Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/F (całość)
| <<< Dane tekstu >>> | |
| Autor | |
| Tytuł | Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów |
| Wydawca | Wydawnictwo M. Arcta |
| Data wyd. | 1930 |
| Druk | Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc. |
| Miejsce wyd. | Warszawa |
| Źródło | Skany na Commons |
| Inne | F – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia |
| Indeks stron | |
Faber Fryderyk Wilhelm, angielski pisarz i działacz katolicki (1814 — 1863). Studjował teologję w Oxfordzie, poczem został duchownym anglikańskim. W r. 1845 przeszedł na katolicyzm, a w dwa lata później otrzymał święcenia kapłańskie i wstąpił do zgromadzenia oratorjanów. Przez 14 lat pracował w Londynie, odznaczając się wielką pobożnością i niezwykłym talentem kaznodziejskim. Założył bractwa Krwi Przenajświętszej i św. Patryka i napisał liczne dzieła treści ascetycznej.
Faber Stapuleusis, tego miana używał Jakób Lefèvre d’Etaples, humanista francuski, komentator i tłumacz Pisma św. na język francuski (ur. 1450, zm. 1536). Był profesorem języków klasycznych w Sorbonie, która go wykluczyła ze swego grona wskutek podejrzeń o sprzyjanie protestantyzmowi. Król francuski, Franciszek I, powołał go na nauczyciela swego syna.
Fabrica ecclesiae według prawa kościelnego budowa kościoła, a w szerszeni znaczeniu wszystkie związane z budową czynności administracyjne, mianowicie zarząd funduszu, na budowę przeznaczonego, oraz sam fundusz lub majątek, przeznaczony na budowę i utrzymanie budynku kościelnego. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa przeznaczano na ten cel ze wspólnych funduszów gminy chrześcijańskiej czwartą część, po powstaniu zaś samoistnych beneficjów kościelnych istniał przy wielu kościołach osobny fundusz na potrzeby ściśle kościelne. Gdzie takiego funduszu nie było, lub gdy był niewystarczający, trzymano się zasady, że obowiązek ponoszenia kosztów budowy i utrzymania budynku kościelnego, zwany obowiązkiem fabrycznym, ciąży na całym majątku kościelnym, a więc na beneficjacie i tych wszystkich, którzy z niego wskutek sekularyzacji korzystali. W myśl obecnie obowiązującego prawa kanonicznego obowiązek naprawiania kościoła parafjalnego ciąży: a) na majątku na ten cel przeznaczonym, b) na patronie kościoła, c) na pobierających dochody z tego kościoła oraz d) na parafjanach (por. Konkurencja kościelna i Forenses).
Facultates w znaczeniu katolickiego prawa kanonicznego są to upoważnienia, ogólne lub specjalne pełnomocnictwa, których udzielają ze swego zakresu działania duchowni wyższych stopni hierarchicznych swoim podwładnym. Papież może udzielać biskupom przeróżnych upoważnień do wykonywania praw, nie należących do zakresu ich władzy, biskupi zaś mogą udzielać upoważnień wikarjuszom generalnym, dziekanom, proboszczom i innym duchownym, pracującym w duszpasterstwie. Tak np. wikarjusz generalny potrzebuje specjalnego upoważnienia biskupa do wizytowania diecezji, do nadawania beneficjów, do postępowania karnego w ważniejszych wypadkach i t. p.
Fakir, po arabsku zn. ubogi, asceta. 1) Fakirzy mahometańscy dzielą się na dwie kategorje: Baszar (znaczy „z ustawą“), albo salik (zn. „pielgrzymujący do nieba“), są to fakirzy żyjący według przepisów islamu i należący do pewnego zakonu derwiszów z przepisaną regułą i ceremonjałem, oraz Bi-szar (znaczy „bez ustawy“) albo azad („wolni“), zwani także madżzub („zachwyceni“), będący mahometanami, ale nie mający żadnych ustaw religijnych ani przepisanych obrzędów. Fakirzy żyją z jałmużny, a ustawy swe i obrzędy zachowują w najściślejszej tajemnicy.
2) Pod nazwą fakirów znani są także fanatyczni pokutnicy hinduscy, zadający sobie niezwykłe udręczenia i dochodzący w znoszeniu ich i w umiejętności powstrzymywania i zamierania wszelkich funkcyj życiowych do niewiarogodnej doskonałości. Niektórzy z nich znoszą np. kilkotygodniowe zakopanie w zamkniętej trumnie.
Falansterjanie lub Falanganjanie, zwolennicy systemu socjalistycznego Karola Fourier’a (1772 — 1837), który pragnął całe społeczeństwo zorganizować w „falangi“, złożone zasadniczo z 1620 osób różnego wieku, płci, zawodów i zdolności, które miały zamieszkać jeden „falanster“, czyli wspólny budynek mieszkalny i wzajemnie uzupełniać się swemi zdolnościami. Zasadą furjeryzmu była bezwzględna wolność wszelkich naturalnych popędów (passions), z której miała wyniknąć naturalna harmonja społeczna. Pierwszy taki falanster, założony w Conde sur Vesgres, musiał się w bardzo krótkim czasie rozwiązać.
Faldistorium (faldistolium, z niemieckiego Faltstuhl), żelazne, składane krzesło biskupie, używane przy rytualnem ubieraniu się biskupa w kościele do mszy nie uroczystej i przy tych obrzędach, przy których biskup ma wedle ceremonjału siedzieć zwrócony twarzą do ludu, oraz w wypadkach, gdzie niema tronu biskupiego. Faldistorium nazywają także ruchomy klęcznik biskupi, ustawiany przed tronem.
Familiares nazywali się w klasztorach robotnicy, rzemieślnicy, ogrodnicy i należący do służby klasztornej, nie będący zakonnikami. Za spełniane prace otrzymywali mieszkanie, odzież i pożywienie i z tego tytułu należeli do związku klasztornego. Zazwyczaj byli obowiązani do pewnych ćwiczeń religijnych. Niektórym zakonom zabroniono przyjmować familiares.
Do familiares biskupa liczyły się osoby, przebywające na jego dworze, jego domownicy i słudzy. Familiares papieża są to dostojnicy kościelni, zajmujący godności honorowe na dworze papieskim, a również domownicy, duchowni i świeccy, należący do osobistej służby papieskiej.
Familiści, sekta fanatyczna, założona w drugiej połowie XVI wieku przez Hansa Niclaes. (Nikolai) z Monasteru, który głosił swą naukę w Holandji i w Anglji. Familiści nie uznawali żadnych dogmatów religijnych, ani żadnych obrzędów i twierdzili, że jedyną religją jest miłość. Zrzeszenie swoje w Amsterdamie nazywali „domem miłości“ (Huis der Liefde), albo „familją miłości“ (familia charitatis). Pisma ich założyciela zostały na rozkaz królowej Elżbiety w Anglji spalone (1580). Sekta ta znikła w połowie XVII wieku.
Fanar, dzielnica Konstantynopola, w której po zdobyciu tego miasta przez Turków w XV wieku osiadły liczne rody greckiej arystokracji, których potomków zwano fanarjotami. Z pomiędzy fanarjotów pochodziło wielu polityków, wywierających znaczny wpływ na rządy tureckie i na losy Grecji, hospodarowie wołoscy i patrjarchowie greccy w Konstantynopolu. Od roku 1591 (1601) Fanar jest siedzibą patrjarchatu (ob. Grecko-wschodni Kościół.).
Fanatyzm (z łac. fanum, „miejsce święte“) oznacza gwałtowną i ślepą, często fałszywą gorliwość w szerzeniu jakiejś idei, a zwłaszcza w zwalczaniu idei przeciwnej. Fanatykiem można być na każdem polu myśli i działalności ludzkiej. Najczęściej fanatyzmem nazywają zbytnią gorliwość religijną, połączoną z brakiem tolerancji. Równie ujemny i społecznie szkodliwy jest fanatyzm antyreligijny, prześladujący zawzięcie wszelkie objawy życia religijnego.
Fanon, szata liturgiczna papieska. Wdziewa ją papież przy odprawianiu uroczystych nabożeństw na ornat.
Fara (z niemieck. Pfarre), parafja, diecezja, okrąg władzy duszpasterskiej, także nazwa kościoła parafjalnego lub katedralnego.
Farmazon, z francuskiego „franc maçon“, wolny mularz. Ob. Masonerja.
Faryzeusze, z hebrajskiego feruszim, zn. „odosobnieni“, religijno-polityczne stronnictwo żydowskie za czasów Chrystusa. Powstało po walkach Machabeuszów jako stronnictwo narodowe żydowskie w przeciwstawieniu do saduceuszów i jako opozycja t. zw. „uczonych w Piśmie“ przeciwko kaście kapłańskiej. Faryzeim przejął od chassydów (ob.) tradycyjne żydowskie praktyki religijne i wcielił w nie pojęcie „sprawiedliwości“, czyli uważał za „człowieka sprawiedliwego“ tylko tego, kto spełniał te praktyki z drobiazgowy ścisłością. Faryzeusze przywiązywali największą wagę do zewnętrznych objawów pobożności, odznaczali się pychą, obłudą i mściwością. Stąd dotychczas w mowie potocznej nazywamy faryzeizmem wszelkie objawy obłudy. Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej i zupełnym upadku hierarchji saduceuszów cała władza duchowna żydowska przeszła w ręce faryzeuszów, którzy jako uczeni dali początek późniejszej literaturze rabinistycznej.
