Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów/H (całość)

<<< Dane tekstu >>>
Autor	Stanisław Piekarski
Tytuł	Prawdy i herezje. Encyklopedja wierzeń wszystkich ludów i czasów
Wydawca	Wydawnictwo M. Arcta
Data wyd.	1930
Druk	Drukarnia Zakładów Wydawniczych M. Arct, Sp. Akc.
Miejsce wyd.	Warszawa
Źródło	Skany na Commons
Inne	H – wykaz haseł Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI  Cała encyklopedia Pobierz jako: EPUB  • PDF  • MOBI
Indeks stron

›››

[157]

H

 Habakuk, jeden z dwunastu „proroków mniejszych“ Starego Testamentu, żył między 645 a 630 r. przed Chr. (wedle krytyki racjonalistycznej 615 — 590). Księga Habakuka zawiera przepowiednię najazdu Chaldejczyków i ich upadku oraz modlitwę za naród wybrany. Odznacza się bogactwem języka i polotem lirycznym, dzięki czemu zalicza się do najwybitniejszych dzieł poezji hebrajskiej.

 Habdala (hebr. — odróżnienie), żydowski obrzęd religijny, kończący dzień sobotni lub inne święto. Składa się z szeregu błogosławieństw, w których wyrażona jest różnica pomiędzy zakończonym dniem świątecznym a dniem powszednim.

 Habit, przepisany regułą zakonną ubiór, który nosić zobowiązani są zakonnicy i zakonnice po wstąpieniu do nowicjatu i to przynajmniej przez rok przed złożeniem ślubów zakonnych. Reguła niektórych zakonów, jak np. jezuitów, nie przepisuje noszenia habitu. Kształt i kolor habitu w różnych zakonach jest różny. W XVI wieku głośne były spory pomiędzy franciszkanami a kapucynami o prawdziwy kształt habitu św. Franciszka. Sporom tym koniec położył papież Urban VIII w r. 1630, zakazując pisać o tem a papież Aleksander VII w r. 1663 zakazał napisów na obrazach, przedstawiających św. Franciszka lub św. Antoniego z Padwy, z wyrażeniem, że taki był prawdziwy habit tego świętego.

 Hadad (Adad), bóstwo babilońsko-asyryjskie, pierwotnie bóstwo burzy, przedstawiane z wiązką piorunów w ręku, następnie bóstwo słoneczne, czczone w Heliopolis (Baalbek). Cześć jego była rozpowszechniona w całej Syrji i północnej Arabji, oraz na wyspie Delos. W Starym Testamencie Adad wspomniany jest w nazwach złożonych, Benhadad lub Chenadad.

 Hades, oznacza w mitologji greckiej albo osobę władcy świata podziemnego, czyli bóstwo śmierci, albo też sam świat podziemny, jako miejsce [158]pobytu dusz ludzi zmarłych. W tem ostatniem znaczeniu Hades dzielił się na Elisium, czyli miejsce pobytu błogoslawonych i Tartarus, miejsce pobytu potępionych, (ob. Grecka mitologja i religja).

 Hadrjan, ob. Adrjan.

 Hadż (Hadjdj), pielgrzymka do Mekki, obowiązująca prawowiernych wyznawców Islamu przynajmniej raz w życiu (ob. Islam).

 Haftaraoh (hebr. = zakończenie), w rytuale synagogalnym wyjątek z proroków Starego Testamentu, czytany w dzień sobotni lub inny dzień świąteczny po zakończeniu czytania paraszy, t. j. przeznaczonego na ten dzień wyjątku z pięcioksięgu mojżeszowego.

 Hagar (hebr. = ucieczka), egipska nałożnica Abrahama, matka jego najstarszego syna Izmaela. Wypędzona wraz z dzieckiem przez Sarę, prawowitą żonę Abrahama, wywędrowała na południe od Palestyny, a syn jej Izmael został protoplastą szczepów arabskich. Podanie to odnosi się do odłączenia Hebrajczyków od pokrewnych im szczepów północno arabskich. Wiele podań o Hagarze znajduje się u mahometan, którzy czczą ją jako matkę rodu izmaelickich Arabów „Hagarytów“ i odbywają pielgrzymki do rzekomego jej grobu w Mecce.

 Haggada, w języku rabinicznym ta część żydowskiej tradycji, która tłumaczy Stary Testament w sposób dogmatyczny lub teozoficzny w odróżnieniu od prawnej części tradycji, zw. Halacha. Haggada Paschy nazywa się rytuał nabożeństwa domowego, które żydzi odprawiają w pierwsze dwa wieczory święta Paschy (ob. Talmud).

 Hagjografa (grec. = święte pisma), nazywa się trzecia część Pisma św. Starego Testamentu, wedle podziału żydowskiego. Część ta zwana po hebrajsku Kethubim, obejmuje Psalmy, Przypowieści, Pieśń nad pieśniami, księgę Hioba, Ruty, Skargi Jeremjasza, księgę Eklesiastes, Estery, Daniela, Nehemjasza i księgi kronik (ob. Biblja).

 Hagjografja, czyli hagjologja, dział piśmiennictwa kościelnego, traktujący o życiu świętych. Najdawniejszemi zbiorami hagjograficznemi są Martyna, czyli akta męczeńskie, spisy świętych w dyptychach, kroniki kościołów, oraz roczniki powszechne męczeństw, spisane staraniem Euzebjusza z Cezarei za czasów Konstantyna Wielkiego (por. Acta Sanctorum, Bollandyści i Dyptychy).

 Hakeldama (hebr. = rola krwi), nazwa cmentarza pielgrzymów, zakupionego według ewangelji za cenę 30 srebrników, które Judasz otrzymał za zdradę Chrystusa i zrozpaczony rzucił w świątyni. Według innego podania Judasz miał za te pieniądze kupić kawałek roli pod Jerozolimą i na tem miejscu umarł gwałtowną śmiercią.

 Halacha czyli halakha, w języku rabinicznym oznacza tę część żydowskiej tradycji religijnej, w której mieści się wykład postanowień prawnych, nie mających wprawdzie wyraźnej podstawy w prawie mojżeszowem, ale uważanych za obowiązujące w drodze tradycji (ob. Talmud).

 Halevi Jehuda, ben Samuel, czyli Juda ha-Levi, żydowski poeta i filozof, żyjący w Kastylji w czasie od r. 1085 do 1145, napisał po arabsku dzieło p. t. Al-Chazari (Kuzari) w obronie wiary żydowskiej przeciw karaimom, przeciw chrześcijaństwu i islamowi. Jego poezje, zwłaszcza hymny synagogalne, znajdujące się w modlitewnikach żydowskich, stawiają go w rzędzie najwybitniejszych poetów sefardyjskich t. j. wschodnio żydowskich.

 Halleluja (Alleluja) hebr. hallel lejachve, zn. „chwalcie Pana“, okrzyk radosny często używany w psalmach żydowskich. W czasie obrzędów w świątyni jerozolimskiej odpowiadał nim lud na pienia religijne kapłanów i lewitów. W przekładach biblji wyrażenie to, pozostawone w oryginalnem brzmieniu, przeszło do liturgiki chrześcijańskiej. W Kościele wschodnim śpiewa się alleluja przy liturgji przez cały rok, w Kościele łacińskim opuszcza się je w czasie Wielkiego Postu i przy mszach żałobnych.

 Hamadrjady, w mitologji greckiej bóstwa leśne, nimfy mieszkające w drzewach i ginące wraz z niemi.

 Haman, według opowiadania księgi Estery w Starym Testamencie minister króla perskiego Ahasverusa. Chciał wytracić wszystkich żydów, ale zdemaskowany przez Esterę popadł w [159]niełaskę i został powieszony. Jak dowodzi święto żydowskie, zwane Purim albo Haman, jest on dotychczas wyobrazicielem wroga żydostwa i przedmiotem żydowskiej nienawiści narodowej.

 Hammurabiego kodeks, zbiór praw, wydany na rozkaz Hammurabiego, szóstego króla pierwszej dynastji babilońskiej, który panował od r. 2123 do 2081 (wedle innej hipotezy 1958 — 1916) przed Chr. Prawodawstwo mojżeszowe, o 600 — 1000 lat od niego późniejsze, jest w niektórych ustępach uderzająco podobne do praw Hammurabiego, co dało powód niektórym orjentalistom (Delitzsch) do hipotezy, że prawodawstwo mojżeszowe pochodzi z Babilonji (ob. Babilon i Biblja).

 Hampton Court, zamek królewski nad Tamizą, niedaleko Londynu, w którym król Jakób I (1603 — 1625) zwołał konferencję teologów celem załatwienia zatargów między purytanami a urzędowym kościołem anglikańskim, High Church (ob. Anglikanizm). Najważniejszym wynikiem konferencji był t. zw. przekład króla Jakóba (King James version), purytańskie tłumaczenie biblji.

 Hanefici, zwolennicy jednej ze szkół ortodoksji mahometańskiej, ob. Islam.

 Hanukkah (Chanuka), (hebr. = poświęcenie), święta żydowskie, obchodzone przez ośm dni w miesiącu Kislew, t. j. w pierwszej połowie grudnia, na pamiątkę zwycięstwa Machabeuszów nad Syryjczykami w r. 165 przed nar. Chr. i powtórnego poświęcenia świątyni.

 Harmoniści czyli harmonici, sekta założona w Wirtembergji przez Jana Jerzego Rappa (1757 — 1847). Nauka ich, zbliżona do chiljazmu (ob.), łączy pietystyczne marzycielstwo niemieckie z wpływami rewolucji francuskiej i ideami komunizmu. Z powodu wystąpień przeciwko państwu, kościołowi i szkole sekta ta została w r. 1803 wydalona z Niemiec. Jej założyciel Rapp wraz z 700 zwolennikami, których nazwał gwardją przyboczną Zbawiciela, założył w Ameryce koło Pittsburga, miasta Harmony, New Harmony i Economy, przyczem uzbierał ogromny majątek. Gminy tej sekty są obecnie na wymarciu.

 Harmonja ewangelij, ob. Ewangelij harmonja.

 Harnack Adolf (ur. 1851),(1851 — 1930), historyk i teolog liberalnego protestantyzmu. Nabrał rozgłosu przez swoje dzieło p. t. „Dogmengeschichte“ („historja dogmatów“) i został w r. 1889 powołany przez Bismarcka z Giessen, gdzie był profesorem uniwersytetu, na profesora teologji w uniwersytecie berlińskim, wbrew protestom berlińskiej Rady kościelnej czyli najwyższej zwierzchności duchownej ewangelickiej. Za to uniwersytet w Giessen nadał Bismarckowi godność doktora teologji. Działalność naukowa Harnacka wywołała w świecie protestanckim gwałtowne spory a zwolennicy ortodoksyjnego luteranizmu uważają go za sekciarza. Jego dzieło p. t. „Geschichte der altchristlichen Litteratur“ (Lipsk, 1893) uważane jest za arcydzieło nowoczesnej erudycji.

 Harpje, w mitologji greckiej i rzymskiej istoty szkodliwe, przynoszące ludziom zarazę i śmierć. Były pierwotnie uosobieniem gwałtownych wichrów. Według Wirgiljusza miejscem zamieszkania Harpij były wyspy Strofadyjskie lub wejście do świata podziemnego. Harpje wyobrażano i opisywano zwykle jako postacie kobiece ze skrzydłami. Wirgiljusz opisuje je jako ptaki z ludzkiemi twarzamitwarzami.

 Hartmann Edward (1842 — 1906) filozof niemiecki, głośny z końcem XIX wieku przez swoje dzieło p. t. „Philosophie des Unbewussten“ („filozofja pierwiastka nieświadomego“). Odrzuca pojęcie osobowego Boga i uznaje jakąś najwyższą istotę, wszechwiedną i myślącą ale nie wiedzącą o sobie („allwissende Unbewusste“), gdyż świadomość o sobie jest zdaniem Hartmanna wyłącznie zawisła od działania mózgu, którego owa najwyższa istota nie posiada. Świadomość jest wedle niego nieszczęściem a ideałem szczęścia jest unicestwienie. Filozofja Hartmanna łączy w sobie pierwiastki buddyzmu (ob.) i gnostycyzmu (ob.), monizm Spinozy i pesymizm Schopenhauera. Celem współczesnych walk filozoficzno-religijnych w Niemczech ma być według Hartmanna wytępienie chrystjanizmu, który jego zdaniem przeżył się, jak tego [160]ma dowodzić rozkład współczesnego protestantyzmu.

