, nieznany we wszystkich innych, a mianowicie miłość, zwracająca się do Boga jako ojca wszystkich ludzi.

 Modrzewski Frycz Andrzej, pisarz polityczny XVI wieku (1503 — 1572), zajmuje się w czwartej części swego dzieła o „Naprawie Rzeczypospolitej“ kwestjami religijnemi. Uważa się za katolika i wypiera się nawet cienia herezji, ale w kwestji dogmatów wiary uważa za możliwe pogodzenie katolików z protestantami przez wzajemne ustępstwa i kompromisy. Uznaje powagę soboru powszechnego, ale domaga się udziału świeckich i wyobraża sobie sobór, złożony z przedstawicieli wszystkich wyznań chrześcijańskich. O ile w pierwszych trzech częściach swego dzieła o Naprawie Rzeczypospolitej wyprzedził wszystkich współczesnych pisarzy politycznych śmiałością, jasnością i szerokością poglądów, o tyle w księdze o Kościele zajął stanowisko dwulicowe, niejasne i utopijne a przytem dowodzące bardzo powierzchownej znajomości kwestyj religijnych.

 Mohammed, ob. Mahomet.

 Mojra (fatum), ob. Grecka mitologja i religja.

 Mojżesz, prawodawca i oswobodziciel narodu żydowskiego, wedle tradycji hebrajskiej cudownie ocalony w czasie rzezi noworodków, nakazanej przez Faraona, wychowany przez [298]órkę królewską, wykształcony w egipskich kolegjach kapłańskich, zwyciężył czarowników egipskich i mimo oporu Faraona i samych Izraelitów, wyprowadził ich z niewoli. Przez szereg plag, które na jego prośbę Jahwe zsyłał na Egipt, zmusił Faraona do zezwolenia na wyjście Żydów, przeprowadził ich przez Morze Czerwone, w którem potonęło ścigające ich wojsko egipskie. Czas wyjścia z Egiptu oznaczają albo na wiek XIII (faraon Meneftah) albo na wiek XV przed Chr. (Amenofis II). Druga hipoteza, wedle której działalność Mojżesza przypada na wiek XV, jest prawdopodobniejsza.
 Przez 40 lat prowadził swój lud przez pustynię i nadał mu otrzymane od Jahwe na górze Synaj prawa.
 Postać Mojżesza jest niewątpliwie historyczna. Również pewne jest, że on nadał uświadomieniu religijnemu żydów kierunek monoteistyczny, który odpowiadał wprawdzie tradycji przedmojżeszowej, ale groził zboczeniem pod wpływem ludów postronnych. Ideą jedynego Boga i przymierza z Nim zawartego zespolił różnorodne pokolenia żydowskie w jeden naród. O jego genjuszu organizatorskim świadczy energja, z którą umiał zwyciężyć wszelkie zakusy buntu, a przez wieloletnie życie na pustyni wychowywał swój naród i przyzwyczajał go do wytrzymałości, solidarności i walki z wrogiemi szczepami Beduinów. Pod koniec życia przepowiedział przyjście Zbawiciela (Deuteronomium. XVIII, 15 i 18).
 Prawa, nadane przez Mojżesza, dzielą się na trzy kategorje: praw moralnych, obrzędowych i cywilnych. W prawach moralnych, ujętych w dekalogu, określił obowiązki wobec Boga, wobec bliźnich i wobec samego siebie. W prawach obrzędowych ustanowił kult religijny, stan kapłański, składanie ofiar, święcenie soboty i innych dni świątecznych. W prawach cywilnych zawarł normy życia familijnego, prawa rzeczowego (własności), stosunków społecznych i normy karne (por. Żydowska religja).

 Mokosz, bogini słowiańska, ob. Słowiańska religja.

 Mołokanie, ob. Rosyjskie sekty.