Faszyzm a religja. Stanowisko faszyzmu, sprawującego od r. 1922 rządy Włoch powojennych, wobec religji wogóle, a wobec katolicyzmu w szczególności, spowodowało w stosunku tego państwa do Kościoła katolickiego zwrot zasadniczy. Stosunek ten ukształtował się po zdobyciu Rzymu i zajęciu Państwa kościelnego przez wojska zjednoczonej Italji w r. 1870 wprost wrogo, a dla katolików włoskich tragicznie wskutek rozbieżności między patrjotycznem dążeniem do zjednoczenia Włoch a polityką papieską, zmierzającą do utrzymania Państwa kościelnego. Przez dłuższy czas panowało między Watykanem a Kwirynałem obustronne uprzedzenie i niechęć, wyrażająca się ze strony państwowej przez zawzięty antyklerykalizm, zwalczający każdą myśl porozumienia. W miarę jednak jak utrwalała się pozycja Włoch, a po stronie Watykanu znikała nadzieja restytucji Państwa kościelnego w dawnych granicach, szczególnie zaś wskutek odrodzonej po wojnie w narodzie włoskim tradycyjnej religijności i przywiązania do Kościoła, stosunki te zaczęły łagodnieć. Radykalna zmiana nastąpiła jednak dopiero od czasu objęcia władzy przez faszyzm. Mussolini zrozumiał, że papiestwo nie zagraża całości terytorjalnej Włoch, że zatem nie ma powodu do zwalczania go, a przeciwnie Kościół katolicki może się stać pożądanym sprzymierzeńcem dla rządu, gdyż stanowi najpewniejszą ostoję przeciwko wszelkiej wywrotowej propagandzie. Ideałem faszyzmu jest możliwie największy rozrost potęgi państwa narodowego. Do tego celu zdąża faszyzm, wzmacniając autorytet państwa, religji i rodziny, a tępiąc wszystkie czynniki, które osłabiają spoistość frontu narodowego nawewnątrz i paraliżują jego działalność nazewnątrz. W szczególności zatem faszyzm zwalcza masonerję, pragnie usunąć walkę klas przez odpowiednią organizację pracy i stara się załagodzić tarcia na tle religijnem przez kompromis z Kościołem w t. zw. kwestji rzymskiej. Kompromis ten przybrał konkretną formę w t. zw. traktacie lateraneńskim, zawartym dnia 11 lutego 1929 r. (ob. Kościelne państwo). Jeszcze przed zawarciem tego traktatu wielkie zadowolenie w szerokich kołach katolików włoskich obudziły zarządzenia Mussoliniego w dziedzinie innych zagadnień kościelno-politycznych. Przedewszystkiem nastąpiła zasadnicza zmiana w zewnętrznych formach postępowania władz państwowych wobec Kościoła. Władze państwowe wzięły udział w kongresach eucharystycznych w Ankonie i w Bolonji, oraz w obchodzie 700-lecia św. Franciszka z Assyżu, którego uznano za patrona narodowego Włoch. Ustawodawstwo faszystowskie wyznaczyło wyższą karę za obrazę religji katolickiej, niż jakiejkolwiek innej. Nauka religji, której przedtem udzielano w szkołach powszechnych tylko na życzenie rodziców, jest od czasu tak zwanej reformy Gentilego, t. j. od października r. 1923, przedmiotem obowiązkowym. Wychowanie młodzieży oparto na zasadach religijnych i odpowiednio zreformowano lekturę obowiązującą przy nauce literatury, filologji klasycznej i historji filozofji. Jako zewnętrzny wyraz ducha religijnego, który ma panować w szkole, zawieszono w salach szkolnych krucyfiks. Prywatne szkoły katolickie, dawniej szykanowane, posiadają obecnie pełne prawa, a uniwersytet katolicki w Medjolanie uzyskał stanowisko równorzędne z uniwersytetami państwowemi. Największe zadowolenie w kołach katolickich obudził Mussolini przez stanowczy opór przeciwko rozwodom. Faszyzm nie poprzestaje bowiem na utrzymaniu dawnego prawa małżeńskiego, które nie uznaje rozwodów, ale utrudnia w dotkliwy sposób obchodzenie tej ustawy. Wreszcie bardzo charakterystyczna dla faszyzmu jest pomoc, której udziela rząd stowarzyszeniom katolickim przy wykorzenianiu nawyczki przeklinania.
Wspomniany traktat lateraneński z 11 lutego 1929 r., czyli konkordat między Stolicą Apostolską a państwem włoskiem, uskutecznił w sprawie nauczania religji tylko tę zmianę, że wprowadził wykład religji także do wszystkich szkół średnich, nawet technicznych i artystycznych. Doniosłą zmianę wprowadził traktat lateraneński na polu prawa małżeńskiego. Podczas gdy dotychczas obowiązywały w Italji tylko śluby cywilne, a śluby kościelne uważało państwo za pozbawione znaczenia prawnego, przyznaje art. 34 konkordatu ślubowi kościelnemu, zawartemu wyłącznie według przepisów prawa kanonicznego, wszystkie skutki cywilno-prawne narówni ze ślubem cywilnym.
Fatalizm, teorja, będąca zaprzeczeniem wolnej woli człowieka i uważająca fatum, czyli przeznaczenie, za wszechmoc, której postanowień wola ludzka nie jest w stanie odmienić. Fatalizm należał do elementów religji starożytnych Greków (moira) i Mahometan (kiszmet) i wszedł w doktrynę reformatorów XVI wieku. Luter odmawia człowiekowi pełnej wolności etycznej, twierdząc, że wszystko dzieje się na mocy niezmiennej woli bożej. Kalwin i Zwingli uważają, że niektórzy ludzie są zgóry przeznaczeni do zbawienia, a inni na potępienie (por. Determinizm i Przeznaczenie).
Faun, wedle mitologji rzymskiej starodawny król Latynów, których nauczył rolnictwa i chowu bydła, za co po śmierci czczono go jako bóstwo polne i leśne. Na jego cześć obchodzono święto, zwane faunaljami, w czasie którego ofiarowywano mu kozły i puszczano bydło na wolność. Jako bóstwo leśne i pasterskie jest podobny do greckiego Pana i tak jak on rozmnażał się w twory leśne, zwane faunami.
Fanstus Socinus, ob. Socyn Faust.
Febronjanizm, ob. Hontheim.
Federacja kościołów, w Ameryce zespolenie miejscowych sekt protestanckich, czyli t. zw. denominacyj. Takie zespolenie nie jest unją organiczną, gdyż połączone organizacje kościelne, różniące się między sobą wyznaniem i urządzeniami, zatrzymują nadal samoistność i każda z nich może na własną rękę przyjmować członków i pobierać od nich składki. Takie lokalne federacje zdarzają się najczęściej w mniejszych miastach amerykańskich, gdzie wskutek konkurencji między różnemi sektami koszta administracji są bardzo wysokie, a działalność pod względem duchownym bardzo nikła.
W znaczeniu nieco ogólniejszem rozumie się w Ameryce przez federację kościołów zespolenie sekt, działających w różnych miastach lub w różnych krajach. W tego rodzaju związkach chodzi o współdziałanie różnych organizacyj kościelnych pod kierunkiem mniej lub więcej ściśle zorganizowanych zarządów centralnych, które służą poszczególnym celom religijnym lub społecznym, wspólnym dla wszystkich zrzeszonych organizacyj. Takim związkiem jest powstała w r. 1908 Rada federacyjna kościołów chrześcijańskich w Ameryce, będąca owocem długoletnich wysiłków ku zespoleniu różnych wyznań ewangelickich. Wysiłki te przedsiębrane były przez dwie organizacje: Evangelical Alliance (ob. Ewangelicki Aljans) i National Federation of Churches for Christian Workers („Narodowa federacja kościołów dla robotników chrześcijańskich“). Rada federacyjna składa się z komitetu administracyjnego i licznych komisyj, z których najważniejsze są: komisja służby społecznej, komisja kościołów wiejskich, komisja rozjemcza i komisja wstrzemięźliwości. W r. 1920 było w Radzie reprezentowanych 30 denominacyj i protestancki Kościół Episkopalny, współpracujący z komisją służby społecznej.
Federalna teologja, czyli teologja przymierza, nazwa protestanckiej doktryny teologicznej, powstałej w czasie t. zw. reformacji, a rozwiniętej przez teologa holenderskiego Kokcejusza (Cocceius, 1603 — 1669). Jego nauka opiera się na rozróżnieniu „przymierza stworzeń“ (foedus naturae seu operum), które miało istnieć przed grzechem pierworodnym od „przymierza łaski” (feodus gratiae seu fidei) między Bogiem a ludzkością, które rozwijało się w okresach od grzechu pierworodnego do Starego Zakonu, od prawa Mojżeszowego do przyjścia Chrystusa i według Nowego Zakonu w Królestwie Bożem. Z powodu tej teorji Kokcejusza wyniknął pomiędzy teologami protestanckimi spór na tle dogmatycznem, który w okresie synodu w Dordrechcie (1618 — 1619) przybrał charakter polityczny, gdy zwolennicy Kokcejusza zajęli stanowisko opozycyjńe wobec namiestnika Niderlandów, popierając przeciw niemu stronnictwo Stanów Generalnych (ob. Dordrecht).
Fejlanci, kongregacja, będąca odłamem cystersów, założona w r. 1577 przez Jana de la Barriere, opata cysterskiego w miejscowości Les Feuillans. Zreformował rozluźnioną przez wpływy protestantyzmu karność klasztorną, wprowadził do życia zakonnego pracę ręczną i liczne obostrzenia. Jeszcze za życia założyciela papież Klemens VIII uwolnił fejlantów od zależności od opata cystersów w Cisteaux (ob. Cystersi), polecił jednak nieco złagodzić zbyt ostrą ich regułę, poczem ją zatwierdził (1595). Liczba klasztorów fejlantów wynosiła w XVII wieku we Francji i Włoszech około 70. Urban VIII podzielił te klasztory na dwie prowincje: francuską, zwaną „Congregation de Notre Damę de Feuillans“ i włoską, zwaną „I riformati di San Bernardo“. Po skasowaniu ich klasztoru paryskiego przez rewolucję francuską, budynek klasztorny był przez jakiś czas miejscem zebrań klubu politycznego tak zwanych fejlantów, który dążył do wprowadzenia we Francji konstytucji na wzór angielski.
Według tej samej ostrej reguły co zgromadzenie zakonne fejlantów powstała w r. 1588 kongregacja żeńska, zwana fejlantkami we Francji i w Rzymie.