 Hassydzi, ob. Chassydzi.

 Hattemiści, sekta holenderska, założona przez kaznodzieję protestanckiego Pontiaana van Hattem (1641 — 1706), który głosił determinizm Kalwina, połączony z biernym kwietyzmem i antynomizmem. Sekta ta, prześladowana w XVIII wieku przez urzędowy kościół reformowany holenderski, wygasła.

 Hauge Hans Nilsen (1771 — 1824), kaznodzieja protestancki i działacz społeczny w Norwegji. Zwalczał racjonalizm oficjalnego duchowieństwa protestanckiego, co sprowadziło nań licz-ne prześladowania. Był dziesięciokrotnie więziony a lata od 1804 do 1811 spędził w więzieniu śledczem, z powodu procesu, który zakończył się w r. 1814 skazaniem go jako sekciarza i niebezpiecznego demagoga na dwa lata robót fortecznych. Karę tę zamieniono potem na wysoką grzywnę. Zjednał sobie wielu zwolenników, zwanych haugjanami, a wpływ jego na rozwój religijności w Norwegji trwa dotychczas.

 Hebrajska religja, ob. Żydowska religja.

 Hebron, starożytne miasto w południowej Palestynie, dawniej Kirjat-Arba, którą to nazwę tłumaczą albo „miasto olbrzymie“, albo „miasto Arby“, ojca Enaka, albo wreszcie „miasto czterech“, t. j. czterech patrjarchów biblijnych. Było stolicą Dawida w pierwszych 7 latach jego panowania i miejscem rokoszu Absalona. Rehabeam zamienił je w twierdzę, następnie należało do Edomitów, potem zdobył je Juda Machabeusz, potem Rzymianie a wreszcie przeszło w posiadanie muzułmanów. Obecnie nazywa się po arabsku el Khalil, t. j. „przyjaciel Boga“, jako miasto Abrahama, któremu islam nadaje ten tytuł. Mieści się w nim świętość mahometan „el-Haram“, grób patrjarchów w grocie Makpelah, w której mieli być pochowani Abraham, Sara, Izaak, Rebeka, Lea i Jakób.

 Hecker Izaak Tomasz, misjonarz katolicki i założyciel kongregacji paulinistów w New Yorku, ob. Amerykanizm.

 Hedonizm (z grec. hedoné, zn. przyjemność, rozkosz) teorja filozoficzna, opierająca etykę na pierwiastku przyjemności (ob. Eudemonizm).

 Hedżra (Hidżra albo Hedira), po arabsku „odejście“, „ucieczka“, oznacza ucieczkę Mahometa z Mekki1 do Medyny w r. 622; od tego faktu liczą mahometanie swoją erę, tak jak era chrześcijańska liczy się od narodzenia Chrystusa (ob. Islam).

 Hefajstos, w mitologji greckiej bóg ognia i kowalstwa, przedstawiany jako ułomny, silny i brzydki, wedle Iljady mąż Charyty, a według Odysei Afrodyty, którą za wiarołomstwo ukarał, uchwyciwszy ją z Aresem w sieć przez siebie sporządzoną. Jego dziełem miały być także strzały Erosa, wóz Heljosa, zbroja Achillesa itp.

 Hefele Karol Józef (1809 — 1893), teolog i historyk prawa kościelnego, był od r. 1869 biskupem w Rotenburgu. Najważniejszem jego dziełem jest historja soborów „Konziliengeschichte“ wydana w 7 tomach w Fryburgu (1855 — 1876), uzupełniona przez kardynała Hergenröthera. Przed soborem watykańskim (1869) był Hefele przeciwnikiem ogłaszania dogmatu nieomylności papieża, który jednak uznał w liście pasterskim z r. 1872, poddając się w zupełności uchwałom soboru.

 Hegel Jerzy Wilhelm Fryderyk (1770 — 1831) filozof niemiecki, typowy przedstawiciel nowożytnego panteizmu. Uważał państwo za najwyższy objaw Absolutu, zastępujący Boga, a raczej będący samym Bogiem. Jego nauka o wszechpotędze państwa (Staatsomnipotenzlehre) wywarła wpływ na ukształtowanie idei państwa nowożytnego. Religję określa jako „wiedzę boskiego ducha o sobie za pośrednictwem ducha skończonego“, jako pojednanie skończoności z nieskończonością. Odkupienie polega zdaniem Hegla na uświadomieniu, że przeciwieństwo między jednostką a wszechświatem, pomiędzy skończonością a nieskończonością, pomiędzy człowieczeństwem a bóstwem, jest zniesione. Hegel klasyfikuje religje na trzy stopnie: na najniższym stoją religje naturystyczne Wschodu, których bogiem jest potęga natury; na wyższym stopniu stoją religje (żydowska, grecka i rzymska), w których [161]Bóg jest uważany za indywiduum duchowe a na najwyższym religją absolutna (chrześcijańska), w której Absolut dochodzi w człowieku do zupełnej świadomości samego siebie.
 Szerzycielami filozofji Hegla w Polsce byli Kremer, Trentowski, Libelt i Cieszkowski, autor „Ojcze Nasz“.

 Hegumeni, ob. Archimandryta.

 Heidelberski katechizm (Catechesis palatina), wykład doktryny kościoła reformowanego, napisany na rozkaz kurfirsta Palatynatu, Fryderyka III, przez Zacharjasza Ursina i Kaspra Oleviana w r. 1563. Synod w Dordrechcie uznał ten katechizm za księgę symboliczną.. Nauka Kalwina o przeznaczeniu jest w tym katechizmie przedstawiona w bardzo złagodzonej formie.

 Hejnał, z węgierskiego hajnal (= jutrzenka), oznaczał w Polsce pobudkę poranną, wygrywaną na trąbach. Były to pieśni nabożne, których melodje z XVI wieku dotychczas się zachowały. Wygrywano je na wieży kościoła Marjackiego w Krakowie o wschodzie słońca, w czasie adwentu zaś od północy do świtu. Obecnie pieśni te grają tylko w niektórych miesiącach, np. w maju, o świcie, co godzinę zaś samą tylko pobudkę, zwaną hejnałem krakowskim.

 Hekate, nieznana u Homera, była według Hezjoda w najdawniejszej mitologji greckiej córką Tytana Persesa i Asterji, boginią księżyca, której składano ofiary na nowiu. Z biegiem czasu zaczęto utożsamiać Hekatę z Persefoną i Selene i czczono ją jako boginię nocy, świata podziemnego, czarów, widm i upiorów. Ażeby uchronić się przed jej czarami, stawiano jej ołtarze przed domami i na rozstajnych drogach. Nazywano ją Trioditis (Trivia) i wyobrażano jako posąg złożony z trzech postaci niewieścich, opierających się o siebie plecami.

 Heksameron, czyli hexahemeron, po grecku „dzieło sześciu dni“, biblijna historja stworzenia świata w ciągu 6 dni, zawarta w Genesis, t. j. pierwszej księdze pentateuchu mojżeszowego. Istnieje kilka sposobów tłumaczenia hekisameronu a mianowicie tłumaczenie dosłowne, czyli literalne, przenośne czyli idealistyczne, teorje współczesności i perjodyczności oraz hipotezy: alegoryczna, poematyczna, liturgiczna i wizjonerska.

 Helena św. (247 — 328), matka Konstantyna Wielkiego, żona Konstancjusza Chlorusa, który ją porzucił, gdy został cesarzem. Mając lat 64, została chrześcijanką i odbyła pielgrzymkę do Palestyny w celu znalezienia Krzyża św. Odnalazłszy go, wybudowała w r. 325 kościół Grobu św. i kościół na Górze Oliwnej w Jerozolimie, oraz kościół w Betleem.

 Helenjanie, ob. Gnostycyzm.

 Heliand, poemat starosaski z IX w. o życiu i śmierci Zbawiciela, napisany na polecenie Henryka Pobożnego przez zakonników niemieckich. W przedstawieniu wypadków ewangelicznych trzyma się ewangelji i jej komentatorów Tacjana, Hrabana Maura, Bedy i Alkuina. Poemat ten, będący najdawniejszem epos niemieckiem, powstał między r. 822 a 840. Przedstawiano w nim Chrystusa jako panującego germańskiego a stosunek do apostołów na podobieństwo do stosunków lennych wczesnego średniowiecza. Z opowiadaniem łączy wykład moralny i egzegetyczny nauki Chrystusa.

 Heliolatrae, zn. „czciciele słońca“, tak nazywali Grecy i Rzymianie pierwszych chrześcijan, prawdopodobnie z powodu, że przy modlitwie zwracali się do wschodu lub że Chrystusa nazywali „słońcem sprawiedliwości“.

 Heljolatrja, kult słońca, napotykany we wszystkich religjach naturystycznych, objawia się u ludów pierwotnych przez hałaśliwe obrzędy w czasie zaćmienia słońca w celu odstraszenia demona (wilka), który chce pożreć słońce. Na wyższym stopniu rozwoju heljolatrji stoją ofiary i obrzędy, będące w związku z mitami, według których pierwiastek słoneczny, jak Surja u Hindusów, Ormazd (Ahura Mazda) Persów, Izdubar Asyryjczyków, Osiris Egipcjan, Herakles i Apollo Greków i Baldr Germanów, prowadzi walkę z mocami ciemności jak Ariman, Pyton, Tyfon i Loki. Według tych mitów bóg słońca na czas zimy ulega przeciwnikowi i dostaje się do niewoli a z powrotem wiosny odzyskuje siły i triumfuje nad przeciwnikiem. Z tego powodu obchodzono w czasie zamierania życia natury [162]uroczystości żałobne a w czasie wiosennym radosne. Takiemi były święta Adonisa u Asyryjczyków, Osirisa u Egipcjan, święta dionizyjskie u Greków i święta Bachusa u Rzymian. U Persów, Germanów i Meksykańczyków kult słońca łączył się z kultem ognia. W mitologji greckiej i germańskiej znane są wyobrażenia rumaków i wozów słonecznych oraz tarczy, symbolizującej słońce.

 Hello Ernest (1828 — 1885), myśliciel i pisarz francuski, zwalczający ateizm, głoszony przez Renana. Pisma jego, w których mistycyzm i głębia myśli łączą się częstokroć z tonem satyrycznym a szczególnie jego książki p. t. „L’homme“ i „Du Néant à Dieu“, znalazły wielu zwolenników i w Polsce.

 Helvetius Claude Adrien (1715 — 1771), filozof francuski, z zawodu poborca podatkowy. Należał do t. zw. encyklopedystów (ob.). W kwestjach religijnych był wyznawcą angielskiego deizmu i zwalczał Kościół katolicki. We Francji nie miał powodzenia, natomiast cieszył się poparciem króla pruskiego Fryderyka II, który używał go do misyj dyplomatycznych.

 Helwecka formuła zgody (Consensus Helveticus), 26 artykułów wiary wedle wyznania reformowanego, opracowanych w r. 1675 przez Heideggera i Turretina, teologów protestanckich w Zurichu i w Genewie, którzy wystąpili przeciwko uchwałom synodu w Dordrechcie. Wprowadzona w r. 1675 i 1676 w niektórych kantonach szwajcarskich, wywołała opozycję innych związków reformowanych szwajcarskich oraz Prus i Anglji. Z początkiem XVIII wieku straciła znaczenie protestanckiej księgi symbolicznej.

 Helweckie wyznanie wiary. W łonie protestantyzmu szwajcarskiego powstały dwa wyznania wiary, czyli t. zw. symbole, zwane także konfesjami szwajcarskiemi. Pierwszą ułożyli w Bazylei w r. 1536 Bullinger, Leon Juda, Megander, Myconlus, Grynäus, Bucer i Capito. Składa się z 28 artykułów wiary i zajmuje co do nauki o Wieczerzy Pańskiej stanowisko pośrednie między Lutrem a Zwinglim.
 Drugą konfesję helwecką napisał w r. 1564 w Zürichu teolog tamtejszy Bullinger na polecenie kurfirsta Palatynatu Fryderyka III, który się obawiał, że na sejmie w Augsburgu, zwołanym na r. 1566, będzie atakowany jako heretyk tak ze strony protestantów jak i katolików. Konfesja Bullingera, sankcjonowana przez kurfirsta, została przyjęta przez kościoły reformowane: w Szwajcarji i w Szkocji w r. 1566, we Francji w roku 1571, w Polsce w r. 1571 i 1578 oraz na Węgrzech w r. 1567. W nauce o sakramentach opiera się na nauce Kalwina, odstępując jednak znacznie od jego surowej doktryny o predestynacji (ob. Protestantyzm).