 Momiersi (kuglarze, bigoci), przezwisko, nadane w r. 1818 dysydentom kalwińskim w Genewie, zwolennikom ruchu pietystycznego we francuskiej Szwajcarji, wszczętego przez pastora Cezara Malana, baronową Krudener, jej sekretarza Empaytaza i reformowanego teologa Teodora Monoda, którzy połączyli się w kółko pietystów „Reveil“ (przebudzenie), zawiązane przez predykanta metodystów Roberta Haldan’a. Kółko to stanęło w opozycji do oficjalnego kościoła kalwińskiego. Była to pietystyczna reakcja przeciwko prądom racjonalistycznym, które pod wpływem Voltaire’a, d’Alembert’a i Rouss’a opanowały kalwińskie związki wyznaniowe.

 Monarchjanie, ob. AntytrynitarzeAntytrynitarjusze.

 Monaster, nazwa grecka klasztoru, używana w kościele wschodnim.

 Monita secreta (privata) Societatis Jesu, rzekome tajne instrukcje zakonu jezuitów, paszkwil przeciwko jezuitom, którego autorem był wydalony z zakonu w r. 1612 eksjezuita Hieronim Zachorowski.

 Monizm, nazwa systemów filozoficznych, które uznają jedyną zasadę bytu w przeciwieństwie do dualizmu chrześcijańskiego (ob. Dualizm), rozróżniającego między Bogiem stwórcą a światem stworzonym. Tą jedyną zasadą bytu jest, wedle różnych systemów monistycznych, albo materja (monizm materjalistyczny), albo duch (monizm idealistyczny lub spirytualistyczny), albo wreszcie jedyna sub-stancja, posiadająca dwojakie atrybuty (przymioty) duch i ciało, które stworzą jedno (filozofja tożsamości). Monizm, nie odróżniający Boga od materji, jest ateizmem.

 Monofizyci, sekta z V w., zwolennicy potępionej przez sobory chalcedoński (451) i konstantynopolitański (553) nauki Eutychesa, uznającej zamiast dwóch natur Chrystusa, boskiej i ludzkiej (diofizytyzm) tylko jedną naturę. Ruch monofizycki wszczął w Palestynie mnich Teodozjusz, wybrany patrjarchą jerozolimskim przeciwko patrjarsze Juwenalowi, a w Egipcie patrjarcha aleksandryjski Tymoteusz i mnich Piotr Fullo, który w liturgji antjocheńskiej po słowach: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty a Nieśmiertelny“ wprowadził dodatek: „dla nas Ukrzyżowany“, czyli t.  [299]zw. formułę teopaschityczną. Zwolenników tej formuły zwano teopaschytami. W ten spór teologiczny wdał się cesarz Zenon i wydał w r. 482 reskrypt kompromisowy, zwany henotikon (ob.), który sporu nie załagodził ani sekty monofizyckiej nie usunął, lecz wywołał wytworzenie się nowej sekty, zwanej akefaloi („bezgłowi“). Na tle doktryny monofizytów powstały dalsze sekty: juljanistów czyli aftartodoketów, wyznających naukę o niezniszczalności ciała Chrystusa i sewerjanów (ftartolatrów), którzy utrzymywali, że ciało Chrystusa przed zmartwychwstaniem podlegało nędzom natury ludzkiej. Z sewerjanów wyłoniła się sekta agnoetów, przypisujących Chrystusowi duszę z wiedzą ograniczoną. Z sekty juljanistów zaś powstały znów dalsze sekty: aktystetów, uważających ciało Chrystusa za niestworzone, ktystolatrów, wyznających naukę przeciwną, tryteitów, przypisujących każdej osobie Trójcy Przenajświętszej osobną naturę, kononitów, damianitów, filiponitów, niobitów i inne sekty. Zczasem monofizyci pod wpływem odrębności narodowych wytworzyli osobne, z Kościoła powszechnego wyłączone związki wyznaniowe, a mianowicie nieunicki kościół armeński, abisyński, jakobicki i koptycki.

 Monoimos, ob. Gnostycyzm.

 Monolatrja, ob. Monoteizm.