Felicjanki, polskie zgromadzenie zakonne, powstałe w Warszawie w połowie XIX wieku. W r. 1855 otrzymały regulamin, a ich regułę zakonną zatwierdził dopiero Leon XIII w r. 1899. Od r. 1862 dzieliły się na dwa chóry: pierwszy, klauzurowy, oddany modlitwie i kontemplacji i drugi, pracujący w ochronach. W czasie powstania w r. 1863 oddawały się z poświęceniem pielęgnowaniu rannych, za co po upadku powstania cierpiały prześladowania rządu rosyjskiego, który w r. 1864 wydalił je z Warszawy. Część ich osiadła w Łowiczu, a część w Krakowie, gdzie obecnie posiadają dom macierzysty i kościół. Wkrótce zgromadzenie rozszerzyło się w całej b. Galicji, gdzie w czasie obchodu 50-letniego jubileuszu w r. 1905 liczyły 43 domy i 425 sióstr. Celem zgromadzenia jest wychowanie drobnych dzieci, utrzymywanie ochronek i opieka nad chorymi i ubogimi. Od r. 1874 pracują także wśród emigracji polskiej w Ameryce Północnej, gdzie posiadają 280 domów zakonnych, podzielonych na pięć prowincyj i uczą w 280 szkołach polskich około 150.000 dzieci polskich.
Feliks, imię kilku papieży:
Feliks I, św., papież od r. 269 do 274, męczennik w czasie prześladowań chrześcijan za cesarza Aureljana, zatwierdził uchwały soboru w Antjochji (269), potępiając herezję Pawła z Samozaty.
Feliks II, wybrany w r. 355 na życzenie cesarza Konstancjusza antypapieżem w miejsce wygnanego papieża Liberjusza. Gdy Liberjusz wrócił z wygnania, ustąpił mu i zmarł w r. 365, rzekomo męczeńską śmiercią.
Feliks III, papież od r. 483 do 492, zwalczał herezję monofizytów i odrzucił napisaną przez patrjarchę konstantynopolitańskiego Akacjusza i i przedłożone cesarzowi Zenonowi pismo p. t. Henoticon, zawierające wyznanie wiary, które miało na celu pozyskanie monofizytów. Feliks III przeklął Akacjusza jako odstępcę od wiary i z tego powstała pierwsza schizma wschodnia, trwająca do r. 519.
Feliks IV, papież od r. 526 do 530, osadzony na tronie przez Teodoryka Wielkiego, zapytany przez św. Cezarego z Arles w kwestji semi-pelagjanizmu, odpowiedział listem pouczającym, który został ogłoszony na synodzie w Orange (529) jako obowiązujące prawo Kościoła.
Książę Amadeusz Sabaudzki, wybrany w r. 1439 przez sobór bazylejski antypapieżem, przyjął imię Feliksa V. Zrezygnował w r. 1449 na rzecz prawowitego papieża Mikołaja V.
Fenicja, w starożytności kraj nadbrzeżny w obecnej Syrji, obejmujący miasta Tyr, Sydon, Berut, Gebul (Byblos) i Arvad (Aradus), z których każde stanowiło odrębne państwo, oraz wyspy położone wzdłuż wybrzeża. Fenicjanie byli w świecie starożytnym największą potęgą morską i handlową i weszli już z początkiem epoki historycznej w zetknięcie z Grekami i innemi narodami ościennemi. Religja ich, nosząca wyraźne ślady wpływów greckich, egipskich, syryjskich, filistyńskich i asyryjsko babilońskich, polegała na kulcie natury, której siły, dobroczynne i szkodliwe, były uosobione przez dwa bóstwa, męskie i żeńskie: Baal (= pan, władca), albo Melek (= król) i Baalat (= władczyni), albo Milkat (= królowa). Nie są to imiona własne tych bóstw, lecz ogólne oznaczenie najwyższego bóstwa, z którem w każdej miejscowości w Fenicji łączono inne wyobrażenie bóstwa, np. byka lub lwa, i do którego stosowano swoiste formy kultu. Tak np. w Tyrze Baal nazywał się Milkart (= król miasta) i był bogiem wiatru wiosennego, a Baalat nazywała się Astartą i była boginią miłości zmysłowej i płodności. W Gebal (Byblos) czczono Adonisa, kochanka Astarty, na wyspach fenickich zaś ośmiu Kabirów, których uważano za opiekunów żeglugi morskiej. Prócz tego czczono w Fenicji wiele innych bóstw lokalnych, a także słońce, księżyc, rzeki, źródła, ogień i inne siły natury.
Feniks, grecka nazwa mitycznego ptaka Egipcjan, który, wedle legendy, czując się starym, palił się wraz ze swem gniazdem, a z popiołów powstawał nowy feniks. Na pomnikach starochrześcijańskich spotyka się wyobrażenie feniksa, jako symbolu nieśmiertelności duszy na nagrobkach, na wizerunkach św. Pawła i przy wyobrażeniu chrztu, jako symbol odrodzenia.
Feretron (greck. = nosze, nosidło, mary), sprzęt kościelny, obraz dwustronny lub posąg z podstawą, urządzoną do noszenia przez cztery osoby na drążkach poziomych, wpuszczanych w podstawę. Feretrony nosi się w czasie procesyj kościelnych.
Ferje kościelne, ob. Święta.
Ferrier św. Wincenty, dominikanin hiszpański, jeden z największych kaznodziejów średniowiecznych (1350 — 1419). Przedsiębrał pielgrzymki kaznodziejskie po Hiszpanji, Francji i Włoszech. Miał siłą swojej wymowy nawrócić przeszło sto tysięcy kacerzy, żydów i saracenów. Kanonizowany w r. 1453.
Fesch Józef, arcybiskup Lyonu i kardynał, przyrodni brat Letycji Bonaparte, matki Napoleona. Ur. w r. 1763 w Ajaccio, wstąpił do seminarjum w Aix i został archidiakonem kapituły katedralnej w Ajaccio. Po zniesieniu jej przez konwent rewolucji francuskiej porzucił stan duchowny i został komisarzem wojennym w armji Napoleona. Po zawarciu przez Napoleona w r. 1801 konkordatu ze Stolicą Apostolską powrócił do stanu duchownego i został w r. 1802 arcybiskupem w Lyon, w r. 1803 kardynałem i posłem francuskim w Rzymie. Nakłonił papieża Piusa VII do podróży do Paryża i koronacji Napoleona. Gdy jako kardynał uważał za swój obowiązek bronić sprawy Kościoła katolickiego przeciwko gwałtownym uroszczeniom Napoleona, został w r. 1806 odwołany z Rzymu. Odrzuciwszy ofiarowane mu przez Napoleona stanowisko koadjutora kanclerza niemieckiego, elektora Rzeszy Dalberga, udał się na swe kościelne stanowisko arcybiskupa Lyonu i nie chciał go zamienić na ofiarowane mu arcybiskupstwo w Paryżu. Gdy w r. 1811 jako przewodniczący soboru narodowego w Paryżu stanął w zupełności po stronie papieża i złożył wraz z innymi biskupami przepisaną przez papieża przysięgę, popadł w niełaskę u Napoleona. Po upadku Napoleona zamieszkał wraz z jego matką, Letycją Bonaparte, w Rzymie, gdzie zmarł w r. 1839.
Fetyszyzm, cześć religijna, oddawana przez ludy pierwotne, głównie przez murzynów afrykańskich i brazylijskich, różnym przedmiotom martwym, jak np. kamień, pień drzewa, muszla, skrawek pstrej tkaniny, figurka wyrzeźbiona z drzewa lub ulepiona z gliny. Nazwę „fetysz“ z portugalskiego „fetięo (łac. factitius — wyrób) lub też „feitico“, zn. czary, wprowadził w XVIII wieku Karol de Brosse w dziele p. n. „Du culte des dieux Fétiches (Dijon 1760), uważając fetysze za bóstwa. Nowsze badania wykazały, że fetysze nie są bóstwami, lecz przedmiotami mającemi łączność z wykonywaniem kultu religijnego.
Rozróżniają trzy rodzaje fetyszów. Do pierwszej kategorji należą posążki z drzewa, kamienia, metalu lub gliny, mające wyobrażać bóstwa dobre albo złe. Do drugiej kategorji fetysze, mające wyobrażać duchy dawnych przodków. Do tych fetyszów przyczepiają szczątki ciała zmarłego przodka, jak kawałek czaszki, kości, włosy, paznokcie i t. p. Trzecią kategorję fetyszów stanowią różne przedmioty, używane do praktyk czarodziejskich, uzdrowień, zażegnywań, zaklinań i t. p. Wszystkie te trzy rodzaje fetyszów różnią się od amuletów (ob.) tem, że są bezpośrednim przedmiotem kultu religijnego jako pośrednicy między bogami lub duszami zmarłych przodków a ludźmi. Fetyszyzm nie jest osobnym i samoistnym okresem w rozwoju religji, za jaki go uważano dawniej, gdyż fetysze nie są bóstwami. Ludy, uprawiające fetyszyzm, wyznają religje politeistyczne, przypisują swoim bogom różne funkcje i obdarzają ich różnemi przymiotami. Każde z tych bóstw ma swego fetysza i za jego pośrednictwem odbiera cześć. Fetysz więc jest na usługach bóstwa, bynajmniej zaś samem bóstwem.
(Por. Ks. Dr. Józef Kruszyński, Studja nad porównawczą historją religji. Poznań 1926, art. p. t. Fetyszyzm i literaturę tam podaną).
Feuerbach Ludwik, filozof niemiecki (1804 — 1872), pierwotnie wyznawca idealizmu Hegla, przeszedł na teorje naturalistyczne i skończył jako skrajny materjalista. Jego zdaniem „der Mensch ist, was er isst“ („człowiek jest tem, co zje“). W pismach swych „Das Wesen des Christentums“ i „Das Wesen der Religion“, które wywołały w czasie swego pojawienia się (1841 — 1845) żywą polemikę, ujmował problem religji ze stanowiska wyłącznie antropologicznego i przedstawiał religję jako obłęd egoistyczny wyobrażania sobie bóstwa we własnej wyidealizowanej postaci.
Fideizm, teorja, uznająca wiarę jako jedyne kryterjum dojścia do pewności prawdy. Teorję tę, przedstawioną między innymi przez ks. Ludwika Bautain (1796 — 1867), uznał Kościół katolicki za błędną, gdyż ceniąc wysoko znaczenie i godność ludzkiego rozumu, nie chce bynajmniej narzucać swoich prawd ślepym niewolnikom, lecz pragnie, aby były przyjmowane przez istoty wolne i rozumne. Dlatego też sobór watykański orzekł, że „Bóg, początek i koniec wszechrzeczy może być na pewno poznany naturalnem światłem rozumu ludzkiego“.