 Hematyci (z greckiego = krwawi), tajemnicza sekta w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, prawdopodobnie odłam sekty montanistów, mieli w czasie świąt Paschy używać krwi dziecięcej. Inni wywodzą nazwę tej sekty stąd, że używali mięsa zwierząt duszonych, nie zarzynanych.

 Hemerobaptyści (= „codziennie się myjący“), sekta żydowska, której nazwa pochodzi od ciągłego rytualnego obmywania ciała, będącego właściwością Faryzeuszów i Esseńczyków.

 Henoteizm lub katenoteizm, nazwa użyta w nauce religioznawstwa przez historyka religij Fryderyka Maks-Müllera (1869). Ma oznaczać formę religji, pośrednią między politeizmem czyli wielobóstwem a monoteizmem (jedynobóstwem), która istnieje wtedy, gdy jakieś bóstwo nie posiada jeszcze ściśle określonych cech, jako np. bóstwo nieba, ziemi, słońca i t. p., lecz jest najwyższem bóstwem dla swoich czcicieli, którzy nie zaprzeczają zresztą istnienia innych bóstw. Jest to więc względny monoteizm, którego niektórzy dopatrują się w religji starożydowskiej i staroegipskiej. Wyrażenie to, nie odpowiadające ściśle określonej treści, pojmują też różni badacze w dziedzinie religioznawstwa w sposób rozmaity. I tak np. E. von Hartmann w dziele p. t. „Das religiöse Bewusstsein der Menschheit“ (1882) nadaje henoteizmowi treść filozoficzną, uważając go nie za określenie szczególnego objawu religijnego, lecz jako punkt wyjścia wszelkiego rozwoju religijnego.

 Henotikon (= formula pojednania), tytuł edyktu cesarza wschodnio-rzymskiego Zenona z r. 482, mającego na celu pogodzenie monofizytów i [163]nestorjanów z Kościołem katolickim. Celu swego edykt ten nie osiągnę.! i mimo że w Egipcie przeprowadzano go drogą przymusową, przyjęła go tylko drobna część monofizytów. Zamieszanie, wywołane przez Henotikon, charakterystyczne dla podejmowanych przez władze świeckie poczynań w rzeczach wiary, ustało dopiero w roku 519, gdy patrjarcha w Konstantynopolu, Jan II, przyjął uroczyście formułę wiary przysłaną mu przez papieża Hormizdasa.

 Henrycjanie, sekta, ob. Henryk z Lozanny.

 Henryk z Lozanny, demagog i sekciarz z XII wieku. Jako mnich benedyktyński z Clugny zaczął w r. 1114 w Lozannie głosić pokutę, występując przy tem gwałtownie przeciwko zbytkom, zwłaszcza w ubraniu, i przeciwko wyższemu duchowieństwu. Wydalony z Le Mano przez biskupa Hildeberta, przeniósł się do Prowancji, gdzie wywołał wraz z Piotrem de Bruys ruch ludowy, skierowany przeciw Kościołowi i jego obrzędom i utworzył rodzaj sekty, której zwolenników zwano henrycjanami albo brusjanami. W r. 1135 wobec synodu w Pizie odwołał i wyprzysiągł się swej nauki. Odzyskawszy wolność, głosił ją na nowo w okolicach Tuluzy, gdzie zwolennicy jego burzyli kościoły i niszczyli ołtarze. Na pokonanie sekty wysłał papież Eugenjusz III kardynała Alberycha z Ostji i św. Bernarda z Clairveaux, którego wpływ uspokoił ludność i pokonał henrycjanów. Henryk z Lozanny umarł w więzieniu ok. r. 1148. Historycy protestanccy zaliczają go do tak zwanych przedreformatorów1, ponieważ zwalczał hierarchję katolicką i sakramenta.

 Henryk z Nördlingen, mistyk niemiecki z XIV wieku, był księdzem świeckim w Nordlingen, działał jako kaznodzieja i spowiednik a w czasie dżumy w r. 1349 jako misjonarz. Znany jest głównie z powodu korespondencji religijno mistycznej, prowadzonej w latach 1332 — 1350 z Krystyną Ebnerówną (ob. Ebner). Zbiór tych listów jest jednym z najdawniejszych zabytków niemieckiego mistycyzmu.

 Henryk z Zütphen, zwany także Molierem, uważany przez protestantów za „męczennika reformacji“, był mnichem augustjańskim w Dordrecht i rozszerzał naukę Lutra w Antwerpji. Jako kaznodzieja wysłany do Meldorf pod Dithamar, został tam przez okolicznych chłopów bez sądu spalony w r. 1524.

 Heortologja, nauka o powstawaniu, rozwoju historycznym i znaczeniu świąt kościelnych. Najczęściej wykłada się heortologję jako część liturgiki. Jako samoistna, systematyczna nauka istnieje tylko w katolicyzmie.

 Hera, ob. Grecka mitologja i religja.

 Herakleon, ob. Gnostycyzm.

 Herakles, u Rzymian Herkules, w mitologji greckiej półbożek i heros, przedstawiany w sztuce jako ideał siły fizycznej. Miał jednak w mitologji także znaczenie ideału moralnego, jako wzór męstwa, nieustraszonej odwagi i pokornego bohaterstwa, które posłuszne prawom boskim gładzi swe winy przez pokutę.

 Herbart Jan Fryderyk (1776 — 1841), filozof niemiecki, nie traktował zagadnień filozoficzno-religijnych odrębnie, lecz w związku z całokształtem swojej filozofji, którą dzieli na logikę, metafizykę i estetykę. Pojęcie Boga wywodzi z moralnej celowości a istnienie Boga udowadnia za przykładem Kanta jako moralną konieczność. Zdaniem Herbarta nie można w drodze filozoficznego poznania określić istoty Boga, bo to jest rzeczą wiary.

 Herbert Benedykt (1531 — 1593), teolog polski i polemista, wykształcony w Akademji krakowskiej, był kierownikiem szkoły nadwornej arcybiskupa gnieźnieńskiego w Skierniewicach a następnie rektorem szkoły Lubrańskiego w Poznaniu i kanonikiem poznańskim. W r. 1571 wstąpił do zakonu jezuitów. Był spowiednikiem Katarzyny Jagiellonki. W pismach swoich walczył z sekciarstwem, które wówczas zaczęło się krzewić w Polsce i nawrócił wielu, hołdujących nowiniarstwu, na wiarę katolicką.

 Herbert (Edwards, Lord Herbert of Cherbury), filozof angielski (1581 — 1648), założyciel angielskiego deizmu (ob. Deizm).

 Herem, klątwa, ob. Anathema.

 Heretycy, ob. Herezja.

 Herezja. Po grecku „hairesis“ znaczy: wybór, przedmiot wyboru, [164]zapatrywanie, które się podziela, wspólnota, do której się należy, dobrowolnie obrana doktryna lub sekta.
 W Nowym Testamencie a mianowicie w listach św. Pawła (1. Kor. XI, 19, Gal. V. 20) i w drugim liście św. Piotra (II. 1) znajdujemy wyraz grecki hairesis, w tłumaczeniu łacińskiem haeresis (w przekładzie polskim „kacerstwo“), użyty w znaczeniu błędnej nauki a greccy komentatorowie Pisma św. nie czynię, różnicy pomiędzy „hairesis“ a „schisma“. Rozróżnienie tych dwu pojęć poczyna się od św. Augustyna, który nazywa herezję „zastarzałą schizmą“.
 Według nauki Kościoła katolickiego (can. 1325 § 2 kodeksu prawa kanonicznego) heretykiem nazywa się ten, „kto przyjąwszy chrzest i zatrzymując nazwę chrześcijanina, uporczywie zaprzecza jednej z prawd, w które wierzyć należy wiarą boską i katolicką“. Kto wiary chrześcijańskiej całkowicie odstępuje, nazywa się apostatą a kto wzbrania się podlegać papieżowi i być w łączności z podległemi mu członkami Kościoła, nazywa się schizmatykiem.
 Od XII wieku poczęto w Niemczech herezję nazywać „kacerstwem“ (Ketzerei) a heretyków kacerzami.
 Kościół katolicki rozróżnia herezję formalną od materjalnej, a mianowicie heretykami formalnymi są ci, którzy świadomie trwają w błędnej nauce i ci podlegają karom kościelnym (ob. Interdykt). Heretykami materjalnymi zaś nazywa Kościół tych, którzy wprawdzie wyznają błędną naukę, lecz z powodu „nieprzezwyciężonej nieświadomości“ (ignorantia invincibilis) są przekonani, że dobrze wierzą. Ci są przez Kościół tolerowani. Obcowanie z heretykami było dawniej katolikom zakazane pod każdym względem. Obecnie ogólny zwyczaj pozwala przestawać z heretykami w sprawach świeckich a zakaz obcowania (komunikacji) trwa tylko w sprawach religijnych (communicatio in sacris). A mianowicie nie wolno ani heretyków dopuszczać do uczestniczenia w rzeczach świętych (sakramentach i obrzędach), ani też nie wolno katolikom brać czynnego udziału w obrzędach religijnych heretyków.

 Hergenröther Józef (1824 — 1890), historyk kościelny. W r. 1848 został księdzem, w r. 1851 był docentem uniwersytetu w Monachjum a w r. 1852 profesorem prawa kanonicznego i historji kościelnej w Würzburgu. W roku 1868 powołał go papież Pius IX na członka watykańskiej komisji kanonistów, przygotowującej sobór watykański. W r. 1879 został kardynałem i najwyższym kierownikiem archiwum watykańskiego. Najważniejszemi jego dziełami są historja schizmy Focjusza oraz słynny podręcznik historji Kościoła. Jest także autorem dalszego ciągu dzieła Hefelego „Historja soborów“, którą doprowadził do epoki soboru trydenckiego.

 Herkules, ob. Herakles.

 Hermas. W połowie drugiego wieku po Chr. (140 — 155) powstało w Rzymie dzieło p. t. Pasterz („Hermae Pastor“) znane pierwotnie w języku łacińskim i etjopskim a napisane w języku greckim. Dzieło to, którego oryginał w nowszych czasach odkryto, napisał Hermas, brat papieża Piusa I (141 — 155). Jest ono jednym z najdawniejszych zabytków piśmiennictwa chrześcijańskiego. Dzieli się na trzy części: pierwsza zawiera 5 wizyj, druga 12 przykazań, trzecia 10 porównań (parabol). Głównym przedmiotem „wizyj“ są napomnienia do pokuty, których udziela autorowi Kościół, objawiający się mu pod różnemi postaciami. W „przykazaniach“ mieści się moralistyka starochrześcijańska a w „porównaniach“ porusza autor różne tematy, będące w związku z pokutą i końcem świata. Hermas nie był teologiem i posługuje się językiem trudnym do przetłumaczenia na formuły teologiczne ale dzieło jego było wysoko cenione w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.

 Hermeneutyka, umiejętność zasad i sposobów wykładania i wyjaśniania pewnej mowy lub pisma przez odnalezienie tej treści, którą autor chciał przez nie wyrazić. Oprócz hermeneutyki prawnej, wyjaśniającej treść prawa w duchu ustawodawcy i hermeneutyki dyplomatycznej, odnoszącej się do aktów dyplomatycznych, szczególne znaczenie ma hermeneutyka biblijna, mająca na celu wyszukanie zasad należytego zrozumienia Pisma św. Od egzegezy biblijnej różni się [165]hermeneutyka tem, że podaje teoretyczne zasady zrozumienia tekstów Pisma św., podczas gdy egzegeza, czyli wykład tekstów biblijnych, jest praktycznem zastosowaniem tych zasad.

 Hermes, w mitologji greckiej poseł Zeusa, przewodnik dusz zmarłych w drodze do Hadesu, bożek handlu (ob. Grecka mitologja i religja).