 Monoteizm (= jedynobóstwo), wiara w jedynego Boga, w przeciwieństwie do politeizmu (wielobóstwa). Nie jest monoteizmem henoteizm lub kathenoteizm, czyli względny monoteizm (ob. Henoteizm) ani też monolatrja, czyli cześć, oddawana jednemu bóstwu bez wyznawania, że ono jest jedynem. Religjami monoteistycznemi w ścisłem znaczeniu są prócz religji chrześcijańskiej religja żydowska (mojżeszowa) i islam (mahometanizm). Wedle nowszych badań na polu religioznawstwa, wszystkie historycznie znane religje były pierwotnie monoteistyczne, a pojęcie Boga jako bytu najwyższego istnieje u wszystkich ludów pierwotnych. W łańcuchu wierzeń ludzkich pojęcie Boga stanowi pierwsze ogniwo, z którem dopiero łączą się następne jak animizm (ob.) i politeizm czyli wielobóstwo. Istnieje hipoteza, że na utrwalenie idei jedynobóstwa wpłynęło zasadniczo powstawanie rządów monarchicznych w wielkich państwach Wschodu. Monarchowie tych państw mieli wpajać w poddanych przekonanie, że jak monarcha posiada jedyną i najwyższą władzę w kraju, tak naczelnemu bóstwu podlegają wszystkie inne bóstwa. Bóstwa drugorzędne usuwano w cień, aż wreszcie zaniedbano zupełnie ich kultu i w ten sposób miał powstać monoteizm. Teorja powyższa wywołuje wątpliwość, dlaczego właśnie nie te narody wytworzyły monoteizm, u których ze względu na absolutną władzę monarchy powinien był najsilniej się rozwinąć, dlaczego np. w państwie izraelskiem monoteizm istniał i rozwijał się przed powstaniem monarchji a przeciwnie za czasów królewskich wzrosły wpływy politeistyczne i to z krajów, jak Asyrja i Babilonja, w których absolutna monarchja miała rzekomo przy-czynić się do ustalenia monoteizmu. Mylne również jest przypuszczenie, że idea monoteistyczna powstała na tle kultu jednego z dawnych przodków-bohaterów mitycznych. Teorji tej przeczy ustrój społeczny plemion pierwotnych, nie mających wspólnych bohaterów, nie złączonych ani węzłami kulturalnemi, ani pojęciem ojczyzny, które rodzi się dopiero u narodów cywilizowanych. Zwyrodnienie monoteizmu u ludów pierwotnych, prowadzące do wielobóstwa, nastąpiło pod wpływem animizmu i magji.
 (Por. A. Lang, The Making of Religion, London 1900; Broglie, Monothéisme, hénotheisme, polytheisme, Paris 1905; Ks. Idzi Radziszewski. Geneza religji w świetle nauki i filozofji, Włocławek 1911; Ks. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji; O. G. Schmidt, L’origine de l’idée de Dieu, Paris 1910).

 Monoteleci, sekta, powstała w VII w. w Kościele wschodnim na tle teoryj monofizyckich (ob. Monofizyci). Gdy mianowicie teorje te przypisywały Chrystusowi jedną naturę (zamiast dwóch: boskiej i ludzkiej, jak diofizyci), monoteleci twierdzili, że [300]Chrystus posiadał tylko jedną, wolę (z gr. monos — jedyny, thelema — wola). Błędnej tej nauce przeciwstawił papież Honorjusz I (625 — 631) swój pogląd o jedności woli moralnej a nie woli fizycznej w Chrystusie. Sobór powszechny w Konstantynopolu (680 — 681) potępił monoteletyzm i orzekł, że w Chrystusie należy uznawać dwie naturalne wole i dwa naturalne działania. Dwie te wole, wynikłe z dwóch natur Chrystusa, boskiej i ludzkiej, nie są sobie przeciwne, lecz wola ludzka ulega woli boskiej.