Fiesole (Fra Giovanni Beato Angelico da Fiesole), dominikanin, zwany także Fra Angelico. Urodzony koło Florencji w r. 1387, wstąpił do zakonu dominikanów w Fiesole w i. 1407, potem był w klasztorze św. Marka we Florencji, a następnie w Rzymie, gdzie umarł w r. 1455. Jest jednym z największych malarzy włoskich, nieporównanym pod względem czystości rysunku i kolorytu, a przedewszystkiem pod względem natężenia liryzmu religijnego.
Filioque (po łacinie zn. „i od Syna“) formuła dogmatyczna, która, była pozorną przyczyną schizmy wschodniej, czyli rozłamu między Kościołem Wschodnim a Zachodnim. Od początku chrześcijaństwa cały Kościół wierzył w pochodzenie Ducha św. od Ojca i od Syna. Między Kościołem Wschodnim a Zachodnim zachodziła tylko różnica w wyrażeniu tego dogmatu, a mianowicie Kościół Wschodni oznaczał to pochodzenie wyrazem „przez Syna“, a Kościół Zachodni wyrazem „od Syna“ (a Filio, Filioqut). Obie te formuły miały to samo znaczenie dogmatyczne i wedle świadectwa św. Bazylego nie zachodziła między niemi żadna istotna różnica. Spór o te formuły między Kościołem Wschodnim a Zachodnim nie był też początkowo sporem dogmatycznym, lecz tylko rytualnym, a wszczął się w r. 808, gdy mnisi łacińscy z klasztoru na Górze Oliwnej w Jerozolimie, powróciwszy z Zachodu, gdzie byli przyjmowani na dworze Karola Wielkiego, wprowadzili zachowany w kościołach frankońskich od VI wieku zwyczaj śpiewania w Credo podczas mszy św. formuły „Filioque“. Mnisi greccy uznali to za herezję. Łacinnicy zwrócili się do papieża Leona III z prośbą o zbadanie sprawy i powoływali się na Karola Wielkiego, na którego dworze będąc, słyszeli w kaplicy dworskiej „Filioque“, śpiewane w Credo. Karol W. ujął się za mnichami łacińskimi i zwołał w tej sprawie synod akwizgrański (809), który uznał formułę Filioque za obowiązującą. Zwołany zaś przez papieża Leona III synod rzymski (810) uznał wprawdzie, że nauka o pochodzeniu Ducha św. od Ojca „i od Syna“ jest prawowierna, ale śpiewania formuły Filioque w czasie mszy św. nie polecał dla uniknięcia dalszych waśni. Mimo to duchowieństwo frankońskie i niemieckie obstawało przy swym zwyczaju i zawzięcie broniło dodatku Filioque. Ten szczegół czysto rytualny dał powód Focjuszowi i Cerularjuszowi do zmiany charakteru sporu z rytualnego na dogmatyczny, ponieważ poczęli głosić naukę, że Duch św. pochodzi tylko od Ojca a nie „i od Syna“. W ten sposób dzięki obustronnej zawziętości w ciągu wieków IX, X i XI doszło do wielkiej schizmy wschodniej (ob. „Florencki sobór“ i „Grecko-wschodni Kościół“).
Filipini, czyli oratorjanie, kongregacja kapłanów, założona w r. 1558 przez św. Filipa z Neri. Kongregacja ta, zwana oratorjanami, w Polsce zaś i we Włoszech filipinami, rozwija działalność głównie na polu duszpasterstwa oraz piśmiennictwa kościelnego i wydała wielu wybitnych pisarzy, jak Baronius, Raynaldus, kardynał Newman i wielu innych. Do Polski wprowadził filipinów ks. St. Grudowicz w r. 1658. Osiedlili się w Poznańskiem w Świętej Górze Gostyńskiej, w Zdzieszu pod Borkiem i w Biechowie, w Królestwie zaś mieli klasztory w Studziannej i w Górze Kalwarji. Najdłużej z tych klasztorów istniała kongregacja Świętogórska. Wskutek pruskich ustaw majowych z r. 1876 zmuszona opuścić Poznańskie, kongregacja przeniosła się do Krakowa, a w r. 1878 osiadła w Tarnowie, gdzie dotychczas istnieje.
Filipiny, statystyka wyznań, ob. Azja.
Filipizm, ob. Melanchton.
Filiponi, ob. Rosyjskie sekty.
Filiponici, ob. Monofizyci.
Filipowcy, ob. Rosyjskie sekty.
Filistyni, szczep wojowniczy pochodzenia pelazgijskiego, zamieszkały w południowo zachodniej Palestynie, której nazwa od nich pochodzi Znani są ze Starego Testamentu z powodu wojen, prowadzonych z Izraelitami. Do nich należały wspomniane w biblji miasta Gaza, Azdod, Askalon, Gath i Ekron. Religją ich był zbliżony do greckiego pogodny kult przyrody. Główne ich bóstwa, Dagon i Derketo, których wyobrażenia łączyły kształty ludzkie z kształtami ryby, były symbolami płodnych sił natury.
Filjalny kościół. Filjalnym nazywa się kościół, wybudowany na terytorjum istniejącej parafji, w stosunku do kościoła parafjalnego, który wtedy nazywa się macierzystym. Stosunek zależności kościoła filjalnego od kościoła macierzystego określa akt fundacyjny nowego kościoła. Zależność ta może polegać tylko na prawach honorowych kościoła macierzystego, lub także na prawach materjalnych, a mianowicie mogą parafjanie nowego kościoła zobowiązać się do świadczeń na rzecz kościoła macierzystego.
Filon (Philo Iudaeus), przedstawiciel grecko-żydowskiej filozofji religijnej, ur. ok. r. 20 przed Chr., zm. ok. r. 54 po Chr. Stał na czele delegacji, wysłanej ok. r. 40 do cesarza Kaliguli dla obrony żydów przed prześladowaniami, spowodowanemi przez to, że odmawiali umieszczania posągu cesarza w synagogach. Delegacja nie odniosła żadnego skutku, a Filon zaledwie uniknął śmierci.
Filozofja jego polega na alegorycznem tłumaczeniu Starego Testamentu, który w ten sposób stara się uzgodnić z filozofją Platona, uważając go za proroka, równego Mojżeszowi. Filon był wielbicielem Hellady i sam był z mowy i kultury Grekiem, a przytem gorliwym i wierzącym żydem, najwybitniejszym przedstawicielem i obrońcą swego narodu wobec pogańskiego świata. Podania o jego stosunkach ze św. Pawłem i o przyjęciu chrztu nie mają żadnej podstawy historycznej.
Filozofia religji jest tą częścią filozofji, której zadaniem jest badanie istoty religji w związku z innemi zjawiskami życia ludzkiego zapomocą myślenia, kierowanego zasadami rozumu. Filozofja religji stara się wyrozumieć, czem jest religja i dlaczego jest. Winna dowieść istnienia Boga, wyjaśnić rozumowo stosunek Boga do stworzenia, a w szczególności do człowieka, uzasadnić na drodze rozumowej nieśmiertelność duszy i inne istotne zagadnienia religji. Samo istnienie filozofji religji jako umiejętności dowodzi, że rozum ludzki jest w stanie w powyższych zagadnieniach osiągnąć pewność, bez uciekania się do źródeł nadprzyrodzonych.
Od teologji dogmatycznej różni się filozofja religji tem, że ujmuje zjawiska życia religijnego nie jako przedmiot uświadomienia religijnego czyli pobożności, lecz wyłącznie tylko jako przedmiot filozoficznego poznania. Przez to jednak wcale nie wyklucza się, że myślenie religijno-filozoficzne może wyrastać na gruncie pobożności, ani też że teologja dogmatyczna posługuje się metodami filozoficznemi. Gruntowne wykształcenie filozoficzne jest zawsze najlepszym środkiem ochronnym przed nieopatrznem lekceważeniem religji w fałszywie pojętym interesie oświaty.
(J. Maritain, Réflexions sur l’Intelligence, Paris 1924. R. Eucken, Der Wahrheitsgehalt der Religion, 1920).
Finlandja, republika nadbałtycka, na 3,364.807 mieszkańców liczy (w tysiącach) 3.426 luteranów, 60 prawosławnych, 5.3 baptystów, 2.1 metodystów, 2 innych sekt, 1.7 żydów, 0.600 katolików i 29 bezwyznaniowych.
Fisher John, kardynał, arcybiskup Rochesteru, zwany z łacińska Joannes Roffensis (1459 — 1535), był kanclerzem uniwersytetu w Cambridge. Król angielski Henryk VII wielbił go i czcił jak ojca. Henrykowi VIII, który również wysoko go cenił, pomagał w napisaniu jego dzieła przeciwko Lutrowi. Stracił jego łaski dopiero wskutek tego, że w sprawie jego rozwodu z Katarzyną hiszpańską stanął po stronie papieża przeciwko uroszczeniom królewskim. Został skazany na dożywotnie więzienie, a gdy wzbraniał się złożyć przysięgę, uznającą króla za głowę Kościoła i gdy w tym czasie papież zamianował go kardynałem, Henryk VIII skazał go na ścięcie, a pisma jego na spalenie.
Flabellum, wachlarz z piór na długiej rękojeści. W czasach starożytnych trzymano go nad tronem królewskim jako godło potęgi królewskiej, w Kościele Wschodnim używa się go dotychczas przy uroczystej liturgji. W Kościele łacińskim używa się flabellum tylko w bazylice Św. Piotra w Rzymie i w Watykanie przy uroczystych procesjach, a mianowicie trzyma się dwa flabella z obu stron nad przenośnym tronem papieskim (sedia gestatoria), na którym papieża wnoszą i wynoszą z bazyliki.
Flacius Maciej (1520 — 1575), teolog protestancki i najżarliwszy obrońca ścisłego luteranizmu wobec zwolenników Melanchtona. Jako profesor lnterskiego uniwersytetu w Jenie, wdał się w spory zwalczających się wzajemnie teologów protestanckich. Złożony z urzędu udał się do Antwerpji, skąd wypędzony uszedł do Strassburga, potem do Frankfurtu, gdzie popadł u przeciwnej partji protestanckiej w podejrzenie o manicheizm. Zewsząd wypędzany tułał się po różnych miejscowościach, jak Berlin, Mansfeld i Bazylea, gdzie wydał 16 tomów tak zwanych Centuryj magdeburskich.