 Hermes Jerzy (1775 — 1831), teolog niemiecki’, profesor dogmatyki katolickiej na uniwersytecie w Monasterze a następnie w Bonn. Przez swoje wykłady i pisma treści dogmatycznej wywołał kierunek naukowy, zwany hermezjanizmem, głoszący odmienne od nauki Kościoła katolickiego zapatrywania na stosunek wiary do rozumu. A mianowicie Hermes usiłował zastosować filozofję nowoczesną do teologji, uważał wiarę za wynik poznania rozumowego, sądził zatem, że przyjęcie religji objawionej zależy wyłącznie od rozumu. Wskutek tej nauki hermezjanizm został w r. 1835 (po śmierci swego twórcy) potępiony przez papieża Grzegorza XVI w breve „Dum acerbissime“ a profesorowie teologji, którzy nie chcieli poddać się temu wyrokowi, zostali usunięci. Hermezjanizm jest duchowym poprzednikiem starokatolicyzmu i modernizmu.

 Hermes Trismegistos (z greck. zn. „trzykroć największy Hermes“), grecka nazwa egipskiego boga Tot, który opiekował się sztukami i umiejętnościami. Przypisywano mu autorstwo licznych ksiąg świętych, zawierających całą encyklopedję wiedzy egipskiej. Pod nazwą „Hermetica“ czyli „ksiąg hermetycznych“ przechował się zbiór 16 pism greckich, powstałych w Egipcie w III lub IV wieku po Chr., treści religijno filozoficznej, mieszaniny mistycyzmu, filozofji neoplatońskiej i spekulacyj teozoficznych. Od tych pism nazwano hermetykami teozofów, zwolenników tajemniczości a także „hermetycznych wolnomularzy“ (ob. Masonerja). W średnich wiekach przypisywano Hermesowi wszelkie tajemnice magji a w szczególności moc zamykania skarbców pieczęcią magiczną.
 (Zieliński Tadeusz, Hermes trzykroć wielki, 2 wyd. Zamość, 1921).

 Hermetycy, ob. Hermes Trismegistos.

 Hermezjanizm, ob. Hermes Jerzy.

 Hermogenes, malarz w Kartaginie na początku III wieku. Głosił herezję gnostyczną. Naukę jego zwalczał Tertuljan i Teofil z Antjochji (ob. Gnostycyzm).

 Hernhuci, sekta protestancka, powstała z początkiem XVIII w. Niektórzy członkowie sekty „braci czeskich“ czyli morawskich osiedli w r. 1722 wpobliżu miejscowości Herrnhut w dobrach hr. Ludwika Zinzendorfa w Saksonji, który w r. 1727 zorganizował ich wraz z miejscowymi protestantami w nową sektę i założył pierwszą gminę „hernhutów“ w Bertelsdorf. Różnice wyznania pomiędzy zjednoczonymi w tej sekcie luteranami, reformowanymi i braćmi morawskimi nie miały dzielić nowej gminy, która według zamiarów swego założyciela miała należeć do związku „kościoła krajowego“ luterskiego w Saksonji. Mimo tych tendencyj pojednawczych stała się gmina hernhutów i ich założyciel przedmiotem nienawiści i posądzeń ze strony ortodoksyjnego protestantyzmu, tak że hr. Zinzendorf zmuszony był złożyć urząd państwowy, który przedtem piastował. Założone przez niego gminy hernhutów w Bertelsdorf, w Łużycach górnych i na Śląsku (Gnadenberg i Gnadenfrei) uzyskały uznanie państwowe czyli t. zw. koncesję generalną w Niemczech w latach 1742 do 1748, do czego przyczyniło się otrzymanie przez Zinzendorfa w Berlinie „święceń biskupich“ na biskupa braci morawskich. Sekta rozpowszechniła się w Anglji i w Ameryce i odbyła w r. 1756 pierwszy „synod powszechny“ w Herrnhut, na którym ostatecznie zorganizowała się na zasadzie synodalno-prezbiterjalnej. Władza kościelna należy w niej do dyrektorjum, zwanego Aeltestenkonferenz der Unität („konferencja najstarszych jednoty“), złożonego z 12 członków z siedzibą w Bertelsdorf. Wyższą władzę ponad dyrektorjum stanowi synod, złożony z delegatów czterech „prowincyj“, któremi są: kontynent europejski, Anglja, Ameryka i zachodnio-indyjska prowincja misyjna. Nauka wiary i nabożeństwo są te same, co u ewangelików. Właściwością sekty są codzienne zebrania [166]wieczorne i nabożeństwo na cmentarzu w poranek święta Wielkanocy. Hernhuci rozwinęli żywą, działalność misyjną, w Laponji, Grenlandji, w Afryce południowej i w Indjach wschodnich.

 Hestja, ob. Grecka mitologja i religja.

 Heterodoksja, innowierstwo, w przeciwstawieniu do ortodoksji czyli prawowierności. Obydwa te wyrażenia odnoszą się do kwestyj religijno-dogmatycznych. W znaczeniu heterodoksji używa Kościół katolicki wyrażenia herezja lub schizma.

 Hezychaści czyli kwietyści, „odpoczywający“, mistyczna sekta mnichów greckich w XIV i XV wieku, przeważnie na górze Atos. Prowadzili życie wyłącznie kontemplacyjne, pole-gające na bezustannej modlitwie i rozmyślaniach, którym oddawali się siedząc w osobnych celach z podbródkiem opartym na piersiach i wzrokiem utkwionym we własny pępek, stąd zwani omfalopsychoi, czyli dusze pępkowe. Jako główny przeciwnik hezychastów występował mnich Barlaam, który ich oskarżał przed cesarzem i patrjarchą w Konstantynopolu o herezję. Obrońca ich Palamas, arcybiskup Tessalonik, przeprowadził uznanie ich prawowierności na synodach w Konstantynopolu w r. 1341 i 1351.

 Hierakici, zwolennicy Hierakasa, lekarza koptyjskiego w Leontopolis w Egipcie, stanowili w III wieku po Chr. sektę, zwalczaną przez św. Epifanjusza. Nie wierzyli w zmartwychwstanie ciał i wymagali surowej powściągliwości, uważając ją za najważniejszą różnicę pomiędzy Starym Zakonem a religją chrześcijańską.

 Hierarchja czyli „święte zwierzchnictwo“, w znaczeniu przedmiotowem władza duchowna wykonywana przez Kościół, w znaczeniu podmiotowem zaś osoby, wykonywające tę władzę stosownie do ustroju kościelnego, który polega na stopniowaniu zakresu władzy według stopnia otrzymanych święceń lub otrzymanej misji kanonicznej. Wedle tego rozróżnia się w Kościele katolickim hierarchja święceń (h. ordinis) od hierarchji jurysdykcji (h. iurisdictionis). Do pierwszej należą duchowni, którzy otrzymali święcenia wyższe (z prawa bożego) i niższe (z prawa kanonicznego). Do hierarchji jurysdykcyjnej należy z prawa bożego papież i biskupi, z prawa kanonicznego zaś ci, którzy otrzymali jakąś misję, jak np. legaci apostolscy, patrjarchowie, prymasi, opaci, generałowie zakonów, wikarjusze generalni i t. d. Do hierarchji katolickiej zatem wciela się kandydatów nie przez zezwolenie lub powoła nie ludu lub władzy świeckiej lecz przez wyświęcenie lub misję kanoniczną. Hierarchja protestancka zaś jest szeregiem osób lub instytucyj, z przewagą elementu świeckiego, które wykonywają władzę duchowną na podstawie wyboru, zezwolenia lub nominacji otrzymanej od władzy świeckiej, nawet w tych odłamach protestantyzmu, które, jak np. anglikanizm, zatrzymały ustrój episkopalny, (ob. Episkopalny system w protestantyzmie).

 Hierokles, namiestnik Bitynji i prefekt Egiptu, prześladowca chrześcijan za czasów Dioklecjana (303 — 311). Do prześladowań przyczynił się także przez swoje pisma, w których starał się udowodnić, że księgi chrześcijan zawierają sprzeczności, że apostołowie byli ludźmi nieokrzesanymi, że Chrystus wypędzony przez żydów prowadził życie rozbójnicze i t. p.

 Hieronim z Pragi (1363 — 1416), przyjaciel i zwolennik nauki Jana Husa. Kształcił się w Heidelbergu, Kolonji, Paryżu i Oksfordzie, gdzie przejął się doktryną Wikleffa, zwłaszcza w zaznaczaniu wyższości Pisma św. nad tradycją i głosił tę naukę jako profesor uniwersytetu w Pradze. W r. 1413 bawił w Polsce i na Litwie, gdzie również rozszerzał naukę Wikleffa. Dowiedziawszy się o uwięzieniu Husa, pojechał do Konstancji i starał się u cesarza o list żelazny i posłuchanie przed soborem. Gdy glejtu nie dostał, powrócił do Czech, gdzie został uwięziony i stawiony przed soborem w Konstancji. Na publicznem posiedzeniu soboru dn. 23 września 1415 r. wyparł się uroczyście swojej nauki, ale gdy mimo tego nie odzyskał wolności, w maju 1416 r. cofnął swoje odwołanie. Wobec tego sobór uznał go za heretyka i wydał władzy świeckiej, która go stosownie do [167]obowiązującego w południowych Niemczech prawa (Schwabenspiegel) spaliła na stosie.

 Hieronim św., uczony i asceta, doktor Kościoła, ur. ok. r. 340 w Strydonie w Dalmacji, kształcił się w Rzymie, gdzie został ochrzczony przez papieża Liberjusza, następnie w Trewirze i w Akwilei. Był także uczniem św. Grzegorza Nazjanzeńskiego w Konstantynopolu. Około r. 373 udał się z towarzyszami na Wschód i spędził pięć lat na pustyni w Chalkidzie, poddając się najsurowszym umartwieniom. W r. 382 przybył do Rzymu i został sekretarzem papieża Damazego, który go używał do prac polemicznych w stosunkach ze Wschodem i polecił mu rewizję łacińskiego tekstu Pisma św. Po śmierci papieża Damazego opuścił Rzym i po krótkim pobycie w Egipcie osiadł w Palestynie wpobliżu Betleem i tam umarł w roku 420.
 Obeznany z literaturą łacińską, grecką i hebrajską, był św. Hieronim najuczeńszym z ojców Kościoła, wykształconym na klasycznej kulturze. Jego niezmiernie rozległa działalność pisarska obejmuje dzieła treści polemiczno-dogmatycznej, egzegetycznej i historycznej. Pomnikowem dziełem jego życia jest przekład Pisma św. na język łaciński, zwany Wulgatą (ob. Biblja), będący od VII wieku na Zachodzie w ogólnem użyciu i uznany przez sobór trydencki za jedyny przekład łaciński aprobowany przez Kościół.

 Hieronimici, kilka zakonów pustelniczych, męskich i żeńskich, które sobie obrały św. Hieronima za patrona:
 1) Hiszpańska kongregacja eremitów św. Hieronima, założona przez włoskich franciszkanów w górach w okolicy Toledo, zatwierdzona przez papieża Grzegorza XI w r. 1373. Reguła zakonu jest podobna do reguły św. Augustyna, z obowiązkiem składania ślubów uroczystych. Największe znaczenie uzyskały klasztory hieronimitów w Guadalupie, Eskorialu i w Estremadura, gdzie spędził ostatnie lata życia cesarz Karol V. Zakon ten utrzymał się dotychczas tylko w Ameryce.
 2) Ubodzy eremici św. Hieronima, czyli kongregacja błogosławionego Piotra Gambacorti z Pizy, założona w r. 1377 na górze Montebello pod Urbino z bardzo surową regułą, zastąpioną w r. 1568 przez regułę św. Augustyna. Zakon ten, który szybko rozpowszechniał się w Tyrolu i Bawarji, posiada obecnie tylko dwa klasztory we Włoszech: w Viterbo i San Onofrio w Rzymie, gdzie umarł Torquato Tasso.
 3) Hieronimici obserwanci, odłam hieronimitów hiszpańskich (wyżej pod 1) założony przez Lope de Olmedo (1370 — 1433), który był trzecim generałem zakonu hieronimitów hiszpańskich i pragnąc zreformować ten zakon, natrafił na opór w jego łonie; uzyskał od pap. Marcina V w r. 1426 zezwolenie na założenie nowej kongregacji o obostrzonej regule, do której przyłączyło się 7 hiszpańskich i 17 włoskich klasztorów, przeważnie położonych w Lombardji. Hiszpańskie powróciły do pierwotnej reguły, podczas gdy włoskie utworzyły nowy zakon, zwany od r. 1595 kongregacją lombardzką obserwantów.
 4) Pustelnicy św. Hieronima, kongregacja w Fiesole, założona ok. r. 1360 przez hr. Karola Montegranelli, posiadała w czasach rozkwitu 40 klasztorów. Wskutek wewnętrznych sporów została przez pap. Klemensa IX rozwiązana.