 Mons pietatis (łać. „góra miłosierdzia“), bank zastawniczy, lombard. Zakładane od XV w., pierwotnie przez franciszkanów, instytucje filantropijne, chroniące ludność ubogą od lichwy przy pożyczaniu na zastaw, rozszerzyły się z Włoch na Niemcy i Francję. W Polsce pierwszy mons pietatis założył ks. Piotr Skarga w Wilnie (1579) i w Krakowie (1584). Warszawski mons pietatis, założony w r. 1743 przy kościele misjonarzy, objęło w r 1824 Towarzystwo Dobroczynności. Banki Miłosierdzia istnieją dotychczas w Krakowie i we Lwowie.

 Monstrancja, przyrząd liturgiczny do wystawiania na ołtarzu, obnoszenia Najśw. Sakramentu i błogosławienia.

 Montaniści, sekta z II wieku, założona przez Montana w Frygji (ok. r. 156), który głosił, że jest zesłanym przez Boga Parakletem, przepowiadał bliski koniec świata i nawoływał do pokuty. Siedzibą sekty były miasta frygijskie Pepuza i Tymium, stąd zwolenników jej zwano także frygijczykami, katafrygijczykami albo pepuzjanami. Sami nazywali się pneumatykami. Zachowywali surowe posty, zabraniali powtórnego małżeństwa i zalecali szukanie męczeństwa za wiarę, potępiali zaś ucieczkę przed prześladowaniem. Oprócz Azji Mniejszej znaleźli wyznawców w Afryce północnej, gdzie do nich należał słynny pisarz i polemista Tertuljan (ok. 160 — 230). W Rzymie naukę Montana głosili z początkiem III wieku Proklus i Eschines. Potępił ją papież Zefiryn (199 — 217). Mimo potępienia ze strony Kościoła i prześladowań władzy świeckiej sekta montanistów utrzymała się do VII w.

 Moralność jest uznaniem i spełnianiem obowiązku czynienia dobrze a unikania zła. Moralnym nazywamy człowieka, który nietylko umie rozróżnić pomiędzy złem a dobrem i poczuwa się do obowiązku czynienia dobrze a unikania zła, lecz także posiada odpowiednią siłę woli do spełnienia tego obowiązku. Prawami moralnemi są te prawidła, zapomocą których człowiek rozróżnia pomiędzy czynem złym a dobrym. Prawidła te ujmuje etyka w system, będący filozof ją moralności (ob. Etyka).
 Porównawcza historja religji okazuje, jak różnorodne i ścisłe związki zachodzą między religją a moralnością, począwszy od tabu ludów dzikich i od sądów bożych ludów chrześcijańskich, na najniższym stopniu religijnej kultury stojących, aż do dążenia do Królestwa Bożego na ziemi, na stopniu najwyższym. Religję z moralnością łączy nietylko idea odpłaty, sankcja, obietnica nagrody za dobre i groźba kary za złe: ponad nią stoi idea moralności jako służby bożej, spełniania nakazu bożego, pojęcie siły moralnej jako daru bożego, urzeczywistnienia moralności jako panowania Boga na ziemi, wogóle idea, wedle której moralność jest częścią religji, obcowania z Bogiem.
 Dopiero religja zmieniła obyczaj na obyczajność, czyli moralność, ukazując umysłom ludzkim Boga, jako prawodawcę i sędziego, badającego ludzkie serca.
 Istnieją systemy moralności, stojące poza religją. Wprowadza je: 1) utylitaryzm, który stawia za cel moralności pożytek osobisty (eudemonizm, hedonizm, epikureizm) lub pożytek społeczny (altruizm), 2) ewolucjonizm, który uważa rozwój i postęp ludzkości za normę etyczną, 3) intuicjonizm, czyli „smak etyczny“, wreszcie 4) kantyzm (kategoryczny nakaz rozumu (ob. Kant). Od tych wszystkich systemów moralność chrześcijańska, szukająca źródła praw moralnych w Bogu, różni się tem, że według niej prawo moralne jest i musi być stałem i niezmiennem, koniecznem i powszechnem, t. j. obowiązującem zawsze i wszystkich jednako. [301]Cechą zaś wszystkich systemów moralności, stojących poza religją, jest, że prawo moralności nie jest ani stałe, ani konieczne, ani dla wszystkich jednakie.
 (Por. I. Forget, Philosophie morale w „Traité élémenlaire de philosophie”. Louvain 1906; Cathrein, Moralphilosophie. Fribourg 1904t w tłumaczeniu polskiem. „Filozofja moralności”. Warszawa 1904; M. Morawski, Podstawy etyki i prawa. Kraków 1906; Dr. H. Struwe, O najwyższej zasadzie postępowania etycznego. Warszawa 1903).