Flagellanci, ob. Biczownicy.
Flavius, ob. Józef Flawjusz.
Flawjan św., biskup i patrjarcha konstantynopolitański od r. 446 do 449. Występował przeciwko herezji monofizytów i przeciw ich przywódcy Eutychesowi i zwołał synod do Konstantynopola, który potępił herezję, a Eutychesa wyłączył z Kościoła. Na synodzie efeskim w r. 449, zwanym synodem rozbójników (ob. Efez), został złożony z urzędu, znieważony, pobity i wysłany na wygnanie, na którem umarł. Synod chalcedoński w r. 451 rehabilitował go i uznał za męczennika.
Flectamus genua (łac. = zginajmy kolana) w liturgji Kościoła katolickiego wezwania kapłana do uklęknięcia. Śpiewa je diakon przy mszy uroczystej oraz w niektóre dni roku, jak np. w Popielec, w środę przed niedzielę, Męki Pańskiej, w Wielkim Tygodniu, a zwłaszcza w czasie ceremonij wielkopiątkowych.
Florencki sobór powszechny, zebrany pierwotnie w Ferrarze, obradujący we Florencji od r. 1439 do 1442, a zakończony w Rzymie w r. 1445, słynny z powodu zawarcia porozumienia z Kościołem grecko-wschodnim i uznania przez Greków prymatu papieża. Myślą tego porozumienia zajmowali się papieże od Aleksandra III począwszy (1072), t. j. od czasu powstania schizmy wschodniej. Grecy opierali się porozumieniu, a powód przybycia ich na sobór florencki wraz z cesarzem bizantyńskim Janem VII Paleologiem był raczej polityczny, gdyż było nim zagrożenie Konstantynopola przez Turków i chęć uzyskania pomocy Zachodu. Papież zaś, Eugenjusz IV, pragnął przez zwołanie tego soboru zakończyć istnienie nieprawnego soboru bazylejskiego (ob. Bazylejski sobór).
Na posiedzeniach soboru we Florencji od 2 do 24 marca 1439 r. obradowano nad zagadnieniem formuły „Filioque“ (ob.), poczem sprawa przekazana została komisji, do której obydwie strony wydelegowały po 10 członków. Wreszcie zgodzili się Grecy 4 czerwca 1439 r. na formułę łacinników, że „Duch św. pochodzi od Ojca i od Syna“. Następne punkty sporne, a mianowicie nauka o czyśćcu, o mszach za dusze zmarłych, o siedmiu sakramentach i o używaniu chleba kwaszonego do mszy oraz o prymacie papieża zostały również zgodnie załatwione, poczem zredagowano dekret unji z dn. 5 lipca 1439 r. Nazajutrz dekret ten odczytano uroczyście w kościele w języku łacińskim i greckim i podpisano (z wyjątkiem dwóch Greków, którzy podpisu odmówili), poczem Grecy złożyli hołd papieżowi i opuścili Florencję. W jesieni tegoż roku sobór uchwalił unję z Ormianami, a w r. 1441 z jakobitami. W r. 1442 sobór przeniesiono do Rzymu, gdzie w r. 1444 i 1445 zawarto unję z nestorjanami i z maronitami. O udziale Polski w soborze florenckim ob. Unici.
Florjacenzi (Florenzi), zakon we Fiore w Kalabrji, założony w r. 1189 przez Joachima z Celico, zakonnika z klasztoru cystersów w Corazzo. Papież Celestyn III zatwierdził bardzo surową regułę Joachima, który zmarł w r. 1202. Upadek tego zakonu sprowadził sam założyciel, szerząc potępioną przez Kościół naukę o wiecznej ewangelji (ob. Ewangelja wieczna).
Florjan św., żołnierz rzymski i męczennik za czasów Dioklecjana, był dowódcą wojskowym w Noricum (dzisiejszej Austrji). Gdy odmówił złożenia ofiary bogom, został wraz z 40 żołnierzami chrześcijańskimi poddany torturom i zamordowany (ok. r. 303). Ciało jego przechowywano w miejscu, gdzie obecnie stoi klasztor St. Florian w Austrji Górnej. Benedyktyni, do których ten klasztor pierwotnie należał, uciekając przed Węgrami, zabrali ciało św. Florjana do Rzymu. Na prośbę króla Kazimierza Sprawiedliwego papież Aleksander III darował w r. 1183 relikwje św. Florjana Polsce. Uroczyście sprowadzone do Polski w listopadzie 1184 r., spoczywają w kościele kolegjackim św. Florjana w Krakowie na Kleparzu. Od tego czasu jest św. Florjan jednym z patronów Polski.
Florjański psałterz, aż do znalezienia biblji królowej Zofji uważany za najdawniejszy pomnik języka polskiego, napisany w XIII lub XIV wieku dla królewny Marji lub Jadwigi, a odnaleziony z początkiem XIX wieku w opactwie St. Florian w Austrji Górnej. Zawiera cały psałterz w języku łacińskim, polskim i niemieckim.
Florus, zwany Magister Florus, pisarz teologiczny, diakon w Lyonie, zmarły ok. r. 860. Bronił wolności kościoła galikańskiego i starej liturgji francuskiej oraz niezależności kleru. Pisarz bardzo płodny, wydał zbiór kanonów i dekretaljów, komentarz kanonu mszy św., listów św. Pawła oraz utwory poetyczne, będące przeważnie parafrazami psalmów i hymnów kościelnych.
Florynjanie, ob. Gnostycyzm.
Focjusz, patrjarcha carogrodzki, ur. w początkach wieku IX w Konstantynopolu, był tajnym sekretarzem dworu cesarskiego. Przez swe intrygi spo-wodował wygnanie patrjarchy Ignacego, poczem wyświęcony na biskupa objął w r. 857 stolicę patrjarszą w Konstantynopolu. Dla osądzenia sporu między Focjuszem a Ignacym wysłał papież legatów na synod w Konstantynopolu (861), których jednak Focjusz przekupił i skłonił do oświadczenia się za nim. Mimo tego papież Mikołaj I ekskomunikował Focjusza, a Ignacego uznał za prawego patrjarchę Konstantynopola. Focjusz postanowił zerwać z Kościołem. Wystosował w r. 866 pismo okólne do arcybiskupów i biskupów Wschodu, w którem podniósł przeciw papieżowi i Kościołowi Zachodniemu oskarżenie o kacerstwo, zarzucając mu, że zezwala w pierwszym tygodniu Wielkiego Postu na spożywanie nabiału, że odrzuca małżeństwo księży i że dodaje w wyznaniu wiary (Credo) słowo „Filioque“ (ob.). Był to manifest wojenny Wschodu przeciw Kościołowi katolickiemu i podstawa schizmy (ob. Grecko-wschodni Kościół). Focjusz zdołał podstępem, oszustwem i licznemi gwałtami utrzymać się na patrjarchacie i zwołał w r. 867 synod do Konstantynopola, uważany przez Greków za sobór ekumeniczny, a zwany przez łacinników Pseudo-Synodus Photiana. Podrobił listy papieskie i zmusił legatów rzymskich do uznania go patrjarchą. Wskutek tego papież Jan VIII rzucił ponowną klątwę na Focjusza (881). Po śmierci jego opiekuna, cesarza Bazylego, cesarz Leon VI usunął Focjusza z patrjarchatu i zamknął w klasztorze ormiańskim, gdzie Focjusz zmarł w r. 891.
Fontevraud (Fontevrault, Fons Ebraldi) obecnie miasto we Francji w departamencie Maine-Loire, w średnich wiekach nazwa zakonu reguły benedyktyńskiej, założonego przez Roberta z Arbrissel w r. 1094. Papież Paschalis II zatwierdził ten zakon, którego członkowie nazywali się „Pauperes Christi“ i podlegali regule św. Benedykta w jej pierwotnej surowości. Zakon ten posiadał liczne klasztory męskie i żeńskie w całej Francji i znikł z widowni w czasie rewolucji francuskiej.
Forenses, według prawa kościelnego osoby, niezamieszkałe w parafji, w której posiadają majątek nieruchomy. O ile obowiązek przyczyniania się do pokrywania kosztów budowy i utrzymywania budynków kościelnych ma według ustaw miejscowych charakter ciężaru gruntowego, forenses są zobowiązani do ponoszenia części tych kosztów wraz z paraf janami w stosunku do podatków państwowych, które opłacają od nieruchomości, położonych na obszarze parafji (ob. Fabrica ecclesiae).
Formatae, ob. Epistolae formatae.
Formosus, papież od r. 891 do 896. Przed wyniesieniem na Stolicę Piotrową był kardynałem-biskupem w Porto. Wysłany został w r. 866 przez papieża Mikołaja I na misje do Bułgarji, ekskomunikowany przez Jana VIII z powodu rzekomo samowolnego opuszczenia diecezji w Porto, zrehabilitowany przez Marcina II, został w r. 891 papieżem. Zwalczał energicznie Focjusza w jego dążeniach do schizmy oraz uroszczenia kościołów niemieckich i frankońskich. Zmarł w r. 896, a niespełna w rok po śmierci został z powodów politycznych sądzony, uznany winnym, poczem zwłoki jego odarto z szat papieskich i wrzucono do Tybru. Rehabilitował go papież Teodor II w r. 897.
Formula concordiae (formula zgody), jedno z tak zwanych pism symbolicznych luteranizmu, ułożone na rozkaz księcia elektora Augusta saskiego w r. 1576. Celem jej było wy-równanie sporów, powstałych po śmierci Lutra głównie z powodu różnic pomiędzy i ego nauką a nauką Melanchtona. W celu wyrównania tych różnic teologowie protestanccy, zebrani w Torgau, wypracowali t. zw. księgę torgawską, którą następnie przerobiono w Klosterbergen i nazwano księgą bergeńską (das Bergische Buch), albo też formułą konkordji. Przez tę formułę, która wyłączała możność zbliżenia się luteranizmu do „kościoła reformowanego“ i wywołała skutkiem tego gorącą polemikę ze strony kalwinistów, nie osiągnięto zgody w świecie protestanckim. Znalazła w nim tylko częściowe uznanie, wiele zaś państw protestanckich, jak Szwecja, Danja, Holsztyn i Hesja, oraz miast, jak Magdeburg, Brema, Gdańsk, Wormacja i inne odrzuciły ją.