 High-Church (= wysoki kościół), ob. Anglikanizm.

 Hilarion św., krzewiciel życia pustelniczego w Palestynie i Syrji. Urodzony w r. 292 w Gazie w Palestynie, ochrzczony w Aleksandrji, przebył jakiś czas na pustyni obok św. Antoniego, w r. 306 wrócił do ojczyzny, rozdał majątek ubogim i osiadł jako pustelnik na pustyni między Gazą a Egiptem, gdzie przebył 22 lata. Umarł na wyspie Cypr w r. 372. Św. Hieronim napisał jego życiorys.

 Hilary św. z Poitiers (Hilarius Pictaviensis), ur. w r. 313 z rodziców pogańskich, przyjął chrzest w wieku dojrzałym i został biskupem w Poitiers. Jako obrońca nicejskiego wyznania wiary przeciw arjanom został przez cesarza Konstancjusza skazany na wygnanie do Frygji, powrócił w r. 360 na swoje stanowisko w Poitiers i umarł tamże w r. 367. Napisał dzieło o Najśw. Trójcy w XII księgach, [168]dzieło o synodach, traktat o misterjach, komentarze do Pisma św. i hymny. W r. 1851 został zaliczony w poczet doktorów Kościoła.

 Hildebrand, ob. Grzegorz VII.

 Hildegarda św. (1098 — 1179), benedyktynka z klasztoru Disibodenberg, którego była ksienią. Założyła w r. 1147 nowy klasztor benedyktynek na górze św. Ruperta pod Bingen. Około r. 1114 poczęła dyktować swoje wizje, nazwane Scivias (t. j. sciens vias, zn. wiedzący drogę), uznane przez papieża Eugenjusza III za prorocze. Ganiła w nich wkradające się do Kościoła zepsucie i przepowiadała prześladowania Kościoła i duchowieństwa.

 Hinduizm. Indje Wschodnie ze swą przeszło 300 miljonową ludnością są klasycznym krajem teozofji. W charakterze Hindusów, ludu będącego mieszaniną dwóch ras, aryjskiej i ciemnoskórej, tkwi, obok silnie rozwiniętej zmysłowości, pociąg do kontemplacji religijnej i bezczynnego marzycielstwa. Ten pociąg objawia się na wszystkich polach kultury hinduskiej: w literaturze, sztuce, umiejętnościach, zwłaszcza w filozofji, oraz w ustroju społecznym.
 Wszystkie systemy religijne Hindusów biorą początek w starej literaturze sanskryckiej, znanej pod nazwą ksiąg Wedy a najdawniejszy okres religji hinduskiej nazywamy religją wedyczną (ob. Wedyzm).
 Drugim okresem jest bramanizm (ob.), w ciągu którego pojawili się wielcy reformatorowie religijni, jak Buddha i Dżina (ob. Dżainizm).
 Najpóźniejszym i trwającym dotąd okresem jest nowobramanizm czyli hinduizm. Powstał on z połączenia pojęcia Brahmy, jako stwórcy świata, z dwiema innemi postaciami bóstw: Wisznu i Sziwa. Cześć tych dwóch bóstw była już na 300 lat przed Chr. w pełnym rozwoju a bramani dodali do niej formalny kult Brahmy, tworząc w ten sposób trójcę bóstw czyli Trimurti. W tej trójcy najwyższym bogiem jest Brahma, stworzyciel i kierownik wszechświata, ojciec wszelkiej wiedzy, nauczyciel bogów, twórca ksiąg Wedy, uosobienie losu i przeznaczenia ludzi i świata, którego odnowienie lub zatrata spoczywa w jego rękach. Mieszka we własnem niebie, wyższem ponad niebo innych bogów. Przedstawiają go jako postać ludzką o czterech głowach i czterech rękach, w których trzyma berło, łuk i księgi Wedy. Jeździ na łabędziu a kwiatem mu poświęconym jest kwiat lotosu.
 Cześć Brahmy nie była nigdy popularna, dla najszerszych warstw ludowych istniał tylko kult Wisznu albo kult Sziwy.
 Wisznu jest zachowawcą świata. Przedstawiają go również z czterema rękami, w których trzyma topór, diskus, muszlę i kwiat lotosu. Jego właściwością jest pojawianie się na święcie w całym szeregu wcieleń, amavataras, których liczą dziewięć. Jednem z nich jest Buddha. Wcielenie Wisznu w postaci Kriszny porównywano z wcieleniem Chrystusa, ale porównanie to nie wytrzymuje krytyki, gdyż rzekome podobieństwa są czysto pozorne i powstały pod wpływem chrystjanizmu a zatem później niż ewangelja.
 Sziwa jest pod każdym względem przeciwieństwem boga Wisznu. Jest to niszczyciel świata, odnawiający świat przez zniszczenie. Wyobrażają go w postaci pełnej grozy, z wieńcem wężów i czaszek na szyi. Jest władcą demonów i upiorów, przebywających na cmentarzach. Jest okrutny i gwałtowny. Inna jego postać, wyobrażająca siłę twórczą natury, ma troje oczu i sierp księżyca na głowie. Jego symbolem jest fallus (lingam), symbol siły męskiej. Kult Sziwy jest zwyrodniały i orgjastyczny. Cechą sziwaizmu jest także kult siły niewieściej Szakti. Żoną Brahmy jest Saraswati, bogini mądrości i sztuk pięknych, żoną Wisznu jest Lakszmi czyli Szri, hinduska Afrodyta, bogini piękna i miłości, a żoną Sziwy jest Parwati, „największa bogini“, mająca tak jak Sziwa dwie postacie, jedną straszliwą (Durga lub Kali) a drugą łaskawą (Szakti). Te trzy boginie stanowią tak jak ich mężowie trójcę, której cześć oddaje osobna sekta, zwana Szaktas, odbywająca orgjastyczne obrzędy i mająca osobną literaturę, zwaną Tantras, w której główną rzeczą jest mistyka, czary i sztuka posiadania sił nadnaturalnych.
 Nowszy kierunek hinduizmu, [169]dzielącego się na wielką, liczbę sekt, przedstawia ruch religijny, znany pod nazwą Brahma-Samadż (ob.)
 (Ob. Crooke. Hinduim — Hastings Encyklopaedia of Religion and Ethles,and EthicEthics, VI, 1913. L. D. Barnett, Hinduism, 1906; J. N. Farquhar, The Crown of Hinduism, 1913.1913.)

 Hiob, ob. Job.

 Hiperdulja, ob. Adoracja.

 Hipolit św., postać zagadkowa w hagjografji, miał być w r. 212 kapłanem Kościoła rzymskiego, cenionym jako uczony pisarz kościelny. Po śmierci papieża Zefiryna (217) został wybrany antipapą Kaliksta I i był nim nawet po śmierci tego papieża (222). W r. 235 wygnany do Sardynji, zmarł tam powróciwszy do jedności z Kościołem. Uchodzi za autora licznych dzieł dogmatycznych, pisanych w obronie nauki Kościoła przeciw gnostykom.

 Hiram, król Tyru w r. 1031 — 997 przed Chr., współczesny z Salomonem, królem Izraelitów, któremu miał dostarczać drzew cedrowych z gór Libanon oraz budowniczych i rzemieślników przy budowie świątyni jerozolimskiej. Miał także zbudować w Tyrze świątynie dla fenickich bóstw Milkarta i Astarty (ob. Fenicja). Hiramem miał się nazywać także jeden z budowniczych świątyni Salomona i stąd masonerja, wywodząca swoje pochodzenie od templarjuszów, wprowadziła w niektórych obrzędach t. zw. „zemstę za Hirama“, który ma symbolizować ostatniego mistrza zakonu templarjuszów, Jakóba Molaya, spalonego na stosie.

 Hirschau, kongregacja benedyktynów, założona w Wirtembergji w XI wieku przez opata Wilhelma na wzór opactwa benedyktynów w Clugny. Rozpowszechniła się zwłaszcza w południowych Niemczech i w Austrji. Opactwo w Hirschau zostało zniesione przez reformację a klasztor obrócony na rezydencję książęcą.

 Hiszpanja jest krajem przeważnie katolickim, gdyż na przeszło 23 mil jony mieszkańców, innowierców jest zaledwo 11 tysięcy a mianowicie około 7000 protestantów i 4000 żydów. Na podstawie konkordatu z r. 1851 i konstytucji hiszpańskiej z r. 1876 katolicyzm jest w Hiszpanji religją państwową. Pod względem kościelnym Hiszpanja dzieli się na 9 prowincyj i 56 diecezyj.

 Hodurowcy, jedna z licznych sekt amerykańskich, mianująca się „Polskim katolickim Kościołem narodowym“, założona przez byłego duchownego katolickiego Hodura, posiada wedle statystyki Departamentu Handlu w Waszyngtonie z r. 1926 w Stanach Zjednoczonych około 60.000 parafjan i 91 świątyń. Władzę prawodawczą tego wyznania stanowi Synod, zwoływany co 5 lat, władza wykonawcza zaś należy do Rady kościelnej z biskupem na czele. W Polsce „Kościół narodowy“ rozpoczął zjednywanie wyznawców w Krakowie, następnie uzyskiwał zwolenników w Jaćmierzu i Bażanówce (powiat sanocki) i w Mstyczowie (powiat jędrzejowski) i liczy ich (wedle statystyki z r. 1927) ponad 16.000, z czego na województwo lubelskie przypada około 5000, lwowskie 4800, pomorskie 4300, krakowskie 1158 a na Warszawę około 200 zwolenników. Odłam „Kościoła narodowego“ pod przywództwem ks. Huszny z Dąbrowy Górniczej zerwał z „Kościołem narodowym“ i przystąpił w r. 1926 do związku z Kościołem prawosławnym (ob. Narodowa polska Cerkiew prawosławna).

 Hofbauer Klemens-Marja, święty, zwany apostołem Warszawy, ur. w r. 1751 na Morawach, wstąpił w r. 1784 do zakonu redemptorystów i miał udać się na misje do Stralsundu. Zatrzymał się w r. 1787 w Warszawie i objął kierownictwo kościoła i szkoły niemieckiej. W najuciążliwszych warunkach rozwinął gorliwą i owocną działalność duszpasterską i humanitarną: opiekował się młodzieżą, uczył religji i rzemiosł, głosił słowo boże w Warszawie i na misjach. Za czasów rządów pruskich w Warszawie doznawał prześladowań, nie chcąc być narzędziem polityki pruskiej. W r. 1795 udał się do Czech, następnie do Badenji i do Rzymu, poczem w r. 1806 wrócił do Polski, ówczesne rządy francuskie w Warszawie okazywały redemptorystom, do których należał, tę samą nienawiść, co pruskie i wyjednały u Napoleona zniesienie tego zakonu w Polsce i wywiezienie Klemensa wraz z 36 zakonnikami do Prus, gdzie był więziony w twierdzy [170]kistrzyńskiej. Po uwolnieniu osiadł w Wiedniu, był tam kapelanem przy kościele włoskim a następnie kapelanem urszulanek. W ciągu całego życia prześladowany, podejrzewany i śledzony, umarł w r. 1820, otoczony u współczesnych nimbem świętości. W r. 1880 został beatyfikowany a w r. 1909 zaliczony w poczet świętych.

 Holandja (Niderlandy). Ludność Holandji (bez kolonij) wynosi około 7 miljonów, w tem 60% protestantów różnych wyznań, 36% katolików i 2% żydów. A mianowicie ewangelików „holendersko reformowanych“ jest 2, 827.000, innych wyznań reformowanych (wallońsko reformowanych, chrześcijańsko reformowanych, remonstrantów i menonitów) 730.000, luteranów 102.000, katolików 2,245,000, żydów 115.000, innych wyznań i bezwyznaniowych 847.000.
 Katolicyzm w Holandji, przez długi czas prześladowany, rozwija się pomyślnie od czasu ustawy z r. 1853, głoszącej wolność wyznań. W tymże roku przywrócona została w Holandji normalna hierarchja katolicka, która składa się z arcybiskupstwa w Utrechcie i biskupstw w Hertogenbosch (Bois-le-Duc), w Bréda i w Haarlem. Internuncjatura w Hadze została w r. 1925 podniesiona do rzędu nuncjatur.