 Mormoni (ang. Latter-Day-Saints, „święci dnia ostatecznego“) sekta amerykańska. Założyciel jej, Joe Smith (1805 — 1844), wróżbita i poszukiwacz ukrytych skarbów, ogłosił w r. 1830 książkę p. t. „Księga Mormona“, którą napisał na podstawie znalezionych rzekomo tablic, zawierających prawdziwą naukę, spisaną przez Mormona, ostatniego potomka kościoła, który miał założyć sam Chrystus, przybywszy po zmartwychwstaniu do Ameryki. Książkę tę, zawierającą dziwaczną mieszaninę mahometanizmu, przepisów mojżeszowych i strzępków wolnomularstwa, rozreklamowano w prasie amerykańskiej jako „złotą biblję“, cudowne uzupełnienie Starego i Nowego Testamentu, rodzimy twór amerykański. Wkrótce też znalazł Smith wyznawców swojej nauki, zorganizował ich w gminę w mieście Fayette i ogłosił się jej przywódcą i prorokiem. W r. 1831 mormoni przesiedlili się do Kirtland w Stanie Ohio a następnie do Stanu Missouri, gdzie założyli w r. 1840 miasto Nouwoo, którego burmistrzem, prezydentem kościelnym i naczelnym dowódcą wojskowym był Smith. Tutaj ogłosił poligamję jako objawienie, wedle którego obowiązkiem każdego mormona jest mieć jak najwięcej żon i jak najwięcej dzieci. Wielożeństwo mormonów oraz liczne nadużycia i morderstwa, dokonywane przez ich tajną policję (t. zw. danitów, czyli Braci Gedeona) oburzyły opinję przeciwko nim. Smith i jego brat Hiram zostali uwięzieni i zamordowani przez tłumy w drodze samosądu (lynch). Miasto mormonów Nouwoo zburzono. Wybrany po śmierci Smitha (1844) prezydentem mormonów Brigham Young przeprowadził ich na Zachód nad Słone Jezioro (Salt-Lake), gdzie na terytorjum, nadanem im przez Stany Zjednoczone, założyli państwo mormońskie, organizację politycznoreligijną, zwaną Deseret, ze stolicą „Nową Jerozolimą“. Państwo to wzrosło wkrótce w wielkie bogactwa. Sekta została przez Younga zreorganizowana i nazwała się „Zreorganizowanym Kościołem Świętych Dnia Ostatecznego“. Zwyczaj wielożeństwa panował dalej i sam Young miał 25 żon. Wskutek licznych praw Stanów Zjednoczonych przeciwko wielożeństwu, mormoni wyparli się go pozornie w r. 1890.
 Misjonarze mormońscy rozeszli się po całym świecie i zyskali licznych zwolenników w Anglji, Holandji, Szwecji, Norwegji, Danji, Niemczech i Szwajcarji. Ogólna ilość mormonów wynosi przeszło pół miljona.
 Organizacja sekty polega na skomplikowanym systemie teokratycznym, dzielącym wyznawców sekty na dwa „kapłaństwa“, Melchizedecha i Aarona.
 Na czele kapłaństwa Melchizedecha stoi t. zw. „pierwsza prezydentura“, złożona z trzech mężczyzn, mających wyobrażać trzech apostołów Piotra, Jana i Jakóba. Jeden z nich jest „prezydentem Kościoła“ i sprawuje najwyższą władzę jako „prorok“. Niższy stopień władzy zajmuje „kolegium 12 apostołów“, które obsadza prezydenturę i mianuje urzędników. Na trzeciem miejscu stoi rada 70 naczelników dystryktów. Kapłaństwo Aarona składa się z „biskupa generalnego“, któremu podlegają biskupi, nauczyciele (predykanci) i diakoni. Doktryna ich, podobna do irwingjanów (ob.), uznaje chrzest dorosłych i chrzest zmarłych, który ma wybawiać z piekła. Wierzą w ponowne przyjście Chrystusa, odbudowanie Syjonu w 1000-letniem państwie (ob. ChilijazmChiljazm), poczem ma nastąpić koniec świata.