Forum, u Rzymian rynek, targowisko i miejsce sądów. W znaczeniu prawniczem forum jest to sąd właściwy dla pewnej osoby lub sprawy, lub dla pewnej kategorji osób i spraw. Jeżeli właściwym jest sąd świecki, wtedy mówimy, że sprawa należy do forum świeckiego, jeśli sąd duchowny, mówimy o forum kościelnem. Kwestja właściwości sądów kościelnych lub świeckich dla pewnych kategoryj osób czy spraw jest tak dawną, jak kwestja stosunku Kościoła do państwa.
Kościół katolicki uważa za należące do swej kompetencji przedewszystkiem sprawy duchowne, jak np. sprawy wiary, moralności, sakramentów, kultu, świąt, ślubów, urzędów kościelnych, obowiązków zakonnych i duchownych i t. p., następnie sprawy osób, mających przywilej sądu kościelnego (ob. Przywileje duchowieństwa). Zewnętrzny zakres działalności sądu kościelnego, który obejmuje sprawy ogółu wiernych, nazywa się forum zewnętrznem (f. externum). Zakres zaś, obejmujący jedynie życie wewnętrzne jednostek, t. j. sprawy i przekroczenia, w których zachodzi „wzgląd grzechu“ (ratio peccati), nazywa się forum wewnętrznem (f. internum lub f. conscientiae, f. sumienia). Sprawy, do których sądzenia Kościół uważa się za powołany narówni z władzą świecką, nazywają się sprawami forum mieszanego (causae mixtifori). Według prawa kanonicznego właściwość sądu uzasadnia się jednym z następujących tytułów: 1) tytułem zamieszkania (forum domicilii), 2) tytułem znajdującej się w obrębie sądu rzeczy spornej (forum rei sitae), 3) tytułem zawarcia umowy (forum contractus), 4) tytułem popełnionego przestępstwa (forum delicti), 5) tytułem łączności spraw (forum connexionis causarum) i 6) tytułem wyprzedzenia w sprawach t. zw. forum mieszanego. Niekiedy zachodzi sąd wyłączny (forum necessarium), czyli sąd zgóry ściśle oznaczony, ograniczający wolność wyboru z powyższych tytułów.
Fossores, w pierwszych wiekach chrześcijaństwa grabarze, którzy stanowili osobny stan w niższej hierarchji duchownej. Byli to klerycy niższego stopnia, trudniący się przytem częstokroć snycerstwem i rzeźbiarstwem, sporządzający nagrobki.
Fotynus i fotynjanie, ob. Photinus.
Franciszek z Asyżu, święty, założyciel zakonu franciszkanów. Urodził się w r. 1182 w Asyżu we Włoszech (Umbria) jako syn bogatego kupca Piotra Bernardone i matki Francuzki, rodem z Prowancji. Na chrzcie otrzymał imię Jan, a gdy dorastał nazwano go Franciszkiem, z powodu łatwości wyrażania się w języku francuskim. Usposobienia wesołego i wrażliwego, prowadził z początku życie hulaszcze. Po powrocie z niewoli, do której dostał się w czasie wojny między Asyżem a Perudżją, zapadł w ciężką chorobę, a jako rekonwalescent rozpoczął życie nowe, oddane uczynkom miłosierdzia. Odepchnięty przez ojca, żył dwa lata na pustelni, poświęcając się wraz z kilku towarzyszami służbie nędzarzy i trędowatych. Dla swych towarzyszów przepisał w r. 1209 regułę życia wspólnego i w ten sposób powołał do życia zakon franciszkanów. W r. 1219 udał się z kilku towarzyszami na Wschód, gdzie krzyżowcy oblegali Damiettę, i starał się nawrócić sułtana Kamela. Wskutek zatargów, powstałych między członkami zakonu, pozostałymi we Włoszech, powrócił do ojczyzny w r. 1224 i powierzywszy kierownictwo zakonu Eljaszowi z Kortony, usunął się na pustelnię na górze Alverno, gdzie otrzymał stygmata Chrystusowe. Przed śmiercią wrócił do swego pierwszego klasztoru przy kościele zwanym przez niego Porcjunkułą („cząsteczką“, „jedynem dziedzictwem“), w którym umarł w r. 1226. W r. 1228 zaliczony został w poczet świętych.
Św. Franciszek z Asyżu wywarł przez dzieło swego życia olbrzymi wpływ na życie ludzkości. Heroiczne zastosowanie życia do nauk Ewangelji, nadludzka mądrość w zachowaniu równowagi między „literą, która zabija, a duchem, który ożywia“, najgorętsza. miłość Chrystusa złączona w jedno z miłością ludzi i całej przyrody, to cechy św. Franciszka, którego powszechnie uważają za. jedną z najwznioślejszych i najbardziej świetlanych postaci, wydanych przez ludzkość i nazywają twórcą najżywotniejszego renesansu ducha ludzkiego. Pisma, które zostawił i których autorstwo jego jest niezaprzeczone, a mianowicie reguły zakonne, testament i tak zwana Pieśń słoneczna, są dopełnieniem dzieła jego życia, opisanego w rok po jego śmierci przez Tomasza de Celano w dziele p. t. Vita prima, uzupełnionem w r. 1246 i wydanem p. t. Vita secunda. Powszechnie znany jest zbiór legend o św. Franciszku, spisany z początkiem XIV wieku przez Brata Hugolina, pod tytułem „Kwiatki św. Franciszka“ (Fioretti), jedna z najpiękniejszych książek, jakie zna literatura. W r. 1926 obchodził świat chrześcijański 700-letnią rocznicę jego zgonu, a Włochy uznały go patronem narodowym.
Franciszek Borgjasz (de Borgia), święty, drugi następca św. Ignacego Lojoli jako generał zakonu jezuitów. Urodzony w r. 1510 jako syn Jana II de Borgia, księcia Gandji, był wicekrólem Katalonji, a po śmierci swego ojca — księciem Gandji. Po śmierci żony porzucił sprawy świeckie i wstąpił w r. 1548 do zakonu jezuitów. Kilkakrotnie odmawiał przyjęcia godności kardynalskiej. Jako misjonarz głosił słowo boże w miastach Hiszpanji, Portugalji i Francji. Zmarł w Rzymie w r. 1572. Szczególnie zajmował się misjami w Indjach i powiększył zakon jezuitów o trzy prowincje.
Franciszek Caraciollo, święty, założyciel zakonu kleryków1 regularnych mniejszych, ur. w r. 1563 w Abruzzach, zmarł w r. 1608. Kanonizowany w r. 1807.
Franciszek Ksawery św., apostoł Indyj, Japonji i Chin, urodzony w r. 1506 w Xavier w Hiszpanji, złożył w r. 1534 śluby zakonne wraz z pierwszymi towarzyszami św. Ignacego Lojoli i oddawał się pielęgnowaniu chorych. W r. 1537 otrzymał święcenia kapłańskie i pracował w Bolonji i w Rzymie.
Jako nuncjusz papieski udał się do Lizbony, a stamtąd wraz z towarzyszami na misje do Indyj portugalskich, gdzie głosił ewangelję od r. 1542. W r. 1549 rozpoczął prace apostolskie w Japonji, a w r. 1551 przedsięwziął podróż misyjną do Chin. Zmarł w r. 1552 na wyspie Sancian i został kanonizowany w r. 1622.
Franciszek Salezy, św., ur. w Sales w r. 1567, kaznodzieja i misjonarz, umarł w Lyonie w r. 1622, kanonizowany w r. 1665. Pius IX ogłosił go w r. 1877 doktorem Kościoła. Z dzieł jego najwięcej znaną jest „Filotea“ (Introduction a la vie devote), gdzie wykazuje, że prawdziwa pobożność nie jest przywilejem żadnego stanu, lecz może być udziałem wszystkich. Pod jego wezwaniem założył ks. Jan Bosko w Turynie w r. 1846 zakład wychowawczy „Oratorjum św. Franciszka Salezego“ oraz powołał do życia zgromadzenie księży salezjanów.
Franciszek z Pauli, św. (1416 — 1507), założyciel zakonu minimitów czyli „najmniejszych“. Zakon ten rozszerzył się szczególnie we Francji, Hiszpanji i w Niemczech. Członków tego zakonu nazywano boni homines („dobrzy ludzie“) od ich założyciela, który na dworze Ludwika XI otrzymał nazwę „bon homme“.
Franciszkanie, zakon, założony przez św. Franciszka z Asyżu i nazwany przez niego zakonem braci mniejszych (fratres minores, minoryci). Regułę zakonu, ułożoną przez św. Franciszka w r. 1209, zatwierdził ustnie papież Inocenty III, następnie czwarty sobór lateraneński w r. 1215 oraz papież Honorjusz III w r. 1223. Najważniejszemi obowiązkami, które zawiera ta reguła, jest pokora, miłość bliźniego, życie umartwione, umiłowanie ubóstwa, praca i bezwzględne posłuszeństwo wobec przełożonych. Organizację zakonu wykończył św. Bonawentura, trzeci generał zakonu (1257 — 1274).
Różnice w wykonywaniu zawartego w regule zakonnej nakazu ubóstwa spowodowały wkrótce rozłam i potrzebę reformy zakonu. Już w r. 1274 powstały dwa kierunki: ściślejszy, t. zw. obserwantów, zwanych w Polsce bernardynami, i łagodniejszy, t. zw. konwentualnych. Wkrótce po wstały dalsze odgałęzienia obserwantów, a mianowicie reformaci czyli rekolekci (ob. Reformaci), a w r. 1619 kapucyni oraz bracia bosi czyli diskalceaci (ob. Bosi).
Ostateczny rozdział braci mniejszych na obserwantów i konwentualnych, t. j. na dwa zakony pod wspólnym generalnym przełożonym nastąpił w r. 1517. W czasach najnowszych zaś (1897) połączono wszystkie odgałęzienia obserwantów pod wspólnym tytułem „Ordo Minorum“. Wskutek tego obecnie zakon św. Franciszka stanowią trzy grupy zakonów:
1) obserwanci, t. j. reformaci i bernardyni, zwani według dekretu Piusa X z r. 1909 „fratres minores ab unione Leoniana“; 2) konwentualni, zwani w Polsce franciszkanami i 3) kapucyni.