 Holofernes, ob. Judyta.

 Homagium, w średniowiecznem prawie lennem hołd poddaństwa oraz przysięga wierności, składana przez wasala panu lennemu, na znak zależności feudalnej. Obecnie nazywają tak hołd, składany przez podwładne duchowieństwo biskupowi po intronizacji.

 Homiletyka, z greck. homilia (= rozmowa), nauka kaznodziejstwa. Nie jest wyłącznie nauką wymowy, retoryką, lecz raczej umiejętnością przedstawiania słuchaczom prawd wiary w sposób, odpowiadający celowi kaznodziejstwa.

 Homilja, w języku kościelnym przemowa duchownego do ludu, zawierająca treściwy wykład pewnego tekstu Pisma św. Różni się od kazania tem, że trzyma się słów i myśli danego tekstu w ich porządku kolejnym, podczas gdy kaznodzieja wybiera z tekstu jedną myśl i bierze ją za temat kazania. Zbiory homilij ojców Kościoła i znakomitych pisarzy kościelnych nazywają homiljarzami (homiliaria). Najdawniejsze homiljarze powstały za czasów Karola Wielkiego, późniejsze drukowano w Bazylei i Kolonji w latach 1530 do 1620.

 Homologja, w Kościele wschodnim wyznanie wiary; homologetą nazywa ten Kościół świętego wyznawcę.

 Honorjusz papież (625 — 638), w sporze patrjarchy Sergjusza w Konstantynopolu i Cyrusa w Aleksandrji, zwolenników monoteletyzmu, z Sofronjuszem, patrjarchą jerozolimskim, przeciwnikiem tej herezji, zwiedziony fałszywem przedstawieniem sprawy przez Sergjusza, wysłał do niego dwa listy, w których zaleca „roztropne milczenie“ (oeconomia silentii) i wypowiada życzenie, aby zaniechano sporu. Dwa te listy stały się powodem oskarżenia Honorjusza po jego śmierci przed soborem powszechnym w Konstantynopolu (680 — 681), który potępił Honorjusza a papież Leon II zatwierdził to potępienie. Sprawa ta była poruszana w IX wieku przez Focjusza i Greków a w XVII i XVIII w. oraz w okresie soboru watykańskiego przez protestantów, galikanów i innych przeciwników dogmatu nieomylności papieża jako argument przeciw temu dogmatowi. Obrońcy Honorjusza twierdzili, że akta soboru zostały podrobione a obrońcy dogmatu nieomylności dowiedli, że listy Honorjusza, które stały się powodem jego potępienia, miały charakter prywatny a nie były aktem nauczania apostolskiego, głoszonego ex cathedra oraz że winą Honorjusza nie było kacerstwo, czyli głoszenie błędnej nauki, lecz tylko niedbałość, iż zamiast ją potępić, zalecał „roztropne milczenie“.

 Hontheim Jan Mikołaj, zwany Febronjuszem (1701 — 1790), biskup sufragan trewirski, ogłosił w r. 1763 pod pseudonimem Justyna Febronjusza dzieło p. t. De statu Ecclesiae et de legitima potestate Romani ponficis („o stanie kościoła i prawowitej władzy papieża rzymskiego“), w której przedstawił teorję, zwaną później febronjanizmem, potępioną przez Kościół. Jako uczeń kanonisty Bernarda Zegera van Espen, Hontheim rozwinął głoszony przez niego system [171]episkopalny (ob. Episkopalny system w katolicyzmie) i doprowadził go do ostatecznych konsekwencyj. W szczególności uczy Hontheim, że Chrystus dał władzę całemu Kościołowi a Kościół jako całość przelał wykonywanie jej na biskupów, którzy wszyscy między sobą są równi. Dla utrzymania jedności Kościoła ustanowiony jest wprawdzie prymat papieża, ale jest to tylko pierwszeństwo honorowe, z którego nie wynika żadna jurysdykcja papieża nad biskupami ani jego wyższość nad soborem powszechnym. Zwoływanie soborów i zatwierdzanie ich uchwał nie należy do papieża, któremu nie przysługuje żadne prawo monarchiczne nad całym Kościołem. Równie radykalnym okazał się Hontheim w swych zapatrywaniach na stosunek Kościoła do Państwa. Wszechwładztwo papieża winno, jego zdaniem, ustępie uprawnionej władzy biskupów, ale sam Kościół nie jest w stanie przeprowadzić tej reformy. Panujęcy świeccy winni jęć się tego zadania i uporządkować sprawy Kościoła tak jak tego wymaga jego dobro i interes Państwa.
 Przeciw teorjom febronjańskim wystąpił papież Klemens XIII a dzieło Hontheima znalazło się na indeksie (1764). Hontheim odwołał swe błędy w liście pasterskim z r. 1779, ale teorja jego na podatnym gruncie ówczesnego „oświeconego absolutyzmu“ przyjęła się zwłaszcza we Francji, Hi. szpanji, Portugalji, Neapolu i innych ówczesnych państwach włoskich. W Niemczech owocem febronjanizmu była t. zw. punktacja emska (ob. Emski kongres) a w Austrji system rzędowy, zwany jozefinizmem.

 Hormisdas św., papież od r. 514 do 523, usunął w r. 519 t. zw. schizmę akacjańską, trwającą przez 35 lat w Konstantynopolu i wydał formułę wiary, zwaną formula Hormisdae, przyjętą przez cesarza Justyna I i patrjarchę w Konstantynopolu Jana II, która zakończyła zamieszanie monofizyckie, wywołane przez henotikon cesarza Zenona (ob. Henotikon).

 Horus, ob. Egipska religja.

 Hosanna, z aramejskiego hoszianna, znaczy „ratuj“, „zbaw“, okrzyk wyjęty z psalmu 117, śpiewanego przez żydów w czasie święta namiotów. Według ewangelji św. Marka (XI, 9 — 10) tym okrzykiem witali żydzi Chrystusa, wjeżdżającego do Jerozolimy na pięć dni przed Męką.

 Hostja (po łacinie hostia zn. ofiara), opłatek okrągły z męki pszennej, którego w obecnej formie używa Kościół katolicki od XII wieku jako materji do przeistoczenia przy mszy św. na Ciało Chrystusa. Kościół wschodni używa na ten cel prosfory.

 Hozjusz Stanisław, kardynał, książę biskup warmiński, ur. w Krakowie w r. 1504, kształcił się w akademji krakowskiej, gdzie uzyskał bakalaureat. Był sekretarzem biskupów krakowskich Jana Konarskiego i Piotra Tomickiego, który go wysłał na studja w Bolonji i w Padwie. Uzyskawszy w r. 1533 w Bolonji doktorat obojga praw, Hozjusz wrócił do Polski i został regensem kancelarji królewskiej, a jako beneficjum otrzymał kolejno probostwa w Wieluniu, Wiślicy, Gołębiu i Radłowie. W r. 1538 został kanonikiem warmińskim, a w r. 1551 biskupem warmińskim, przyczem papież Juljusz III polecił mu administrację biskupstwa poznańskiego.
 Hozjusz przeprowadził t. zw. kontrreformację w Polsce, to jest zwalczył skutecznie wpływy protestantyzmu i przeszkodził utworzeniu „kościoła krajowego“. A mianowicie na synodzie piotrkowskim w r. 1551 wystąpił ze swojem wyznaniem wiary, które zostało przez ogół zgromadzonych jednomyślnie przyjęte i zaprzysiężone. W ten sposób przeciął agitację protestancką, dążące do utworzenia w Polsce wedle niemieckiego wzoru „kościoła krajowego“, popieraną przez dwór i wielu możnowładców. Na podstawie swego „wyznania wiary“ opracował Hozjusz dzieło p. t. „Confessio fidei catholicae christianae“, które zostało przetłumaczone na wszystkie niemal języki europejskie i za życia autora doczekało się 30 wydań. W r. 1560 udał się Hozjusz jako delegat apostolski do Wiednia w celu przeprowadzenia z cesarzem Ferdynandem I rokowań co do ponownego otwarcia soboru trydenckiego. Załatwiwszy pomyślnie tę sprawę, został kardynałem i legatem papieża Piusa IV na sobór trydencki, któremu przewodniczył i wywierał silny wpływ na [172]jego przebieg i uchwały. Znaczenie jego wzrosło do tego stopnia, że po śmierci Piusa IV otrzymał przy wy-borze papieża znaczną, ilość głosów jako najsilniejszy kontrkandydat Piusa V. Powróciwszy do Polski, przeprowadził wraz z nuncjuszem papieskim Commendonim na sejmie parczowskim w r. 1564 przyjęcie uchwał soboru trydenckiego, potępienie projektu soboru narodowego przez króla Zygmunta Augusta i wyrzeczenie się przezeń myśli rozwodu, poddawanych mu przez protestantów. W r. 1569 Hozjusz złożył rządy diecezji w ręce swego koadjutora, biskupa Marcina Kromera, sławnego dziejopisarza, i udał się do Rzymu, gdzie założył schronisko dla polskich pielgrzymów i wybudował kościół św. Stanisława, oddając te instytucje w posiadanie biskupowi krakowskich. Zmarł w Rzymie w r. 1579.
 Współczesny świat katolicki wielbił Hozjusza jako filar Kościoła i „drugiego św. Augustyna“. Niemieccy protestanci zarzucają mu dotychczas, że jako biskup warmiński „zdradził interesa niemieckie w Prusach Zachodnich“. Faktem jest, że Hozjusz nie tylko przez swoją działalność kościelną, ale także przez wprowadzenie wzorowej administracji na obszarze diecezji warmińskiej, przez podniesienie przemysłu i gospodarstwa krajowego podniósł i utwierdził na długie lata panowanie wpływów polskich na Warmji.

 Hubert św., biskup w Leodjum (Liège), według legendy był synem księcia Akwitanji i prowadził żywot hulaszczy na dworze Pipina z Heristalu. Polując w niedzielę, ujrzał jelenia z krzyżem promienistym między rogami, nawrócił się wskutek tego widzenia i został przez papieża Sergjusza I wyświęcony na biskupa w Maastricht. Nowsze badania wykazały, że św. Hubert był z początkiem VIII wieku biskupem w Maastricht, przeniósł swą siedzibę do Leodjum i wykorzenił w tamtejszej diecezji resztki pogaństwa. Jest patronem myśliwych.
 We Francji istniał order św. Huberta, ustanowiony w r. 1416 w księstwie Bar, przeniesiony w czasach wielkiej rewolucji do Frankfurtu nad Menem, wznowiony przez Ludwika XVIII i zniesiony przez rewolucję z r. 1830. Również nie istnieją już ordery św. Huberta czeski i koloński, ustanowione w XVIII w. Założony w r. 1444 i odnowiony w Bawarji w r. 1808 order św. Huberta jest pierwszym orderem dynastji bawarskiej.

 Hubmajer (Hubmör) Baltazar, głosiciel sekty anabaptystów i demagog, był z początkiem XVI wieku kaznodzieją katedralnym w Ratysbonie, gdzie w r. 1519 podburzył ludność przeciwko żydom i spowodował wypę-dzenie żydów i zburzenie synagogi. W r. 1522 objął parafję w Waldshut w Austrji dolnej, głosił nauki Zwinglego i przeszedł z całą parafją na wyznanie reformowane. Wypędzony przez władze austrjackie uciekł do Szafuzy, kazał się w r. 1525 ponownie ochrzcić i występował jako anabaptysta na czele zbuntowanych chłopów z Waldshut, głosząc wszechwładzę ludu i rabując kościoły i klasztory. Gdy Austrjacy zajęli Waldshut, uciekł do Zurichu, gdzie po dyspucie teologicznej z Zwinglim odstąpił od anabaptyzmu. Mimo tego wydalony z Zurichu szerzył ponownie naukę ana-baptystów w Nikolsburgu na Morawach. Arcyksiążę Ferdynand austrjacki kazał go w r. 1528 uwięzić i spalić na stosie jako zdrajcę państwa.