 Motu proprio, list apostolski (ob. Apostolskie listy, II), pismo papieskie, w którem papież porusza z własnej, bezpośredniej inicjatywy jakąś sprawę wiary lub obyczajów.

 Mozarabski obrządek, ob. Obrządek.

 Mozzeta (mucet), szata najwyższych dostojników Kościoła katolickiego: [302]papieża, kardynałów i biskupów diecezjalnych, t. j. tych, którym przysługuje jurysdykcja kościelna. Jest to rodzaj fałdzistej peleryny, którą papież nosi w kolorze karmazynowym, okładaną białem futrem, kardynałowie w kolorze czerwonym lub fioletowym a biskupi w fioletowym z czerwonemi wypustkami.

 Msza (łać. missa), wedle dogmatu Kościoła katolickiego, bezkrwawa ofiara Nowego Zakonu, ustanowiona przez Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy, ofiara, w której Chrystus za pośrednictwem kapłana ofiarowuje się sam pod postacią Chleba i wina. Istotą ofiary mszy św. jest konsekracja chleba i wina, skutkiem której następuje przeistoczenie się ich na Ciało i Krew Pańską. Dogmatem Kościoła Katolickiego są również cztery cele mszy św., a mianowicie jest ona ofiarą pochwalną, dziękczynną, błagalną i przebłagalną za żywych i umarłych. Pod względem liturgicznym msza św. dzieli się na „mszę katechumenów“ i „mszę wiernych“. Podział ten pochodzi stąd, że w pierwszych wiekach chrześcijaństwa katechumeni, którzy dopiero przygotowywali się do przyjęcia chrztu, oraz pokutnicy publiczni mogli być obecni tylko przy pierwszych częściach mszy św., któremi są: Introit, Kyrie, Gloria, Kolekta, Epistoła, Graduał, Ewangelja i Credo, poczem wychodzili z kościoła, gdzie zostawali tylko wierni. Msza wiernych zaś, czyli właściwa msza św., składa się z Ofiarowania, Prefacji, Sanktus, Kanonu, Pater noster, Agnus Dei, Komunji i modlitw końcowych, Ite missa est i Ostatniej Ewangelji. Msza św. bywa albo uroczysta, śpiewana z asystą (missa solemnis), albo śpiewana bez asysty (m. cantata), cicha, czyli czytana (m. lecta), wotywna i żałobna.

 Mszał, księga liturgiczna katolicka, zawierająca formularze odprawiania mszy św. we wszystkie dni roku kościelnego. W średnich wiekach używano mszałów rękopiśmiennych, ozdobionych w malowane inicjały i minjatury. W obecnej postaci mszał rzymski (missale Romanum) został wydany przez Piusa V w r. 1570 i kilkakrotnie rewidowany przez papieży, ostatnio przez Leona XIII.

 Mucet, ob. Mozzeta.

 Muezin (arab. mu’essin), duchowny mahometański, wzywający wiernych pięciokrotnie w ciągu dnia do modlitwy (ob. Meczet).

 Murzyni, ich religja pierwotna, ob. Fetyszyzm.

 Muslim (moslim, mosliman), arabska nazwa wyznawcy islamu, stąd pochodzi polskie „muzułmanin“.

 Muzułmanin, ob. Muslim.

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.