Oprócz tego istnieje „drugi zakon św. Franciszka“, czyli klaryski, „trzeci zakon św. Franciszka“, czyli tercjarze i tercjarki, bractwa ludzi świeckich, związanych regułą.
Już za życia św. Franciszka powstało 12 prowincyj zakonu franciszkanów, a wkrótce po jego śmierci było 33 prowincje z 200.000 zakonników. Z końcem XVIII wieku zakon składał się z 1677 klasztorów i 67.870 zakonników. Rewolucja francuska i inne prześladowania klasztorów zmniejszyły do r. 1862 tę liczbę do 1424 klasztorów i 23.000 zakonników, późniejsze kasaty zakonów zniosły je niemal w zupełności.
Czas wprowadzenia franciszkanów do Polski przypada na lata 1231 — 1237. Pierwszy konwent powstał w Krakowie w r. 1237, fundowany przez Bolesława Wstydliwego. W ciągu XIII wieku powstawały klasztory franciszkańskie w Gnieźnie, Kaliszu, Pyzdrach, Śremie, Obornikach, Nowym Sączu i Radomsku, a w XIV wieku we Lwowie, Gródku, Haliczu i Kołomyi. Od czasów prowincjała Walentego z Krosna (1513 — 1517) istniała osobna prowincja polska, obejmująca Polskę, Ruś i Litwę. W r. 1625 oddzielono Ruś i Litwę, tworząc z nich osobną prowincję, którą znowu w r. 1686 podzielono na dwie prowincje, litewską i ruską. Prowincja polska dzieliła się na 4 kustodje: gnieźnieńską, krakowską, lubelską i chełmińską; prowincja ruska na kustodje: lwowską, przemyską, Zamoyską i merecko-wołoską, a prowincja litewska na kustodje: wileńską, grodzieńską, kowieńską i połocką.
W r. 1832 rząd rosyjski skasował 29 klasztorów franciszkańskich na Litwie, a w r. 1864 wszystkie inne prócz kaliskiego. W b. zaborze austrjackim ostały się klasztory franciszkańskie we Lwowie, Haliczu, Horyńcu, Przemyślu, Sanoku, Krośnie, Kalwarji Pacławskiej, Jaśle i w Krakowie.
Według obliczeń z r. 1928 zakon św. Franciszka liczy obecnie na całym świecie 1.863 klasztory i 18.739 zakonników. W tej liczbie jest 9.414 kapłanów, 2.685 kleryków, 741 nowicjuszów i 5.899 braci.
Francja. Do starożytnych Gallów, zamieszkujących dzisiejszą Francję, dotarło chrześcijaństwo prawdopodobnie już w I wieku po Chr. i to ze Wschodu przez Marsylję, której pierwszym biskupem miał być według podania Łazarz, brat Marji i Marty, wskrzeszony przez Chrystusa. Pewne jest, że w połowie II w. istniały gminy chrześcijańskie w Lyonie i Vienne i że w czasie prześladowania chrześcijan za Marka Aureljusza w r. 177 znaczna ilość chrześcijan w Galji poniosła śmierć męczeńską. Z końcem III w. istniało już 19 biskupstw, w ciągu IV w. przybyło nowych 34, w V w. 28. Po zdobyciu Galji w VI w. przez pogańskich Franków pierwszy ich król Chlodwig w r. 507 przyjął chrześcijaństwo wraz ze swym ludem. Dynastja Karolingów (751 — 987) pozostawała w ścisłem przymierzu z papiestwem i popierała rozwój życia kościelnego i klasztornego. W tym czasie powstała w Frankonji herezja Gotszalka (ob.), zażegnana na synodzie w Touzey (860 r.).
Za czasów czterech pierwszych Kapetyngów (987 — 1108) system feudalny szkodził tak powadze Kościoła jak i władzy królewskiej, gdyż przy obsadzaniu biskupstw, które w średniowieczu było probierzem ustosunkowania się sił Kościoła i państwa, wskutek zawisłości biskupów od pana lennego, zaczęła się szerzyć symonja. Życie religijne ożywiło się wskutek wypraw krzyżowych, a wiedza teologiczna i filozoficzna zakwitła w nowo założonym uniwersytecie paryskim. W ciągu XII i XIII wieku powstały we Francji nowe zakony (cystersi, kartuzi i norbertanie). Szerząca się w tych czasach sekta albigensów wywołała długoletnie i krwawe wojny domowe. Powstały u schyłku XIII w. spór pomiędzy królem Filipem Pięknym a papieżem Bonifacym VIII o stosunek władzy duchownej do świeckiej, przeniesienie stolicy papieskiej do Awinjonu i t. zw. schizma papieska zadały dotkliwy cios powadze papiestwa we Francji i były początkiem rozrostu t. zw. galikanizmu (ob.). Rewolucja kościelna, która wybuchła w Niemczech w XVI w. pod nazwą reformacji, nie znalazła we Francji odpowiedniego gruntu politycznego, przedewszystkiem dlatego, że biskupi francuscy nie posiadali władzy terytorjalnej, która w Niemczech budziła u książąt świeckich żądzę rozszerzenia władzy i posiadłości kosztem biskupów. Protestantyzm pod formą kalwinizmu zdobył jednak i we Francji wielu zwolenników i był powodem długich i krwawych wojen religijnych (ob. Hugenoci). Groźnym dla Kościoła we Francji okazał się w XVII w. jansenizm. Obok jansenistów jako wrogowie Kościoła występują w XVIII w. głoszący ateizm encyklopedyści. Wybuchła przygotowana przez nich burza rewolucji, która zniszczyła na kilkadziesiąt lat organizację Kościoła francuskiego. Przywrócił ją dopiero zawarty przez Napoleona z Piusem VII konkordat, chociaż wykonanie jego spaczyły wydane jednostronnie przez Napoleona t. zw. artykuły organiczne. Epoka restauracji Burbonów i czasy drugiego cesarstwa były dla Kościoła we Francji pomyślne, a upadek państwa kościelnego w r. 1870 był w bezpośrednim związku z upadkiem Napoleona III. Na soborze watykańskim biskupi francuscy stali najsilniej po stronie papieża, przyjęli też bez zastrzeżeń dogmat o nieomylności papieskiej, a powstały w tym czasie „starokatolicyzm“ nie miał we Francji powodzenia. Stosunek kleru francuskiego do trzeciej republiki, z początku nieprzychylny, doznał istotnego zwrotu od czasu wystąpienia kardynała Lavigerie w r. 1890, który wbrew oburzeniu francuskich monarchistów ogłosił uznanie republiki przez katolików i pogodzenie się z nią. Dobre stosunki pomiędzy rządem francuskim a Watykanem, mające coprawda po stronie francuskiej główną przyczynę w antagonizmie do ówczesnych Włoch, należących do trójprzymierza, zepsuły się z początkiem XX w. wskutek wzrostu radykalnych nastrojów we Francji i wskutek polepszenia stosunków z Włochami. Gabinet Waldeck-Rousseau przeprowadził w izbie deputowanych dn. 1 lipca 1901 ustawę, która poddała wszystkie zakony i kongregacje pod postanowienia ustawy o stowarzyszeniach, uzależniła ich byt od zatwierdzenia państwowego, a członkom kongregacyj niezatwierdzonych zabroniła nauczania w szkołach. Następnie minister Combes przeprowadził zniesienie wszystkich nieuznanych kongregacyj i zamknięcie prowadzonych przez nie szkół. Ustawa z 7 lipca 1904 zakazała wszystkim kongregacjom nauczania i postanowiła zniesienie tych zakonów, których celem było nauczanie. W maju i lipcu 1904 r. nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych między Watykanem a Francją. Wprawdzie projekt ustawy o rozdziale Kościoła od państwa, opracowany przez Combes’a, upadł wraz ze swym twórcą, ale jego następca Bienvenu-Martin wniósł w izbie deputowanych w lutym r. 1905 inny, opracowany przez Brianda projekt, który stał się ustawą z dn. 9 grudnia 1905 r.
Wedle tej ustawy państwo zapewnia wprawdzie wolność wiary i kultu religijnego, ale odmawia uznania jakiegokolwiek związku religijnego. Odmawia też subwencjonowania celów wyznaniowych i znosi budżet wyznań. Majątki kościelne i wszelkich instytucyj wyznaniowych mają być zinwentaryzowane i oddane na ten celu tworzyć się mającym stowarzyszeniom. Budowle kościelne stanowią własność państwa, które je oddaje bezpłatnie stowarzyszeniom wyznaniowym na cele kultu.
Papież Pius X, który już w marcu 1905 r. protestował przeciwko projektowi tej ustawy, potępił ją w encyklice „Vehementer“, a w encyklice „Gravissimo officii“ z 10 sierpnia 1906 r. zakazał tworzenia poleconych przez nią stowarzyszeń. Rząd francuski przystąpił do likwidacji majątków kościelnych i zakonnych (2 stycznia 1907 r.).
Wkrótce jednak przyszło otrzeźwienie. Rabunkowa gospodarka rządowych likwidatorów, którzy roztrwonili t. zw. „miljard kongregacyj“, upadek wpływów Francji na Wschodzie, posiadanych z tytułu protekcji nad misjami katolickiemi, trudne położenie szkolnictwa, wywołane zamknięciem mnóstwa wzorowych szkół i zakładów wychowawczych prowadzonych przez kongregacje, wreszcie skutki wojny europejskiej i bohaterskie zachowanie się „księży-kombatantów“ na froncie spowodowały zmianę nastrojów na niekorzyść wojującej masonerji. Nowe orjentacje myśli francuskiej, a zwłaszcza względy polityczne, uznanie działalności kongregacyj misyjnych, krzewiących nietylko wiarę ale i kulturę francuską, a wypieranych przez misje włoskie, niemieckie i amerykańskie, wpłynęły na ostudzenie antyreligijnego fanatyzmu radykałów. Zaczęto szukać kompromisu pomiędzy ustawami z r. 1901 i 1904 a postulatami życia praktycznego. Ustawa z 27 marca 1929 r. uznała kongregację białych ojców, kongregacje Picpus, marystów, braci szkolnych, misje wschodnie, misje afrykańskie i zakon sióstr Najśw. Marji Panny w Lyonie, ustawa zaś z 28 marca 1929 r. uznała zakon franciszkanów i upoważniła go do wysyłania misyj zagranicznych.