 Hugenoci, nazwa protestantów we Francji, powstała ok. r. 1560 prawdopodobnie z niem. Eidgenossen („związkowi“) od związkowych w Genewie, wyznawców Kalwina. Pierwsi protestanci francuscy, zwani „regionnaires“, pojawili się za czasów Franciszka I (1515 — 1547), który ustanowił w r. 1535 przeciw nim trybunał inkwizycyjny, a jako drugą instancję t. zw. „chambre ardente“ w parlamencie. Mimo prześladowań za czasów Henryka II (1547 — 1559) protestanci francuscy liczyli wtedy 400.000 zwolenników, a przywódcami ich byli dwaj książęta Bourbon, Antoni i Ludwik Conde oraz admirał Coligny. W r. 1559 odbyli pierwszy synod w Paryżu, przyjmując wyznanie wiary Kalwina z drobnemi zmianami, zwane Confession de la Rochelle, od synodu w Rochelle w r. 1571, który tekst tego wyznania zatwierdził. Za [173]panowania Franciszka II (1559 — 1560) rządzili Francją książęta de Guise, przeciw którym protestanci zawiązali spisek w Amboise, co dało powód do licznych prześladowań i masowych egzekucyj. Gdy Karol IX (1560 — 1574) został królem, matka jego Katarzyna Medycejska, pragnąc utrzymać władzę opiekuńczą nad królem przeciw książętom de Guise, zwołała zjazd religijny w Poissy (1561), na którym wprawdzie do porozumienia między protestantami a katolikami nie przyszło, mimo tego jednak przyznano protestantom, nazywanym już wówczas hugenotami, swobodę religijną i wolność odprawiania nabożeństw i zebrań religijnych poza murami miast. Wskutek bójki, która się wywiązała pomiędzy hugenotami a orszakiem Franciszka de Guise w Vassy w r. 1562, wybuchły wojny religijne, prowadzone z obustronnym fanatyzmem przez lat 35. Najważniejszemi wypadkami tych wojen były: rzeź hugenotów, zwana nocą św. Bartłomieja, 23 i 24 sierpnia 1572 r., akt terroru i zemsty politycznej Katarzyny Medycejskiej przeciwko admirałowi Coligny i jego stronnikom, oraz edykt tolerancyjny Henryka IV, wydany w r. 1598, zwany edyktem nantejskim. W edykcie tym przyznano hugenotom wolność odprawiania nabożeństwa w całej Francji z wyjątkiem Paryża i czterech większych miast i wolność urządzania synodów, nawet połączonych ze zjazdem protestantów zagranicznych. Państwo zobowiązało się do płacenia sumy 200.000 liwrów na utrzymanie duchowieństwa protestanckiego. Hugenotów dopuszczono do wszystkich urzędów i godności i zezwolono im na utrzymywanie garnizonów wojskowych w tych miastach, które mieli w swoich rękach. Edykt nantejski nie zaspokoił hugenotów, między którymi utworzyła się partja polityczna o tendencjach republikańskich, utrzymująca stosunki z zagranicą. Wobec tego rządy Ludwika XIII (1610 — 1643) zwalczały hugenotów jako stronnictwo republikańskie. Kardynał Richelieu, zdobywszy najważniejszą twierdzę hugenocką La Rochelle, złamał ich potęgę polityczną. Mimo tego zapewnił im w edykcie z Nimes (1629) wolność sumienia i równouprawnienie obywatelskie. Ludwik XIV (1643 — 1715), obejmując rządy, postanowił położyć kres wszelkim innowierstwom, wychodząc z założenia, że brak jedności religijnej stoi na przeszkodzie rozwojowi sił państwowych. Mimo tego aż do śmierci kardynała Mazariniego (1661) hugenoci, liczący wówczas półtora miljona wyznawców, nie doznawali żadnych prześladowań. W r. 1661 wdrożono dochodzenie co do tytułu prawnego licznych, zagarniętych przez nich kościołów, co doprowadziło w r. 1663 do zamknięcia 140 kościołów hugenockich. W r. 1676 utworzył król z części przypadających mu dochodów z nieobsadzonych beneficjów kościelnych fundusz, z którego wypłacano konwertytom hugenockim zapomogi. Skutkiem tego do r. 1682 przeszło 58 tysięcy hugenotów przyjęło katolicyzm. W latach 1679 do 1681 usunięto hugenotów od urzędów w sądownictwie i skarbowości. Po tem nastąpiły t. zw. dragonady, środki przymusowe, głównie polegające na kwaterunku wojsk w okolicach, zamieszkałych przez hugenotów, a wreszcie w r. 1685 wyraźne odwołanie edyktu nantejskiego. Z tego powodu wybuchła nowa wojna domowa, powstanie kamisardów i prześladowania hugenotów, którzy poczęli tłumnie opuszczać Francję. Około 400.000 takich „réfugiés“ schroniło się do Niemiec, głównie do Prus, do Szwajcarji, Holandji, Anglji, Danji i Ameryki. Dopiero Ludwik XVI przywrócił hugenotom wolność religijną i równouprawnienie edyktem wersalskim z r. 1787, uznanym przez Zgromadzenie narodowe w r. 1789 za ustawę zasadniczą.

 Humanizm, ruch umysłowy na przełomie wieków średnich, oparty na renesansie, czyli odrodzeniu kultury klasycznej, wywołał doniosły w swych skutkach przewrót na wszystkich polach kultury. W filozofji wprowadził w miejsce formuł scholastycznych nowożytny sposób myślenia, oparty na studjach literatury greckiej i rzymskiej. Postawił życie narodów klasycznych jako wzór ludzkiej doskonałości i starał się go naśladować w literaturze i w polityce. Rozpoczął się w XIV wieku we [174]Włoszech i rozpowszechnił w XV i XVI wieku w całej Europie.
 Jak całe odrodzenie tak i humanizm zawdzięczał swój rozkwit głównie poparciu papieży: Mikołaja V (1447 — 1455), o którym powiedziano, że wraz z nim zasiadł humanizm na tronie papieskim, Piusa II (Eneas Silvius Piccolomini), który był sam jednym z najwybitniejszych humanistów, Sykstusa IV (1471 — 1484), Aleksandra VI (1492 — 1503), Juljusza II (1503 — 1513) i Leona X (1513 — 1521), wielkiego mecenasa literatury i sztuki, protektora Michała Anioła i Rafaela. Mimo tego zapamiętałe uwielbienie dla klasycyzmu, wybujały indywidualizm, kult własnego ja („eritis sicut dei“), lekceważenie powag powszechnie uznanych (Aristoteles), obniżenie poziomu wiary, epikureizm życiowy i luźność obyczajów, które cechowały humanizm w późniejszem stadjum jego rozwoju, sprawiły, że zwłaszcza w Niemczech przybrał on charakter wojowniczy i zaczepny, wrogi dla papiestwa, i wytworzył racjonalizm w filozofji a protestantyzm w religji. Reformacja Lutra zawdzięczała powodzenie ruchowi umysłów, wywołanemu przez humanizm, ale Lutra łączyło z humanizmem tylko wrogie stanowisko wobec papiestwa i hierarchji; natomiast surowa nauka Lutra nie przyswoiła sobie nic z klasycznej pogody życia, którą głosił humanizm. Dlatego konsekwentnym był Kalwin, gdy w myśl swej nauki, będącej zaprzeczeniem wszelkiej radości życia, którego wy-znawcy z purytańską surowością niszczyli dzieła sztuki, zwalczał humanistów jako „libertynów, amatorów pogańskiej piękności“. W ten sposób protestantyzm, zawdzięczający tak wiele humanizmowi, występował wrogo przeciwko niemu i tamował, zwłaszcza w Niemczech, Szwajcarji i w Anglji, jego triumfalny pochód.
 W Polsce humanizm odegrał potężną rolę w literaturze. Ale w naukach i umiejętnościach stosunek Polski do humanizmu był raczej bierny, niż czynny. Profesorowie Akademji Krakowskiej jak Grzegorz z Sanoka (zm. 1477), Paweł z Krosna (zm. 1517), Szymon Marycki z Pilzna (do r. 1559), Wojciech Nowowiejski (1508 — 1558), Stanisław Grzebski (zm. 1570) i Andrzej Petrycy Nidecki (1527 — 1586) w porównaniu do humanistów innych krajów przyczynili humanizmowi nie-wiele oryginalnego dorobku. Na prawdziwej wyżynie humanizmu stanęli w Polsce tylko pisarze, jak Kochanowski, Górnicki i Orzechowski, którzy umieli stworzyć w języku ojczystym dzieła, będące godnym odpowiednikiem arcydzieł humanizmu zagranicznego.

 Humerał (z łać. humerale, naramiennik), szata liturgiczna, biała chusta z taśmami. Kapłan katolicki przed wdzianiem innych ubiorów liturgicznych okrywa humerałem szyję i ramiona, wiążąc jego taśmy na piersiach wi krzyż. Pierwotnie okrywano humerałem także głowę i opuszczano go na ramiona przy rozpoczęciu mszy św. Dotychczas jest w użyciu w niektórych zakonach, że zakonnik, wychodzący ze mszą ma na głowie humerał w kształcie płóciennego kaptura, opuszcza go na ramiona w czasie prefacji i wkłada na głowę po komunji.

 Humiljaci (z łać. humiliati = upokorzeni), kongregacja zakonna, powstała w początkach XI wieku z rokoszan longobardzkich, którzy wywiezieni jako jeńcy do Niemiec, uzyskali od cesarza Henryka V ułaskawienie jako „upokorzeni“. Pierwotnie była to kongregacja świecka, dopiero w XII wieku św. Jan z Medy, szlachcic medjolański (zm. 1159) nadał jej regułę benedyktyńską. W r. 1184 część humiljatów przyłączyła się do sekty waldensów, których też nazywano humiljatami. W XVI wieku wkradło się do zakonu rozprzężenie i doprowadziło do zamachu morderczego na kardynała św. Karola Boromeusza, arcybiskupa medjolańskiego, który chciał zreformować zakon. Wskutek tego pap. Pius V w r. 1571 zniósł kongregację humiljatów, a majątki ich przeznaczył na cele dobroczynne.

 Humiljatki, zakon żeński, zawiązany w XI wieku przez żony humiljatów, gdy ci ze stowarzyszenia świeckiego utworzyli kongregację zakonną. Pierwszą przełożoną humiljatek była Klara Blassoni, stąd nazywają je tak. że blasonkami lub zakonnicami [175]szpitalnemi, ponieważ trudnią się pielęgnowaniem chorych. Istnieją dotychczas we Włoszech.

 Hus Jan, herezjarcha czeski, ur. w Husińcu w r. 1369, kształcił się w Pradze, w r. 1393 został bakałarzem nauk wyzwolonych a w r. 1396 magistrem. W r. 1400 przyjął święcenia i został powołany na kaznodzieję kaplicy betleemskiej w Pradze. Przez kazania, które tam miewał, zyskał wielki rozgłos i poważanie u dworu i u arcybiskupa praskiego, który go wysłał w r. 1405 jako delegata do zbadania mniemanego cudu w Wilsnack. W czasie soboru w Pizie (1409) wybuchnęło w Pradze na uniwersytecie rozdwojenie między Czechami a obcokrajowcami na tle ówczesnej schizmy papieskiej. Hus stanął wraz z czeskimi profesorami po stronie króla Wacława, który żądał wypowiedzenia posłuszeństwa papieżowi Grzegorzowi XII. Profesorowie i studenci niemieccy zajęli stanowisko przeciwne, co spowodowało króla do ostrych represyj przeciw cudzoziemcom, a skutkiem tych represyj było tłumne opuszczenie uniwersytetu praskiego przez Niemców. Nie jest dowiedzione, w jakiej mierze Hus do tych zajść się przyczynił, jakkolwiek on sam głosił się ich inicjatorem.
 Zapoznawszy się z pismami angielskiego reformatora Wiklefa, począł Hus szerzyć jego nauki. Gdy w r. 1409 papież Aleksander V udzielił arcybiskupowi praskiemu pełnomocnictwa do zwalczania nauk Wiklefa, wezwano Husa do wydania jego dzieł i spalono je publicznie, a Husowi wytoczono w Kolonji proces o kacerstwo. Po zbadaniu pełnomocników, wysłanych przez Husa do Kolonji, delegat papieski wyklął Husa i jego popleczników. Jeszcze raz przyszło do kompromisu między Husem a arcybiskupem a mianowicie Hus złożył prawowierne wyznanie wiary, a arcybiskup miał zdać relację papieżowi, że w Czechach nie stwierdził żadnej herezji. Do nowego zatargu doprowadził Hus przez gwałtowne wystąpienie przeciw bulli Jana XXIII w r. 1412, wzywającej do krucjaty przeciw królowi Neapolu, jako najeźdźcy państwa kościelnego. Gdy mimo zakazu króla Wacława Hus nie zaprzestał napaści na papieża, legat papieski go wyklął i polecił zburzyć kaplicę betleemską, w której Hus miewał kazania. Niemcy prascy, stojący po stronie legata, chcieli zburzyć kaplicę i uwięzić Husa, za którym ujęli się Czesi. Hus jednak musiał na rozkaz króla opuścić Pragę i przebywał w jej okolicy na zamkach szlachty czeskiej. W tym czasie napisał książkę p. t. De ecclesia (1413), której część dogmatyczną przejął prawie dosłownie z książki Wiklefa pod tym samym tytułem. To dzieło posłużyło potem za materjał do oskarżenia Husa o kacerstwo przed soborem w Konstancji.
 Hus, otrzymawszy od króla niemieckiego, Zygmunta, list żelazny (glejt), udał się w r. 1414 do Konstancji, gdzie papież Jan XXIII przyjął go łaskawie, złagodził rzuconą nań klątwę i żądał tylko, aby Hus wstrzymał się od funkcyj kapłańskich. Gdy Hus nie zastosował się do tego zakazu i miewał przemowy w duchu nauk Wiklefa, sobór kazał go uwięzić i wybrał komisję śledczą do zbadania kwestji jego herezji. Stanąwszy w r. 1415 przed soborem, Hus oświadczył, że gotów jest odwołać swoje błędy, jeśli go sobór o nich przekona. Wskutek jego sofistycznych odpowiedzi pierwsze posłuchanie (5 czerwca) zakończyło się takim tumultem, że posiedzenie soboru musiano zamknąć. Na następnych posłuchaniach bronił się Hus przeciw oskarżeniu, jakoby podzielał naukę Wiklefa, przeczącą transsubstancjacji, oświadczył jednak, że uważa Wiklefa za pobożnego męża i odmówił przyjęcia formuły odwołania 30 punktów błędnych, a w szczególności swojej nauki, określającej Kościół jako „społeczeństwo predestynowanych“. Wobec tego zapadł wyrok soboru, w którym uznano Husa za uporczywego kacerza i wydano go władzy świeckiej. Elektor Palatynatu oddał go magistratowi miasta Konstancji, który postąpił z nim według obowiązującego wówczas prawa karnego (Schwabenspiegel), nakazującego palić heretyków. Wskutek tego został Hus spalony na stosie 6 lipca 1415 r. Uniwersytet praski uznał go za męczennika i ogłosił dzień jego śmierci jako święto, obchodzone do r. 1623 W najnowszych czasach republika [176]czesko-słowacka wznowiła to święto, uważając Husa jako bohatera narodowego.

 Husyci, czeskie stronnictwo religijno-polityczne, utworzone przez zwolenników Jana Husa, którzy uważali spalenie go za zniewagę, wyrządzoną narodowi czeskiemu. Zwani pierwotnie wiklefistami, a od r. 1420 husytami, uważali Husa za męczennika a kielich jako swoje godło. Pod wodzą Jana Żyszki z Trocznowa zawiązali sektę, zdobyli w r. 1419 ratusz praski i wyrzucili oknem siedmiu radców. Po śmierci króla Wacława Czesi nie chcieli uznać za króla jego brata Zygmunta Luksemburskiego, któremu przypisywali winę śmierci Husa, skutkiem czego wybuchnęła wojna, zwana husycką, raczej polityczna niż religijna. Husyci, którzy w pierwszych latach (1420 — 1427) ograniczali się do obrony przeciw Niemcom, tworzącym przeciw nim „wyprawy krzyżowe“, przeszli w r. 1427 do wojny zaczepnej i zapuścili się w kraje niemieckie, plondrując Saksonję, Brandenburg i Bawarję. W tym czasie powstały pomiędzy nimi dwa stronnictwa, umiarkowane i skrajne. To ostatnie, zwane od twierdzy Tabor, umocnionej przez Żyszkę, taborytami, wybrało po śmierci Żyszki przywódcę Prokopa, byłego mnicha, zwanego Hołym (ogolonym). Mniejszość nie poddała się Prokopowi i przyjęła nazwę „sierot“. Taboryci, jako sekta religijna, uznawali tylko te nauki i urządzenia kościelne, których ustanowienie wyprowadzali z biblji, odrzucali zaś sakrament spowiedzi, ostatniego namaszczenia, naukę o przeistoczeniu, o czyśćcu, o wstawiennictwie świętych, obrazy kościelne, relikwje, posty i wszystkie święta, z wyjątkiem niedzieli. Umiarkowane stronnictwo husytów, pod wodzą Rokiczany, późniejszego arcybiskupa w Pradze, żądało tylko udzielania komunji pod obiema postaciami, stąd zwano ich utrakwistami lub kalikstynami (od calix = kielich), oraz przeprowadzenia ścisłej dyscypliny kościelnej. Sobór bazylejski uczynił zadość tym żądaniom i w ten sposób doszły do skutku w r. 1433 tak zwane kompakty bazylejskie, zwane także praskiemi, mocą których utrakwiści i kalikstyni wrócili do kościoła katolickiego. Gdy skrajny odłam husytów, czyli taboryci i „sieroty“ nie przyjęli kompaktów praskich, wybuchła na nowo wojna domowa, która skończyła się pogromem taborytów pod Niemieckim Brodem (1434). Cesarz Zygmunt podpisał w r. 1436 w Stuhlweissenburgu przyrzeczenie zachowania kompaktów praskich, papież Eugenjusz IV zatwierdził to przyrzeczenie a legat papieski odebrał od duchowieństwa czeskiego przysięgę na wierność Kościołowi. Po śmierci cesarza Zygmunta wybuchnęły nowe nieporozumienia z utrakwistami, którzy przestali zachowywać kompakty praskie i poczęli wrogo występować przeciwko katolikom. W r. 1458 Czesi oddali koronę Jerzemu z Podiebradu, który zaliczał się do kalikstynów. W r. 1458 Pius II zniósł kompakty praskie. Gdy mimo tego Jerzy trzymał się ich i kazał w r. 1462 uwięzić legata papieskigo, został obłożony klątwą. Po jego śmierci utrakwiści wybrali na króla Władysława, syna Kazimierza Jagiellończyka (1471). Władysław zapewnił husytom wolność religijną i doprowadził do pokoju religijnego na sejmie w Kutnej Horze (1485). Część utrakwistów utworzyła w połowie XVI wieku nową sektę, zwaną braćmi czeskimi a większość przeszła na luteranizm.
 Husytyzm w Polsce pojawił się za Władysława Jagiełły, który wprawdzie nie przyjął ofiarowanej mu przez husytów w r. 1421 korony czeskiej, ale trzymał na swoim dworze kapłana czeskiego, głoszącego nauki husyckie, i dopiero na żądanie Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego, kazał go oddalić. W r. 1424 wydał dekret wieluński przeciwko husytom, w którym uznawał herezję za obrazę majestatu, nakazywał wszystkim przybyszom z Czech stawienie się przed trybunałem inkwizycji, a Polaków, którzyby w oznaczonym terminie z Czech nie powrócili, skazywał na utratę majątku i szlachectwa. Mimo tego husytyzm krzewił się w Polsce w ten sam sposób, w jaki później objawiała się reformacja, a mianowicie przez goszczenie przez możnowładców przybyłych z zagranicy „nowinkarzy“, którzy [177]powstawali przeciwko wyższemu duchowieństwu i jego bogactwu, przez urządzanie wypraw na dobra biskupie i tym podobne akty swawoli. W r. 1437 najechał Spytek z Melsztyna, protektor husytyzmu w Polsce, dobra biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, a Dersław z Rytwian zajął należący do księcia oświęcimskiego Zator. Równocześnie Abraham ze Zbąszyna popadł w interdykt biskupa poznańskiego za goszczenie u siebie husytów i stawanie zbrojno przed sądem biskupim. Te objawy samowoli musiały być liczne, gdyż doprowadziły do zjazdu w Nowym Korczynie w r. 1438, który uznał heretyków za nieprzyjaciół kraju i uchwalił konfederację przeciwko każdemu, ktoby heretyckie błędy wyznawał i heretyków osłaniał. Konfederacja ta wystąpiła zbrojno przeciw Spytkowi z Melsztyna, który podniósł zbrojny rokosz, zajął Korczyn i złupił dobra biskupa włocławskiego i Mikołaja Lasockiego, dziekana krakowskiego. W bitwie pod Grotnikami poległ Spytko z Melsztyna, jako ostatni szermierz husytyzmu i pierwszy rokoszanin polski. Po tej porażce husytyzm pojawiał się w Polsce tylko pod nazwą braci czeskich.

 Hutten, Ulrich von (1488 — 1523), humanista niemiecki, wędrowny rycerz i literat, wsławił się szeregiem paszkwilów przeciwko papiestwu i duchowieństwu katolickiemu. Popierał Lutra i stąd uważają go za filar reformacji. Był głównym współautorem paszkwilu p. t. Epistolae obscurorum virorum (ob.).

 Hymn, z greckiego hymnos „pieśń pochwalna“. U Greków śpiewano hymny na cześć bogów i bohaterów w czasie uroczystych ofiar i obchodów świątecznych. Literatura chrześcijańska wprowadza tę nazwę jako określenie modlitwy pochwalnej, pieśni na chwalę Boga, ułożonej w wierszach rytmicznych. Najpierwsze hymny powstały w Kościele wschodnim jako broń przeciwko wpływom herezji gnostyków, rozpowszechnianym zapomocą pieśni kościelnych. Z hymnów Kościoła wschodniego najsłynniejsze są hymny św. Grzegorza Nazjanzeńskiego i Efrema Syryjczyka. Bogaciej rozwinęła się poezja kościelna w Kościele zachodnim w postaci hymnów łacińskich, których początek odnoszą do św. Ambrożego, biskupa mediolańskiego (zm. w r. 397). Z 94 przypisywanych mu hymnów zaledwo 12 lub nawet tylko 4 hymny uznała krytyka jako rzeczywiście pochodzące od św. Ambrożego. Do nich nie należy przypisywany mu hymn Te Deum laudamus (ob. Ambrozjański hymn).
 Do nabożeństwa kościelnego wprowadził hymny dopiero sobór w Toledo w r. 633, a w Rzymie weszły w użycie w XII wieku. W Polsce najdawniejszym hymnem jest „Bogarodzica“ (ob.). Hymny łacińskie, zawarte w brewjarzu rzymskim, pochodzą z XVI i XVII wieku i jest ich 175, podczas gdy ilość znanych obecnie hymnów kościelnych obliczają na pięć tysięcy. Brewjarz, używany w Polsce, zawiera oprócz 175 hymnów brewjarza rzymskiego nadto 18 hymnów na cześć patronów Polski.

 Hymnarium, księga liturgiczna, zawierająca zbiór hymnów śpiewanych w Kościele katolickim, wydana w Rzymie w r. 1683.

 Hymnologja, nauka o hymnach, oceniająca je ze stanowiska filologiczno-historycznego. Nauka ta, której początkiem jest komentarz Hilarjusa w jego Liber hymnorum, wydany kilkadziesiąt razy w ciągu XV i XVI wieku, rozwinęła się w nowszych czasach przez prace Jakóba Grimma (Hymnorum veteris ecclesiae interpretatio, 1830), Hermana Daniela (Thesaurus hymnologicus, 1841), I. M. Neale (Hymni ecclesiae, 1851), Stevenson’a (The Latin Hymns. Durcham 1851), I. H. Tood’a (The Book of Hymns of the Ancient Church of Ireland, 1855) i innych.

 Hypakoe, w brewjarzu Kościoła wschodniego hymn na cześć Zmartwychwstania Pańskiego, odmawiany w postawie stojącej w czasie nocnego nabożeństwa.

 Hypeidulia, cześć oddawana przez Kościół katolicki Matce Bożej (ob. Adoracja).

Tekst jest własnością publiczną (public domain). Szczegóły licencji na stronie autora: Stanisław Piekarski.