Podanie dokładnych dat statystycznych co do liczebności poszczególnych wyznań we Francji jest niemożliwe, gdyż państwowe spisy ludności nie uwzględniają wyznania. Źródła katolickie odliczają z 40 miljonów Francuzów około 650.000 ewangelików,.100.000 żydów i 102.000 zwolenników różnych sekt i bezwyznaniowych. W ten sposób pozostaje około 39 miljonów jako przybliżona ilość katolików francuskich.
Hierarchja katolicka składa się z 17 arcybiskupów we Francji, w Algerze, Kartaginie i Pondichery, oraz 75 biskupów diecezjalnych, z których biskupi w Strassburgu i w Metzu podlegają bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Francja posiada pięć uniwersytetów i fakultetów katolickich, a mianowicie: w Paryżu, Tuluzie, Angers, Lyonie i w Lille.
Protestanci francuscy (około 650.000} dzielą się na reformowanych, którzy posiadają 101 konsystorzy z radą centralną na czele, i luteranów z 6 konsystorzami i synodem generalnym (ob. Wolne kościoły, 3).
Frank Jakób Józef, polsko-żydowski reformator, ur. w r. 1726 na Podolu,, należał do żydowskiej sekty Sabataja Cwi i będąc w Smyrnie oddawał się studjom magji. Wróciwszy do kraju wędrował po Litwie, Rusi i Wołoszczyźnie, gdzie wpadł w zatarg z talmudystami i po licznych przejściach przyjął chrzest z wody we Lwowie wraz z 30 zwolennikami, a następnie (1759) uroczysty chrzest w Warszawie. Liczba frankistów, t. j. żydów ochrzczonych pod wpływem Franka,, mnożyła się zwłaszcza od czasu sejmu konwokacyjnego w r. 1764, który nadał szlachectwo polskie 48 rodzinom frankistów. Wskutek niesprawdzonych podejrzeń o tajemnicze schadzki został Frank osadzony w klasztorze na Bielanach a następnie w Częstochowie, dokąd za nim podążyło wielu zwolenników. W r. 1772 odzyskał wolność i osiadł w Bemie morawskim, bawił w Wiedniu, a wreszcie w Offenbach pod Frankfurtem, gdzie umarł w r. 1791.
Fraticelli lub Fratricelli (zdrobniałe od fratres, zn. „braciszkowie“). Tak zwano w XIII wieku wszystkich zakonników, żyjących według reguły św. Franciszka z Asyżu, następnie także i świeckich, którzy sposobem życia przypominali zakonników. Później jednak z tą nazwą zaczęto łączyć istnienie różnych — sekt, jako to zwolenników Gerharda z Segarelli, Fra Dolcino, Michała z Cezeny oraz skrajnego odłamu franciszkanów-fanatyków, którzy zerwali z Kościołem. Ci ostatni uważali się za prawdziwych franciszkanów, mających jedynie prawo odpuszczania grzechów i oddawali się mrzonkom o „wiecznej ewangelji“’ (ob. Ewangelja wieczna). Sekta ta przetrwała we Włoszech do drugiej połowy XV wieku.
Freja (Fria), ob. Germańska religja.
Fry Elżbieta, filantropka angielska, działająca w początkach XIX wieku. Należała do sekty kwakrów. Ur. w r. 1780 jako córka właściciela dóbr w Norfolku, Guirney’a of Earlham, zamężna za kupcem londyńskim Fry, rozpoczęła w r. 1813 działalność humanitarną, założywszy związek kobiet, mający za zadanie opiekę nad więźniami. W r. 1818 zwiedzała więzienia Anglji i Szkocji, w r. 1827 w Irlandji, a od r. 1838 odbywała podróże do Francji, Szwajcarji, Holandji, Belgji, Danji i Niemiec, rozwijając gorliwą działalność dla dobra więźniów, szczególne zaś kobiet, opuszczających więzienie, dla podniesienia poziomu moralności służby żeńskiej, reformy opieki nad ubogimi i chorymi umysłowo, zwalczania handlu opjum itp. Zmarła w r. 1845.
Frygijczycy, ob. Montaniści.
Ftartolatrzy, ob. Monofizyci.
Fundamentalizm, ruch religijny, znany w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Jego zwolennicy dążą do tego, aby Pismo Św., rozumiane dosłownie, stało się podstawą całego współczesnego życia, domagają się też od władz państwowych wydania zakazu wykładania w szkołach wyższych teoryj biologicznych o pochodzeniu gatunków.
Fundamentalne artykuły wiary. Wyrażenie to pojawia się w historji religji dwukrotnie: najpierw pod wpływem dążeń do znalezienia wspólnych zasad, mogących doprowadzić do zgody między katolikami a protestantami, następnie zaś jako poszukiwanie formuły zgody między zwalczającemi się wzajemnie zapatrywaniami samych protestantów.
Przedstawicielem pierwszego kierunku był humanista Jerzy Cassander (ob.). W swych dziełach, wydanych w połowie XVI wieku, za „fundamentalne artykuły wiary“, na któreby mogli zgodzić się katolicy i protestanci, uważał prawdy, zawarte w Składzie Apostolskim (ob. Symbole wiary).
Na to jednak nie zgodzili się ani katolicy, ani protestanci.
W drugim kierunku, a mianowicie ku doprowadzeniu do zgody różnych wyznań protestanckich między sobą, działał teolog protestancki Jerzy Calixtus (ob.). Jego zdaniem fundamentalnemi artykułami wiary są tylko te prawdy, które wyznawał Kościół chrześcijański w ciągu pierwszych pięciu wieków swego istnienia. Na to zapatrywanie Calixtusa nie zgodzili się ani zwolennicy Lutra, który uważał wszystkie prawdy wiary, zawarte w biblji, za fundamentalne, ani zwolennicy Melanchtona, który za fundamentalne uznaje tylko prawdy, zawarte w Składzie Apostolskim i w Dekalogu. Stąd też usiłowania Calixtusa nie odniosły żadnego skutku, a spór między protestantami o fundamentalne artykuły wiary potoczył się dalej. Chodziło w nim nietylko o to, aby znaleźć formułę zgody dla różnych wyznań protestanckich, ale i o to, które artykuły wiary są fundamentalnemi. Do jakiego zamieszania pojęć o tem, co jest prawdą wiary, doszło u protestantów, daje miarę teolog protestancki Mikołaj Hunnius (1585 — 1643), który wynalazł kilka stopni takich prawd. Wedle niego „fundamentum fidei dogmaticum“, t. j. zasadniczą prawdą wiary jest tylko to, że Bóg postanowił odkupić wszystkich grzeszników za pośrednictwem Chrystusa. Poza tym dogmatem jednak fundameintalnemi pierwszego stopnia są prawdy, będące przesłankami tego dogmatu. Fundamentalnemi drugiego stopnia mają być te artykuły wiary, o których chrześcijanin nie potrzebuje wcale wiedzieć, ale jeżeli o nich wie, nie powinien im zaprzeczać. Nie są zaś fundamentalnemi — wedle Hunniusa — te „prawdy“, których nietylko nie potrzeba znać, ale w które wolno powątpiewać i im zaprzeczać. Następcy Hunniusa rozwijali jego doktrynę, albo ograniczali ją, ale do zgody nie doprowadzili, gdyż doktryna ortodoksyjnych luteranów nie znalazła uznania ani u kalwinistów, ani u synkretystów i pietystów.
Aljans ewangelicki zaproponował uznanie uchwalonych na zjeździe w Londynie w r. 1846 dziewięciu prawd wiary za fundamentalne, ale i to nie zadowoliło żadnej ze stron walczących (ob. Ewangelicki Aljans).
W nowszych czasach spór o fundamentalne artykuły wiary potoczył się innym torem, a mianowicie przedstawia się jako charakterystyczne dla protestantyzmu zagadnienie wyrównania różnicy między religją prywatną teologów naukowych a religją urzędową, przeznaczoną dla ogółu (ob. Egzamina duchownych. II).
Fundusz religijny, fundusz przeznaczony na pokrywanie potrzeb kościelnych, powstał w Austrji w r. 1782 za cesarza Józefa II z majątku zniesionych przez niego klasztorów, beneficjów, prebend kapitulnych, kościołów i kaplic, oraz z kwot, uzyskanych ze sprzedaży kosztowniejszych wotów. Do funduszu tego wcielał rząd austrjacki na podstawie tak zwanego prawa kaduka, czyli puścizny (Heimfallsrecht) majątki wszelkich beneficjów, korporacyj i instytucyj kościelnych, któreby z jakiego bądź powodu przestały istnieć. Nadto wpływały do funduszu religijnego dochody z opróżnionych beneficjów, czyli t. zw. interkalarja oraz osobny podatek (Religionsfondsbeitrag). Podatek ten opłacali posiadacze beneficjów kościelnych i zakony od majątku, którego dochód przewyższał ustalone w ustawie minimum dochodu duchownego, zwane kongruą albo kompetencją. Do ważniejszych ciężarów, które fundusz religijny miał ponosić, należało dostarczenie lub uzupełnienie dotacji dla duchowieństwa, nie mającego odpowiedniego utrzymania (ob. Kongrua i Tytuł święcenia), emerytury duchowieństwa, całkowite lub częściowe koszta utrzymania seminarjów duchownych, zasiłki dla zakonów żebrzących i t. p. Każda prowincja byłej monarchji austrjackiej miała swój osobny fundusz religijny, a oprócz galicyjskiego istniał osobny fundusz religijny krakowski. Temi funduszami administrował rząd austrjacki w ten sposób, że np. fundusz religijny galicyjski w ciągu 130 lat istnienia został w znacznej części roztrwoniony przez złą gospodarkę lub rozgrabiony na rzecz innych prowincyj i pokrywał zaledwo znikomy procent wydatków, na których pokrycie miał służyć.
Furieryzm, ob. Falansterjanie.
